Hanoin Hikas Manu Lucio Menezes Lopes

 

Hanoin Hikas Manu Lucio Menezes Lopes

Husi: Carlos da Silva L.F.R. Saky

Manu Lucio Menezes Lopes, kombatente, veteranu no sobrevivente husi Massakre 30 de Marsu 1979, iha Uatu-Lari. Hela de’it ona loron 3 atu kompleta tinan 42 husi Massakre ne’e, manu Lucio mos fila rohan laek ba mundu seluk iha loron 27 fulan Marsu 2021. 

Manu Lucio, hosi Maubisse, Suku Manelobas. Nia moris iha loron 1 fulan Junho 1953. Nia kaben ho ha’u nia prima irmã, Alexandrina Amaral Preto. Ha’u kuinese nia desde ha’u sei otas 10 resin. Nia ema ida laran di’ak tebes, simples, lahatene hirus, gosta tulun ema seluk.  Ninia lingua materna mak Mambae, maibe desde nia kaben ho hau nia prima Alexandrina no hela iha Uatu-Lari, nia mos aprende no koalia Naueti.

Nia hela tinan balun iha Uatu-Lari, husi 1975 to’o 1979 tanba funu impede nia labele fila ba nia rain Maubisse. Nia ema ida badinas, nunka lamenta ba buat ruma. Nia ajuda nia banin, ha’u nia tiun boot, Luis Soares, halo to’os no natar sira iha Nunumalau nia okos. Nia mos tuir sama haree hanesan ema Uatu-Lari sira halo, dala ruma ba hein no haree karau ninia banin nian. Nia eis-tropa portugues no Komandante Seksaun FALINTIL nian ida.

Bainhira sei iha ai-laran, iha periodu Baze de Apoio nian, husi Nunumalau, to’o Matebian, ami muda husi fatin ida ba fatin seluk, sempre hela besik-besik malu, hanesan iha Boetreka, iha Uaibuileki, iha Uaibuakolu, nune’e mos iha Matebian leten. Iha Matebian leten, nia ho ha’u nia maun Domingos Sarmento Alves, sai sasin ba ha’u nia kunhadu, Raimundo Soares, nebe militar Indonezia sira tiru kona nia ulun, ikus mai mate. Sira na’in 3 ba hamutuk, ba kuru bee, mak militar Indonezia sira tiru iha bee matan.

Iha Novembru 1978, Comando Superior da Luta, hola desizaun, husik populasaun sivil sira tun ba vila, atu labele mate mohu iha ai-laran. Ho biban ida ne’e, kuadru FRETILIN no komandante FALINTIL balun mos tun rame-rame ho pupulasaun ba vila, maibe Manu Lucio latun. Nia deside kontinua luta iha ai-laran, husik hela nia kaben no oan rua nebe sei ki’ik.

Durante periodu rezistensia, nia uza naran funu nian rua. Sei iha frente armada, 1975-1979, nia uza naran Mau-Key. Iha frente klandestina, 1991-1999, nia uza naran “Hakbesik”. Kuaze tinan 10 nia la ativu iha luta, tanba nia sei adapta an iha vila, organiza nia vida no subar an husi ema sira nebe hakarak oho nia, no tau matan ba nia oan sira nebe sei ki’ik.

Nudar edukador, nia konsegue dudu nia oan sira hotu, Crescencio Amaral Lopes, Junior Amaral Lopes no Dircio Amaral Lopes, eskola ba oin, sira hotu eskola to’o iha universidade, iha Indonezia.

Hau sente laran susar rona nia mate. Laran susar tanba buat rua: Ida) baibain nia ka familia ida moras no baixa iha hospital, ami sempre ba haree. Dala ida ne’e nein rona nia ba hospital, simu deit notisia husi primo Estanislau de Sousa Saldanha katak, manu Lucio laiha ona. Buat hotu akontese teki-teki, nia hetan atake kardiaku ka korasaun. Rua) Nia hakerek hela ninia autobiografia, nia husu ha’u atu ajuda haree no karik bele sei publika iha livru. Hau kosegue sani hotu saida mak nia hakerek, no ha’u rejista hela buat balun atu nia presiza klarifika tan, no iha buat balun sei kuran atu nia hatama tan iha laran. Infelizmente, nia seidauk klarifika no akresenta tan buat sira sei kuran, nia fila rohan laek ona ba mundu seluk, ba hamutuk ho ninia kamarada sira nebe militar Indonezia sira oho iha Massakre 30 de Marsu 1979.

