UMA KNUA DADOLIN DOKUMENTUS OPINIAUN SEARCH Online KANOIK LIAFUAN IMPRENSA

      PETISIONER TIMTIM

"Hau nia dignidadi la a'as liu dignidadi Nasaun nian".
RENETIL -
Nova Lideranca Mistica
.

Asaun 12 Junnu 1998: Okupasaun Edifisiu DEPLU iha Jakarta - Husi hau nia memoria rasik
LIVRO
RENETIL
LOMPAT
PAGAR
OPERASAUN
TREPE




Dame sei Dok iha Timor-Loro-Sa'e

Dame sei Dok iha Timor-Loro-Sa'e

Carlos da Silva L.F.R.Saky 

Maski emar Timor-Loro-Sa'e ho 78,6% hili tiha ona ukun-an iha referendo loron 30 fulan Agusto liu ba, seidauk hatudu tada atu dame ho hakmatek to'o lalais ba rai tTimor. Liman kor'at indonesia nian, nebe iha tinan ruanulu resin nian laran mate rihun ba rihun, sinti moe tebes tanba sira lakon funu hasoru iha rai kikuan ida, nebe la hetan tulun militar ruma husi rai seluk. Tanba ne'e, sira buka hamosu buat nebe bolu milisia nebe la'os buka oho emar nasionalista ho nian familia sira de'it, maibe buka haruhun sasan hothotunebe iha rai Timor nian leten.

Iha loron 20 fulan Setembro tinan 1999, forsa multinasional (INTERFET) nian nebe ho mandato ONU nian (resolusaun 1264 ONU) tun iha Dili atu tau hakmatek ho dame iha rai Timor. Forsa «INTERFET» nebe Australia mak kaer nian kuda talin, liu husi comandante boot INTERFET nian, Peter Cosgrove foufoun hit Indonesia ba lalehan hodi hateten katak militar indonesia hatudu hahalok serbisu hamutuk diak tebes. La'os Peter Cosgrove la hatene manobras Indonesia nian, nian hatene maibe tenki hateten nune'e hodi labele hasusar INTERFET nian tun iha Dili iha loron 20 liu ba ne'e. Iha ne'e ita bele hateten katak, Peter hetan susesu boot tanba forsa INTERFET nian tun iha Dili la iha rezistensia ruma husi militar indonesia ho nian liman ain milisia sira. Maibe liu tiha loron ida, iha loron 21, militar Indonesia nian, hahu ona hatudu sira nian nehan hodi oho jornalista Financial Times nian, iha nebe tesi hotu nian tilun ho nanal. Ida ne'e la'os terror ida ba emar Timor sira nebe halai ba ai-laran hodi labele fila mai ida cidade, maibe hanesan hakas-an halo sadik ida ba INTERFET nune'e hodi labele taudame iha rai Timor-Loro Sa'e.

Tan-sa maka militar indonesia sira buka teri netik INTERFET nian serbisu atu tau dame ho hakmatek iha rai Timor-Loro-Sa'e? Sira lakohi tau dame ihaTimor-Loro-Sa'e tanba:

1) Hanesan ema hotu hatene ona katak militar sira frustrado tanba lakon funu iha Timor-Loro-Sa'e, tanba ne'e buka oho hotu ema sira nebe la simu Indonesia iha rai ne'e, nune'e mos haruhun tomak sasan hothotu nebe hamrik iha rai leten, nebe sira maka hari ou buat sira nebe portugues sira husik hela. Miltar indonesio sira hala'o politik vingansa nian.

2) Forma milisia sira hodi bele halo funu hasoru Timor oan sira seluk hodi bele justifika «guerra civil» nebe iha tinan hirak ne'e sira ko'alia ba mundu. Nune'e hodi bele justika katak sira maka iha razaun. Iha sorin seluk hodi bele dun ba nasionalista timor oan sira, Portugal ho ONU katak, sira ne'e maka sala tanba obriga halo referendo iha Timor-Loro Sa'e.

3) Militar sira buka hamosu instabilidade makas iha Timor-Loro-Sa'e hodi bele hamonu politik Habibie nian nebe la'o daudaun ba iha demokrasia. Militar sira buka hamosu instabilidade ne'e la'os de'it iha Timor maibe iha mos indonesia. Antes halo iha Timor, sira halo uluk tiha ona iha Malucas ho fatn seluk. Hamosu instabilidade total, la'os de'it atu halo ema la fiar ba Habibie nian politik maibe buka i hein atu Habibie bele fo mandato ba sira atu bele hamosu estabilidade hanesan uluk Surkarno fo mandato ba Suharto. Militar sira konsegue tiha duni oituan. Konsegue oituan tanba Habibie simu tau «lei marcial» iha Timor-Loro-Sa'e, nebe entrga tomak poder iha Timor ba militar sira nian liman. Se Habibie maka fo mandato ba militar sira, ou aplica «lei marcial» ne'e iha Indonesia tomak karik, maka ita bele hateten katak demokrasia la sei mosu iha Indonesia. La sei mosu tanba militar sira fila fali ba iha poder, sira ukun ho liman besi hanesan Suharto ukun iha tinan 30 resin nian laran.

