Hanoin Hikas: Robert Domm — Ema Tasi Balu Dahuluk Halo Entrevista ba Komandante Xanana Gusmão
Husi: Carlos da Silva L.F.R. Saky
Robert Domm, advogadu australianu, fila hikas ona ba mundu seluk iha loron 7 fulan novembru 2025. Ho laran susar simu notisia triste ida ne’e. Nia amigu ida, belun boot Timor nian. Ho nia, loke buat barak ba mundu, liu mos husi nia, foin ba dala uluk, Komandante -em- Chefe das FALINTIL, Xanana Gusmão, la’os ko’alia de’it kona-ba luta Timor-oan sira nian, no okupasaun Indonezia nian, maibe mos konaba Timor Gap nebe Indonezia no Australia fahe ba malu, fahe buat nebe la’os sira nian.
Pessoalmente, ba dala uluk, hau konhese Robert Domm iha Surabaya, Java-Leste, iha fulan setembru 1990, tanba ami hotu hola parte iha operasaun ida prepara husi RENETIL nebe bolu “Operasaun Tuba Rai Metin”. Operasaun hatama jornalista mai iha Timor ne’e mak ho kodigu Operasaun Tuba Rai Metin. Tuba rai metin hodi defende direitu Timor-oan sira nian.
Ikus ona mak foin hatene katak, afinal, Robert Domm la’os jornalista, maibe advogado. Atu jornalista ka la’os jornalista, ida-ne’e la-importante, importante mak nia hala’o ona misaun no papel hanesan jornalista ida nian, halo ho responsabilidade tomak no arriska rasik ninia moris hanesan kualker jornalista arriska nia moris iha funu laran.
Hau hetan malu ho nia hafoin nia halo entrevista ba Komandante Xanana Gusmão iha loron 27 fulan setembru 1990. Nia foin to’o iha Surabaya husi Dili. Hetan malu ikus liu ho Robert Domm iha 2015, bainhira ami hotu la’o tuir hikas ai-leut nebe lori nia ba entrevista Komandante Xanana Gusmão iha ai-laran, iha Bunaria, Ainaro.
Ami hetan malu dahuluk iha Hotel Brantas, Surabaya, iha hotel nebe nia hela ba. Foufoun hau ba mesak, maibe lahetan nia. Nia sai tiha ba buka buat ruma atu han. Tempu ne’e seidauk iha telemovel, labele kontakta malu hanesan ohin loron. Tanba ne’e, hau fila fali ba Companheiro Lucas da Costa “Rama Metan” nia hela fatin. Liutiha oras balu, Rama Metan telefone fali ba Otel, atu hatene nia fila ona ba hotel ka seidauk. Nia simu telefone, no ami kombina ba hasoru malu iha fatin seluk, tanba iha hotel ne’e, ohin hau ba mesak, hetan mos Timor-oan seluk iha neba, ami lakohi atu nia haree ami hetan malu, tanba ami mos lahatene ninia pozisaun politika.
Robert Domm momentu ne’e preokupa tebes, no paniku mos, tanba se lasai lalais, militar sira bele deskobre, no kaer nia. Aat liu tan se hetan surat husi Komandante Xanana Gusmão nian no kassete sira nebe entrevista iha laran. Nia mos ta’uk toba kalan. Ta’uk ajenti sekretu sira bele na’ok rolo ho gravasaun entrevista nebe nia halu ba Komandante Xanana Gusmão. Kalan nia toba, nia subar sasan sira ne’e iha sumano okos, evita karik intelijensia sira Indonezia nian tama iha kuartu labele hetan buat ruma.
Iha tempu ne’e nia hakarak semo liu kedas ba Australia, maibe labele, tanba sindikatu sira iha Australia, inkluindu sira serbisu iha aeroportu, iha tempu ne’e halu hela grave (mogok), neduni laiha aviaun ba Australia. Ami hanoin atu sosa bilete ba nia hodi nia semo ba Singapura depois fila ba Australia, hodi labele hein kleur iha Indonezia. Felizmente, liu loron ida, greve mos hotu.
Husi Surabaya ami fahe malu, hau ba uluk Denpasar, depois nia tuir. Iha Denpasar, ami 2 Marciano da Silva, fundador RENETIL ida, mak ba hetan malu ho nia iha Otel Amsterdam. Nia matabisu hela bainhira ami 2 to’o. Ami rua mos husu matabisu, hotu tiha, besik tuku 09:00, ami na’in 3 kaer taxi ida fokit ba aeroportu Ngurah Rai. To’o aeroportu, ami 2 Marciano tun dook uitoan, latama ba aeroportu laran. Ami hein minutu 30 nune’e, senti buat ruma la-akontese ona ba nia, foin ami 2 fila ba Denpasar. Ami senti aliviadu ka laran kmaan ona, tanba Robert Domm semo tiha ona ba Australia. Buat hotu-hotu salva ona. Misaun imposivel sai posivel, no la’o ho susesu. Agora hein nia impaktu.