Maski nia laiha ona, ha’u sei hakarak nafatin hadia no publika ninia autobiografia. Autobiografia ida interessante, furak no iha passajen balun nebe dramatiku hanesan ema lori nia ho sira seluk ba oho, depois nia konsegue eskapa no subar ba mai iha ai-laran, depois ba Kelikai no liu mai Dili. Iha nia esbosu autobiografia, nia koalia kona-ba ninia eskola no hasai tiha 2º Ano iha Ciclo Preparatorio, iha 1973, nia konkorre ba monitor Eskolar, hanorin no sai Diretor Eskola iha Turiskai. Husi Turiskai nia tenki husik hela hanorin eskola tanba tenki ba kumpri serbisu militar obrigatoriu iha fulan Setembru 1974. Tuir mai, iha Janeiro 1975, nia kolokadu iha kompanhia militar iha Edemumu, Suku Makadiki, Subdistritu Uatu-Lari, Munisipiu Vikeke. Iha neba nia kontinua hanorin iha eskola iha Companhia nian, nebe sira bolu eskola Ação Psico Social (A.P.S). Nia hanorin alunos 3ª no 4ª klasse iha A.P.S. ne’e. Companhia ne’e mak ikus mai kuinesidu ho naran Companhia Karau Fuik, nebe sai hanesan Companhia Detenção Retaguarda das FALINTIL iha Ponta Leste. Rogerio Tiago Lobato, nebe iha tempu neba nudar Komandante FALINTIL nian, nia mak lori kilat barak ba rai iha Companhia Karau Fuik ne’e, no bele dehan Edemumu sai paiol FALINTIL nian iha Ponta Leste.  

Bainhira UDT halo golpe iha 11 de Agostu 1975, nia iha hela Baukau, depois nia fila ba Uatu-Lari. Nia fila ba Uatu-Lari ho intensaun atu foti kilat lori fila ba Baukau. Nia foti tiha duni kilat lolon 3 ba rai iha uma, maibe Administrador Postu Uatu-Lari, Anibal de Araujo, ema Ainaro, haruka foti hotu kilat sira iha nia, ho razaun katak, UDT kontrola hotu ona Timor. Nia deskonfia Anibal simpatizante UDT nian tanba hafoin UDT halo golpe, Anibal serbisu ho UDT sira. Maibe faktu seluk mos hatudu, hafoin kontra-golpe, Anibal mak sai Komandante militar FALINTIL nian iha Vikeke.

Iha Uatu-Lari, nia rona FRETILIN halo kontra golpe iha 20 de Agostu 1975. Iha dia 21 nia adere kedas ba kontra-golpe. Nia sai husi Uatu-Lari ba hamutuk ho forsa FALINTIL sira nebe ba husi Dili. Sira sai husi Uatu-Lari ba Vikeke depois liu ba Baukau. Iha Baukau sira seluk liu ba Dili, nia ba aprezenta an iha Companhia Baukau hodi integra-an hikas iha forsa.

Iha Baukau, nia tama iha Companhia nebe komanda husi komandante Mau-Brani (Jose Cirilo Nunes). Depois sira ba harii Comando Lobito Centro Leste nian iha Ostiku.

Bainhira Indonezia halo invazaun no okupa Dili, nia sei nafatin iha Baukau. Iha aeroporto Baukau, nia tiru aviaun militar Indonezia nian ho metralhador mz-42, tiru kona, maibe aviaun lamonu, ho suar semo nafatin. Iha Baukau sira mos halo operasaun militar balun iha komandante Mau-Brani nia okos, sira halo assalta ba postu sira Indonezia nian no monta mina iha dalan sira. Militar Indonezia sira balun mate no kilat balun rahun tanba mina sira nebe sira monta.