La'os segredo komum ona, katak militar sira maka forma milisia, sira maka iha milisia nian kotuk i sira rasik maka milisia duni. Tanba ne'e, se sira hakarak tau dame iha Timor-Loro-Sa'e, ohin kedas mos dame mosu kedas. Maibe militar sira lakohi ida ne'e. Sira sei buka oho hotu ema sira nebe sira vinga no sei harahun hotu buat nebe sira halo iha Timor, maka foin sira dada-an oituan.

Ohon loron, militar sira hahu dada-an oituan-oituan husi Timor hodi fila ba sira nian rain, maibe ne'e la'os katak sira hakarak atu funu hotu ona ou hotu lailais. Ita bele hare, oin-sa sira buka tula hotu milisia sira ba iha Atambua, husi neba sira treina i tau kilat iha liman hodi bele sukun tama fali mai iha Timor, iha loron oin. Nune'e, hodi labele hetan hakmatek ho dame lolos iha Timor-Loro-sa'e. La'os naran tur-tur halo de'it, maibe iha plano konkreto ida maka sira hakarak to'o ba. Sira hakarak obriga Komunidade Internasional ho nasionalista timor oan sira atu simu fahe Timor ba rua, nune hodi sira labele moe liu, tanba sira bele hetan rai ne'e nian sorin. Ida ne'e hanesan objektivu ida aas liu ba sira, tanba hakarak atu hadau tomak Timor-Loro-Sa'e susar ona.

Funu iha fronteira ne'e sei hotu ou milisia sira ne'e sei lakon husi Timor-Ocidente bainhira Indonesia sai rai demokratiku ida. Maibe, se militar sira maka ukun ou ema sira la demokratiku maka ukun Indonesia, funu iha fronteira ne'e la sei hotu, tanba sira tenki hamosu instabilidade nafatin hodi sira bele kaer poder nafatin.

Atu haramata funu ne'e ita tenki adopta estratégias nebe «eficaz». Estrategia sira ne'e maka:

1) Halo presaun internasional makas nafatin ba Indonesia liu husi embargo militar ho ekonomiku.
2) buka isola Indonesia husi mundu rai klaran
3) Fo apoio ba movimento demokratiku sira iha Indonesia hodi to'o ba iha poder
4) Buka lori hotu, ema sira nebe hanesan «kriminozu funu» nian, militar indonesio ka timor oan ba iha tribunal internasional. La'os de'it sira nebe oho ema ho liman rasik, maibe sira nebe maka halo plano genosidiu ne'e nian, sira nebe fo tulun hanoin ho osan hodi hala'o krime kontra humanidade iha
rai Timor-Loro-Sa'e. Neduni, tenki lori hotu ema sira nebe hamrik iha oin, kotuk ho sorin, nebe fo tulun ba sira nebe oho rasik ho liman.
5) Halo presaun no husu ba Governo Indonesio atu fo fila hotu Timor oan sira, nebe hanesan kakutak genocidio nian, nebe ohin loron hela ka subar iha Indonesia ba Governo Timor Loro-sa'e nian, nune'e hodi lori ba iha tribunal internasional hodi responsabiliza ba sira nian krime iha sorin ida i, iha sorin seluki tenki duni sai hotu milisia sira nebe halo nian knuk iha Indonesia. Se Governo Indonesia la halo tuir ida ne'e, maka embargo ekonomik ho militar tenki la'o nafatin, to'o Indonesia tenki fo fila hotu kriminozu sira ne'e ba iha Governo Timor-Loro-Sa'e nian.

Bainhira kriminozu sira ne'e lori hotu ona ba iha tribunal e halo mate ona operasaun milisia sira nian iha Indonesia sira, maka foin bele mosu lolos dame ho hakmatek iha Indonesia ho iha Timor-Loro-Sa'e.

Indonesia nian «imagem» la sei diak iha Komunidade Internasional nian matan, bainhira sira fo mahon nafatin ba milisia sira ne'e, hodi estraga Indonesia nia naran. Indonesia nia naran sei diak bainhira nian halo serbisu diak ho Komunidade Internasional ho rai Timor-Loro-Sa'e liu husi hamate operasaun milisia sira nian iha fronteira ne'e. Agora, hela ba Indonesia maka hili, hili naran diak ka hili naran at. Se hili naran diak, tenki husik tulun ba milisia sira ou halo mate milisia nian operasaun iha Indonesia ou iha fronteira ne'e.

Iha mos problema seluk nebe ita tenki tau matan, katak bainhira ita halo presaun internasional makaas atu lori generais ho komandantes indonesios sira ba iha tribunal atu responsabiliza sira nian krime, maka la taka dalan ba militar sira atu oho hotu Timor oan sira nebe serbisu iha sira nian sorin, hanesan Joao Tavares, Eurico Guterres, Cancio Carvalho Lopes, Domingos Soares Koli, Basilio Araújo ho selu-seluk tan, nune'e atu labele sobu sai Indonesia nian plano genocidio ne'e ou bele sai testemunho iha tribunal.