Kalan ho dadeer ami lahusik radiu ABC, BBC, Radiu Netherland ho Voz da Amerika. Hakarak rona nia fosai lais entrevista ne’e ba mundu tomak. Liu loron balu de’it mosu notisia boot iha imprensa internasional katak jornalista estranjeiru ida, Robert Domm, halu entrevista ba Komandante Xanana Gusmão iha ai-laran. Golpe boot ida ba militar ho intel sira Indonezia nian. Besik tinan ruanulu ona, sira lori militar hamutuk rihun ba rihun, dala ruma mobiliza hotu populasaun sivil ho HANSIP sira, buka atu kaer moris ka mate Komandante Xanana Gusmão, maibe nunka hetan, no ema estranjeiru ida mai loron hira oan, ba hetan malu no halu kedas entrevista ho Komandante Xanana Gusmão.
Inisiativa ida ne’e mosu la’os atu neutraliza de’it propaganda sira Indonezia nian nebe a favor ba integrasaun, maibe mos atu fo kilat musan ba Frente Diplomatika hodi hasoru Indonezia iha forum internasional sira. Iha altura ida, sei iha 1990, Dr. Ramos-Horta fo hatene ba RENETIL katak laiha serteza bainhira mak Delegasaun Parlamentar Portugeza (DPP) halo vizita mai Timor, tanba negosiasaun sira konaba ida ne’e adia beibeik, nune’e mos Portugal hanoin atu hapara negosiasaun ho Indonezia, hakarak lori hikas problema Timor ba Assembleia Jeral ONU nian.
Atu hatan ba kontestu politika foun ida-ne’e mak RENETIL husu ba Dr. Ramos-Horta, atu buka jornalista estranjeira ida haruka mai Timor hodi bele halo entrevista ba Komandante Xanana Gusmão, no haree rasik situasaun iha rai-laran, nomos bele halo kobertura konaba aktividadi sira Frente Klandestina ho Frente Armada nian, hodi Frente Diplomatika ho Portugal uza hodi hasoru Indonezia.
Dr. Ramos-Horta hatan katak nia bele buka jornalista ida hodi haruka mai Timor, maibe tenki hatene uluk, Komandante Xanana Gusmão hakarak simu ka lae.
Atu tau hanoin ida ne’e iha pratika mak RENETIL fo fiar tomak ba Companheiro Lucas da Costa Rama Metan, prepara proposta ida hodi hato’o ba Comando Superior da Luta, nomos ba Dr. Ramos-Horta. Aleinde proposta ida ne’e, Companheiro Fernado “La’Sama” de Araujo mos haruka surat ida ba Comandante -em- Xefe das FALINTIL, Xanana Gusmão. Surat ho loron 10 fulan agustu 1990, informa ba Komandante Xanana Gusmão konaba kontestu politiku-diplomatika foun hanesan temi iha leten no husu mos opiniaun Komandante Xanana nian atu hatama jornalista mai Timor hodi halo kobertura ba atividade Frente Klandestina nian no Frente Armada nian, no fosai ba mundu konaba Timor-oan sira nia hakarak. Parte balun husi surat La’Sama nian hanesan tuirmai: “Tanba kontestu politik-diplomatik foun nebe karakteriza ita nia Luta ba Libertasaun, Frenti Eksterna, serbisu hamutuk ho RENETIL, hakarak haruka ekipa reportajen ida husi Radiu no Televizaun ba iha Timor-Lorosa’e iha prinsipiu fulan Setembru mai hodi halu kobertura ba Rezistensia Armada no Rezistensia Politik Klandestina ho objetivu hodi halibur dadus sira kona-ba faktu-kontestuais hodi kapasita Frenti Eksterna hodi luta ho maka’as liu tan no kredivelmente hasoru Indonezia iha sesaun sira kona-ba Timor-Lorosa’e nian iha Asembleia Jeral ONU nian tuir-mai... Tanba aktividadi ninia karakter urjenti, ha’u husu Companheiro [Xanana Gusmão] hodi fo ninia opiniaun urjetemente hodi ami halu preparasaun sira ba ninia materializasaun (Saky, 2013).
Objetivu prinsipal hatama jornalista mai Timor mak liga ho kontestu politika foun ne’e maibe objetivu sira seluk nebe mos importante, mak atu neutralia propaganda falsu sira Indonezia nian nebe domina iha media sira Indonezia no mundu nian nebe dehan iha Timor-Leste laiha funu, laiha gerrilla, iha de’it 50 fujitivus mak halai tun sa’e iha ai-laran, Indonezia kontrola Timor kada milimetru, laiha violasaun ba direitus umanus, dezenvolvimentu la’o maka’as, Portugal lahalo buat ida durante 450 anos, povu kontente tebes ho integrasaun no seluk-seluk tan. Alein de hirak ne’e, atu halo mos projesaun ba imajen Komandanti Xanana Gusmão ho FALINTIL sira nian. Iha tempu neba, timor-oan sira iha li’ur, balun mos laran rurua ba Komandanti Xanana Gusmão nia kapasidade lidera luta, tanba ne’e balun hanoin atu muda Comando da Luta ba rai-li’ur.