Nia hela iha Baukau desde Agustu 1975, tanba ne’e, nia husu autorizasaun ba Comandante Mau-Brani atu ba vizita nia familia iha Uatu-Lari. Nia hetan autorizasaun no fila ba Uatu-Lari, maibe labele fila hikas mai Companhia Lobito iha Baukau, tanba situasaun manas no inmigu blokeiu hotu ona fatin estratejiku sira. Tan ne’e, nia hela tiha iha Uatu-Lari no iha Marsu 1976, liurai Adelino de Carvalho, sekretariu Zona Tunil (Uatu-Lari) bolu nia hodi integra iha Companhia Karau Fuik, ho razaun katak fila ba Companhia Lobito mos luta, no hela iha Uatu-Lari mos luta. Iha Companhia Karau Fuik, sira hili nia sai Komandante Seksaun, ikus mai promove nia ba Komandante Pelotaun, tanba nia iha kuinesimentu kona-ba militar nian, maibe nia lakohi, ho razaun ladun kuinese terreno.

Iha esbosu autobiografia nebe nia fahe ba ha’u, nia mos koalia konaba sira halo operasaun militar sira iha Uatu-Lari no konaba rekua ba Matebian. Iha Matebian hasoru susar oioin, haree ema kanek no mate lorloron tanba bombardeamentu husi aviaun militar sira Indonezia nian no mate provoka husi morteiru, kainaun no roket sira, tiru husi tasi iha Laga ka husi rai, husi Kelikai, Baguia no seluk-seluk tan.

Nia mos konta oinsa sai husi Matebian hamutuk ho forsa FALINTIL sira seluk, hodi kontinua luta ba ukun-rasik-an no husik hela fen no oan rua nebe sei ki’ik, ida foin tinan 2 no seluk sei kosok oan tanba moris iha foho Matebian leten. Sira sai husi Matebian iha loron 23 fulan Novembru 1978, sira atu ba Centro-Leste. Iha area Ossu nian, iha biban nebe sira atu ba fera kordaun atu liu ba Centro Leste, sira nia grupu hetan atake no bombardeamento husi aviaun inimigu nian, halo sira barak hetan kanek no mate. Sira nebe sei moris halai namakari, ida-idak salva nia-an.

Nia ho ninia kamarada ida, Francisco Boroloisoba, husi Uatu-Lari, sira rua halai ketak. Sira rua lori granada 5. Nia iha granda 3 no ninia kamarada Francisco, iha 2. Granada balun ofensiva no balun defensiva. Sira laiha kilat tanba sira nudar forsa rezerva FALINTIL nian. Sira rua hotu eis tropa portugues nian, maibe se hetan inimigu, sira labele halo buat ida ho granada sira.

Tanba halai ketak, laiha kilat no lakuinese terreno Ossu nian, sira rua disidi fila ba area Uatu-Lari nian. Ninia kamarada konvense nia, atu ba rende, ho razaun katak, ema lasei oho sira, tanba familia barak ema APODETI. Nia konvensidu. Sira rua ba rende iha 25 Novembru 1978, hafoin loron 2 sai husi Matebian. Molok ba rende, nia husu Francisco nia hanoin, konaba granada sira. Tanba Francisco nonok no ladehan buat ida, nia dehan ba Francisco, subar hela granada sira ho razaun karik loron ruma FALINTIL sira mai halo assalto, sira bele partisipa iha assalto no uza granada sira ne’e. Iha ne’e hatudu katak, nia isin lolon mak atu ba rende, maibe ninia hanoin ba luta no ukun-rasik-an kontinua moris no metin. Sira rua subar hela tiha granada 5 ne’e iha Francisco nia to’os laran, molok sira rua ba entrega an.

Sira rua tun ba vila Uatu-Lari tuan. Sira rua ba uluk senhor Gaspar Mascarenhas nia uma. Senhor Gaspar Mascarenhas ema APODETI, Anggota DPR Kecamatan nian, sei familia besik ba ninia kaben Alexandrina, bolu avo. Francisco ninia hanoin ida katak, ema lasei halo aat ba sira sala hotu. Avo Gaspar Mascarenhas duni mak haruka bolu HANSIP sira mai, no HANSIP sira lori sira 2 ba entrega ba NANGALA, forsa especiais sira Indonezia nian. Hafoin inkeritu hotu, sira hanoin bele livre no fila ba uma ona, maibe lae, NANGALA haruka HANSIP sira, lori sira rua ba sulan iha xina uman ida. Lorloron haruka sira lalin nuu tahan no halo uma ba militar no polisia sira, no hetan inkeritu nafatin.