Se milisia sira agora halo ataka ba iha rai Timor-Loro-Sa'e, hakerek na'in fiar katak, militar sira barak sei tama hotu iha laran. Sira nian objectivo la'os de'it oho ema nasionalista sira maibe oho mos Timor oan sira nebe hau temi ona iha leten ne'e. Sira sei oho ema sira ne'e hotu, tanba sira la sinti lakon buat ida, tanba Timor Loro-Sa'e nebe sira hakarak ukun sira la ukun tiha ona. Sira sei oho hotu ema sira ne'e, tanba sira hanoin katak ema sira ne'e maka lohi sira tama iha Timor i halo sira rihun ba rihun mate saugate de'it ba buat ida folin la iha. Se Indonesia manan funu iha Timor karik, ema sira integrasionista ou autonomista ne'e sai «heroi boot», maibe sira lakon tiha ona funu, neduni bainhira militar sira uza hotu ona ema sira nian forsa ho nian liman hodi oho timor oan nasionalista sira, maka sira (integracionista) ne'e rasik mos la sei moris. Se sira ne'e balu sei moris iha Indonesia mos, povo Indonesia la sei hare sira ho matan mos, tanba ema Indonesia mate barak ho terus tanba sira nian hahalok hotu.

Dalan diak liu ba ulun milisi Timor oan sira ho ulun grupu politik sira nebe iha milisia nian kotuk, atu labele mate saugate de'it iha Indonesia nian liman ou mate iha Timor oan sira seluk nian liman, diak liu fo-an ba INTERFET hodi bele responsabiliza sira nian hahalok iha tribunal e loke sai hotu plano indonesia nian. Ho nune'e de'it maka sira foin bele moris. Se la, sei, mate saugate de'it.

Kona ba rekunsiliasaun tenki la'o nafatin. Rekunsiliasaun la'os atu haluha tiha de'it krime nebe kriminoso sira halo. Rekunsiliasaun tenki liu husi «julgamento iha tribunal», nune'e atu ema ida-idak labele halo julgamento ho liman rasik iha dalan. Se ema ida-idak halo julgamento ho liman rasik, maka rekunsiliasaun la sei mosu, maibe sei mosu de'it «caos», «desordem», «instabilidade», violasaun ba direitus humanos i kontra prinsipiu «Estado Direito» ho demokrasia nian. Neduni, rekunsiliasaun katak tenki iha julgamento. Se la iha julgamento maka Governo Timor-Loro-sa'e nian mos lakon direitu atu halo julgamento ba ema sira nebe halo julgamento ho liman rasik iha luron ibun sira. Julgamento iha hodi bele fo mahon ba Timor oan hothotu, nune'e mos Governo Timor-Loro-Sa'e nian bele iha direitu ho legitimidade atu kaer independentista sira nebe halo julgamento ho liman rasik iha dala.

Carta Magna nebe hasai iha I Konvensaun Nacional iha Peniche, hateten katak, la iha buat ida bolu «pena de morte». Ida ne'e los, labele iha duni «pena de morte» ou «hukuman mati». Ita la iha direitu atu hasai ema ida nian moris (vida). Maibe julgamento tenki iha hodi ema ida-idak bele responsabiliza nian sala ou defende an iha tribunal, nune'e atu labele mate saugate de'it. Ema ida-idak sei simu kastigo tuir sala todan ou kaman nebe nian halo, ou la sei simu kastigo bainhira nian la sala. Julgamento iha hodi bele iha justisa, se la iha julgamento maka la sei iha justisa, tanba ema nebe la sala bele mate saugate de'it i ema nebe halo krime bele moris haksolok. Neduni, tenki iha julgamento, maibe labele aplica «pena de morte».

Carlos da silva Lopes

Lisboa, 23 de Setembro de 1999

Nota: Artigu ne'e publika iha timor-oan@yahoogroups.com, 23/09/1999

No comments:

Post a Comment


123456789
1. Membru RENETIL Ho Matan Ben Simu Matebian Lasama 2. Primeiru-Ministru Louva Livru RENETIL Publika kona-ba Kontribuisaun Istóriku ba Ukun An 3. Sekjer RENETIL ho Hakerek nain Carlos Saky entrega livru ba PR Taur MR 4. STL - Livru RENETIL iha Prosesu Libertasaun Timor-Lorosae 5. Lansamentu Livru Antes Sem Titulo do Que Sem Patria 6. Sasin no envolvimentu Dr. Rui de Araujo alias Agil nudar militante RENETIL 7. RENETIL - Nova Lideranca Mistica 8. Homenagem a Fernando Lasama de Araújo 9. PN Diskuti Malu Tamba Livru RENETIL