Molok halu entrevista ne’e, sira barak mak duvida ba Komandante Xanana ninia kapasidade intelektual, tanba ne’e, surat ruma haruka sai husi rai-laran ba li’ur, sira du’un Dr. Ramos-Horta mak hakerek ka inventa lori Xanana nia naran. Ba sira, naran ida Xanana ne’e hanesan istoria fiktisia ida.
Hanesan temi ona iha leten, maski RENETIL nia hakarak atu hatama ekipa Radiu ho Televizaun ida mai Timor- Lorosa’e, maibe, tanba problema seguransa, no labele bolu atensaun maka’as ba funu-maluk hodi bele garante susesu operasaun ne’e nian, mak to’o ikus desidi haruka de’it jornalista ida mai Timor- Lorosa’e. Ho nune’e, Companheiro Domingos “Naga Soro” Sarmento Alves, Sekretariu Rejiaun RENETIL iha tempu neba nian mak enkarregadu ba halo kontaktu sira. Nia mak hola konta ho Dr. Ramos-Horta liu husi telefone. Dala ruma companheiro Rama Metan mos halo.
Enkuantu kontaktu ho Companheiro Constancio Pinto “Terus” nebe iha tempu neba hanesan Sekretariu Comite Executivo da Frente Clandestina (CE/FC) iha Dili, no kontaktu ho Komandante Xanana Gusmão iha ai-laran, Soro rasik mak halo. Ida ne’e halo nia tenki desloka rasik husi Surabaya mai iha Dili. Nia mai iha Timor dala rua. Iha ninia deslokasaun dahuluk mai iha Timor, nia lori ho proposta nebe RENETIL prepara no surat husi La’Sama nian nebe temi iha leten. Iha segunda deslokasaun, nia mai hamutuk kedas ho Robert Domm.
Iha primeira deslokasaun, sei iha Dili, Soro hetan kedas ona resposta husi Comandante -em- Chefe das FALINTIL, katak nia prontu no ho entuziazmu tebes simu inisiatif RENETIL nian ne’e. Ho nune’e Soro fila kedas ba Surabaya hodi hahuu halu preparasaun atu lori tama jornalista Robert Domm mai iha Timor-Lorosa’e.
Soro hetan hikas fiar husi RENETIL, nia mak lori tama Robert Domm husi Indonezia mai iha Timor. La’os nia mesak mak mai, Americo Lopes mos, militante RENETIL seluk, maibe to’o iha Dili, Americo laba ai-laran, Soro hamutuk ho Companheiro Constancio Pinto “Terus” ho tan Timor-oan sira seluk mak hamaluk Robert Domm ba ai-laran.
Operação Tuba Rai Metin, operasaun ida ho risku boot tanba, se militar sira kaer toman, bele oho hotu sira nebe lori Robert Domm, inkluindu jornalista ne’e rasik, tanba operasaun ne’e ninia objetivu mak buka sobu Indonezia sira nia propaganda iha povu Indonezia ho komunidade internasional nia matan.
Robert Domm hakfodak tebes ho operasaun ne’e, la’os de’it tanba lais, efisiente, no efikaz, maibe tanba mos ema barak partisipa iha operasaun ne’e, inklui ferik-katuas, joven sira, to’o labarik ki’ik sira. Iha ne’e mak foin nia haree katak oinsa atividade klandestina sira funsiona.
Robert Domm mos hakfodak tebes haree militar Indonezia sira iha fatin hotu-hotu, iha postu kontrolu oioin nebe sira liu. Biar nune’e sira la-kontrola tomak Timor tuir sira nia propaganda, tanba ne’e mak gerrilleiru sira sei desloka ba mai ho livre. Nia mos hakfodak haree timoroan sira nia uma nebe tuur iha dalan ninin mesak aat de’it, tanba ne’e nia kestiona dezenvolvimentu nebe Indonezia gaba sola ne’e.