Aat liu tan, buat nebe la espera mosu, ema lori sira ba oho, eseptu Francisco. Iha inkeritu sira, ema husu konaba se sira lori kilat ka granada, se lori agora subar iha nebe. Nia sempre nega katak sira lalori kro’at ruma, tanba sira forsa rezerva, nia lakohi deskobre sai granada sira nebe sira subar iha Francisco nia to’os laran. Maibe kuaze lorloron ema litik nia iha inkeritu sira, nia deskonfia Francisco loke sai ona, tan ne’e, nia mos konfesa sai. Ho konfisaun ne’e, sira ba foti tiha granada sira. Nia deskonfia Francisco mak loke sai tanba, bainhira ema halo lista lori sira ba oho, Francisco nia naran laiha.

Timoroan sira nebe serbisu ho NANGALA, nebe halo inkeritu ba nia, deskonfia nia la onestu ba sira, seidauk fo laran ba integrasaun, tan ne’e, nia subar hela granada no nega beibeik iha inkeritu sira. Akontesimentu seluk nebe hatodan tan nia mak, iha loron ida, NANGALA mak husu, se mak hakarak ba Matebian atu foti sira nia sasan, bele tau naran no ba. Manu Lucio nebe hetan ona liberdade kondisional, maibe sei aprezenta an regularmente ba NANAGALA sira, nia mos tau naran no ba. Ema barak mak ba Matebian. Iha dalan klaran, besik Matebian ona, iha knua Babutu, besik atu ba bee matan Uaifokelale, sira hetan guerrilheiro ida, Roberto, ema Uatu-Lari, ho kilat G3 ida, ho pozisaun fogo. Ema sira seluk tauk halai hotu, hela de’it nia ho guerrilheiro ne’e mesak. Guerrilheiro ne’e uluk manu Lucio nia elementu iha FALINTIL. Nia konta hotu oinsa sira hetan tratamentu aat husi militar Indonezia no timoroan sira iha vila, sira simu tortoras oioin, balun to’o ran suli. Nia husu guerrilheiro sira iha ailaran labele tun ba rende no kontinua luta.

Ema balun informa akontesimentu ne’e ba NANGALA sira. Sira bolu nia ba inkeritu. Nia bosok tiha NANGALA sira. Nia dehan iha biban nee nia labele halai tanba nia iha oin liu, sira iha kotuk mak konsegue halai. Nia bosok NANGALA sira katak, nia ko’alia ho guerrilheiro ne’e, atu konvense nia ho sira seluk tun mai rende. NANGALA karik fiar, ka halo finji fiar, husik nia fila ba uma. Maibe sira kontinua deskonfia nia, tanba nia intensaun subar hela granada sira, depois iha inkeritu sira foufoun nia lakohi deskobre sai. Buat hirak ne’e hamutuk ho assalto balun nebe guerrilheiros sira halo, militar Indonezia sira deskonfia, sira mak haruka informasaun ka sira serbisu hamutuk mak halo assalto sira. Tanba ne’e, iha 30 de Marsu 1979, bainhira halo lista ida hodi lori dadur sira nebe hetan ona liberdade kondisional ba oho, sira hatama hotu nia naran iha lista, ninia naran mak ikus liu.

Nia deskonfia timoroan sira, Mateus Doutel Sarmento ho Armindo Menezes mak hatama nia naran iha lista, tanba sira mak sempre halo inkeritu ba nia. Nia deskonfia sira tanba, bolu naran foufoun, ninia naran laiha, maibe hafoin sira rua ba koalia ho NANGALA sira iha uma laran, sai fali mai no bolu hikas tan naran dala ida, ninia naran foin iha. Nia deskonfia sira rua mak hakerek nia naran, tanba nia kuinese sira nia kaligrafia. Se Indonezia mak hakerek, naran Lucio hakerek ho “s”, Lusio, la’os ho “c”, Lucio.