Robert Domm hakfodak liu tan bainhira, iha entrevista, nia husu ba Komandanti Xanana Gusmão oinsa mak organiza, kordena, no kontrola Rezistensia tomak se nein iha meiu komunikasaun, telefone ka radiu ruma. Komandanti Xanana Gusmão la-hatan direkta Robert Domm nia pergunta, nia hatan de’it katak, ekipa nebe lori sira ba ai- laran ne’e, na’in 2 serbisu nudar intel Indonezia sira nian, maibe sira mos rezistensia nia ajente sekretu hotu. Iha ne’e mak Komandanti Xanana Gusmão hahu esplika kona-ba konseitu a arte de conviver com o inimigo ka arte moris hamutuk ka moris iha funu-maluk nia sorin. Husi ne’e mak foin nia hatene loloos timoroan barak hakarak ukun-an, inklui sira nebe serbisu hanesan intel, militar ho funsionariu publik sira serbisu iha administrasaun Indonezia nia okos.
Ba ema sira nebe sani obra Sun Tsu nian, jeneral xinez ida, moris tinan 500 molok Kristu, lahakfodak rona konseitu ne’e. Tanba Sun Tsu hakerek tiha no ikus mai reforsa liu tan husi Mao Tse Tung. Iha funu, Timoroan sira tenki halu finji maluk ho ema Indonezia sira, moris hamutuk ho sira, inkluindu ho militar sira, hanesan estratejia ida hodi bele moris nune'e mos hodi bele aproveita Indonezia ninia fasilidade hotu-hotu, hanesan osan, telefone, fax, kilat, kilat musan, granada, farda militar, ai-moruk, ai-han, transporte ho seluk-seluk tan, hodi bele apoia Timor nia luta ba ukun- rasik-an.
Entrevista ida ne’e muda tiha narativa nebe iha. Robert Domm hetan malu rasik ho Komandante Xanana Gusmão no gerrilleiru FALINTIL sira, nia nota rasik kapasidade Komandante Xanana Gusmão ninian lidera luta, nia haree rasik dezenvolvimentu “fantasma” nebe Indonezia gaba los.
Robert Domm hatudu ba mundu katak Xanana Gusmão la’os mitu, maibé líder real ida nebe orienta funu libertasaun husi ai-laran. Reportajen ida ne’e, nebe ikus mai publika iha Austrália, muda maneira mundu nia haree kona Timor-Leste no halo ONU no Portugal fo atensaun liu tan ba situasaun iha rai laran. Husi mos entrevista ne’e loke ema barak nia matan katak rezistensia seidauk mate, maibe moris no maka’as nafatin.
Operasaun Tuba Rai Metin la’o ho susesu boot tanba serbisu hamutuk nebe diak entre Frente Armada, Klandestina no Diplomatika.
Militar Indonezia ho autoridadi sira Jakarta nian senti frustradu tebes ho Operação Tuba Rai Metin, tanba operasaun ne’e konsege sobu hotu sira nia propaganda bosok sira nebe sira halu iha tinan barak nia laran hodi bosok povu Indonezia ho komunidadi internasional sira. Propaganda sira dehan sira domina tomak no kontrola kada milimetru territoriu Timor-Lorosa’e nian sai naksobu tanba gerilleiru sira la’o ba mai no moris hamutuk ho populasaun. Dezenvolvimentu nebe Indonezia gaba sola loos la-konvense ona Robert Domm, tanba, iha dalan sira nebe nia liu, nia haree de’it uma duut ho uma tali sira dodok no estrada sira klot, kle’uk tun kle’uk sa’en no nakonun ho rai-ku’ak ho rai rahun, dook tebes husi konseitu dezenvolvimentu nian.
Robert Domm, advogado ida, nebe halo serbisu hanesan jornalista, arriska rasik ninia moris, tanba ninia domin ba povu Timor, nia fo apoiu tomak ba Timor nia luta, tanba nia hakarak haree Timor ida livre no independensia hanesan nia rain Australia no rai seluk. Nia mak ema tasi balu primeiru hetan malu ho gerrilleiru sira, toba kalan ida hamutuk ho gerrilleiru sira iha ai-laran, no halo entrevista istorika ho komandante FALINTIL, Xanana Gusmão. Entrevista nebe ko’alia kona-ba asuntu oioin.
Obrigado wa’in belun Robert Domm ba ita nia serbisu hamutuk hodi liberta povu rai ida ne’e husi opresaun no dominasaun estranjeira. Agradese wa’in ba buat hotu nebe belun halo ona ba Timor, halo iha momentu sira nebe defisil, momentu nebe seguransa Indonezia nian sei metin, represaun no violasaun ba direitus umanus sei la’o maka’as. Ho belun nia aten-brani, solidariedade no jenerozidade, konsege sobu propaganda sira Indonezia nian no lori hikas kestaun Timor ba media internasional sira.
Robert Domm nia aten-brani hatudu ba ema hotu no ba mundu katak, maski sulan metin, verdade sei sempre buka nia dalan no manan. Saida mak ita boot halo ba Timor, sei lahaluha husi Timor-oan sira, rejistadu ona iha istoria Timor nian.
Horik ho dame, belun Robert Domm. Ita nia luta sei konta nafatin iha istória Timor-Leste.