Ho lista ne’e sira halibur ema hamutuk 28, depois fahe ba grupu rua. Grupu ida sira lori dader no grupu seluk lori lokraik, tuku rua. HANSIP sira mak akompanha sira no lohi sira katak sira ba ai-laran atu buka FRETILIN, maibe lori sira ba fatin massakre nian. Grupu nebe lori hamutuk ho manu Lucio, iha lokraik, hamutuk ema na’in 14. Lori sira ba Ulusu. Iha neba militar Indonezia sira husi Bataillaun 721 hein tiha ona sira. Besik iha Ulusu ona, fahe tiha sira ba grupu rua, grupu ida ema na’in 7. Grupu ida la’o ba diresaun Zona 17 Agostu nian no ida ba Ulusu.  

To’o iha fatin massakre nian, militar sira haruka sira tuur no dehan ba sira, FRETILIN iha neba. Foin sira hola pozisaun atu tuur, militar sira rega kedas sira ho kilat, hanesan nia rasik konta:

“Molok ami hakruk kilat mos tarutu, hau hakfodak, semo tu’un ba rai lolon, hau senti kilat kona hau nia ulun, ran haksuli tu’un hafalun hau hasan lolon. Inimigo tiru tuir hau kona ai-tahan sira namtate no hakilar tangkap-tangkap, hau halai nafatin. Hau ran naksuli los, hamlaha no hau senti forsa la iha, maibe espirito fo nafatin kbi’it no hanoin labele halai liu ba, karik inimigo iha, bele kaer hau. Diak liu hau buka fatin ida, hau subar lae… Hau hakat tu’un ba, haree hetan fatuk kuak ki’ik ida, hau dolar tama ba, halo-an hanesan lequi-krauk ida, hafoin dada ai-sanak tahan belar ida, hodi taka netik fatuk kuak ne’e, karik ema ruma liu labele haree hetan hau. Hau subar kala tuku 7 (hitu) kalan, haree rai ne’e nakukun oituan ona; maibe fulan naroman; hau sai husi fatuk kuak ba hamri’ik iha fatuk boot ida nia leten, se’e tilun ba mota sor-sorin, la rona buat tarutu/isntrundu. Entaun hau tu’un husi fatuk leten ne’e, fase hau nia ran naksuli iha hau hasan. Hau hahu la’o, hakat eh foti ain ida tun ba sama metin tiha, mak foti fali ain ida seluk, usa sistema militar nian, para ema balu besik mos la rona instrundu/tarutu, nebe hau la’o ne-neik besik fatuk hun boot, hateke ba Kundere, hau hamrik hodi se’e tilun, rona ba ema koalia bis-bisu iha fatuk hun ne’e, rona ba hanesan banin/wanin.”

Nia hetan kanek iha ulun, nia auguenta de’it. Nia labele fila ba vila laran. La auguenta ona ho hamalaha, tanba loron tomak seidauk han to’o ema lori sira ba oho. Nia ba ema nia to’os laran ida, silu batar nurak fulin haat no han matak hodi auguenta hamalaha.

Ho kanek iha ulun, nia lahatene atu ba los nebe. Nia hanoin diak liu ba vila, hodi bele kura nia kanek tanba nia tauk bele hetan infeksaun. Nia tama fali ba vila Uatu-Lari laran, laba fatin nebe ninia kaben ho banin sira hela ba, tanba sira hela besik loos iha baze NANGALA sira nian.

Nia ba liurai Babulu, Joaquim Trindade, nia uma. Liurai Joaquim, prima Alexandrina Amaral Preto nia tiun rasik. Kalan ona, rai sei nakukun hela, nia rona deit husi nakukun laran, nia deskonfia Alipio Mascarenhas ka Jacob Mascarenhas ida nia lian. Sira rua ne’e, liurai Joaquim Trindade nia kuinhadu no prima Alexadrina bolu tiu. Nia lahare hetan ema be koalia tanba nakukun, nia rona de’it ema ida hateten ba nia:“Lopes o la mate tanba distino naruk, ita hela iha ne’e mos, ami labele defende, tanba maluk barak mate ona. Ne’e dunik, ami la fo’o kroat ruma ka ai-moruk ruma ba ita. Ita rasik mak buka dalan ba iha nebe deit, to’o aban bainrua haree ba rai ne’e, tetuk ona mak ita hasoru malu”.

Laran metin ba familia APODETI sira nebe iha influensia boot atu salva sira sala hotu kedas. Laiha ema ruma prontu atu subar nia iha vila laran.  Nein hetan aimoruk ruma hodi kura nia kanek. Hakarak ka lakohi nia tenki fila ba ai-laran. Nia sai husi vila laran, avo ida, bolu avo Tuaragalale, mak fo tuir deit aifarina maran baluk 4 ba nia, lori hodi han hodi tahan hamalaha. Iha biban neba, iha Uatu-Lari mos moris susar, ema barak mate tanba hamalaha.

Nia sai husi Uatu-Lari vila, liu husi Boroloisoba, ba Kaikia depois liu ba Tuaragalale, ba subar iha neba, iha fatin nebe molok sira muda ba Nunumalau hela ba, iha area suku Babulu nian. Iha neba mak nia hetan katuas ida naran Boroloi, husi Uatu-Lari vila ba ko’a tua iha Tuaragalale. Nia kuinese diak katuas nee’e. Nia hamenu tuir katuas atu fo hatene ba nia kaben, buka ai-moruk haruka ba nia, hodi nia kura nia kanek.

Katuas ba koalia duni ho prima Alexandrina. Prima Alexandrina halo sasoru kaldu no arranja aimoruk ampicilina, tetracilin no penincilina frasku ida haruka tuir katuas Boroloi ba nia. Katuas Boroloi mak lorloron lori hahan ba nia durante nia subar iha Tuaragalale.

Nein familia hotu-hotu diak. Iha Tuaragalale, Afonso Gamboa, sei familia, por acaso, hetan nia. Nia sees ladiak, Gamboa hasee tiha no la’o liu deit. Deskonfia Afonso Gamboa mak informa ona ba inimigu, tanba ema hantene ona nia subar iha neba. Tan ne’e, prima Alexandrina haruka billhete ida ba nia, husu nia sai husi fatin ne’e. Nia la’os haruka bilhete de’it, haruka mos han iha marmita ida, iha marmita okos, tau ho surat tahan no lapizeira. Surat tahan ne’e formulario ba surat jalan. Lahatene, prima Alexandrina hetan hanoin ne’e husi see ka mai husi nia ulun rasik, maibe hanoin ne’e brilhante, tanba ho surat jalan ne’e ajuda manu Lucio bele eskapa bainhira hasoru ka hetan militar sira iha fatin ruma. Ida ne’e mak serbisu klandestina nian lolos.

Formulario ne’e sei mamuk, laiha “Camat”, Koramil no Kapolesek nia naran no assinatura. Manu Lucio mak prenxe no assina rasik. Iha Surat Jalan ne’e, nia muda tiha nia naran ba Luciano Soares. “Camat” nian, nia tau Manuel Mascarenhas, nudar enkarregadu Camat, tanba momentu akontese massakre, Camat Uatu-Lari, Eugenio Soares, sei primo, iha hela Dili.  Koramil no Kapolsek, nia tau naran Edi no I Ketut, depois nia assina hotu ema na’in 3 ne’e nian.

Tanba iha Tuaragalale la seguru ona, nia hanoin atu ba Matebian, maibe nia mos tauk, keta inimigu iha neba. Nia sai husi Tuaragalale, ba toba iha Bontua kalan ida, depois husi Bontua nia ba toba iha Nunumalau, toba iha sira nia to’os laran, dok uituan husi estrada boot. Sai husi Nunumalau nia la’o ba diresaun foho Matebian. Besik no haree hetan ona vila Kelikai, rai atu kalan ona. Nia hanoin toba iha ai-laran ka tun ba vila. Ikus mai nia disidi tun ba vila, tanba nia iha Surat Jalan, biar Surat Jalan ida nebe nia mak inventa rasik.

Nia tun ba vila laran, toba iha Merkadu, depois loron tuir mai nia ba Baukau. Foufoun la’o deit depois sae tuir kareta Mercedes, militar sira nian, sa’e iha fatin nebe FALINTIL sira halo assaltu ba. To’o iha kruzamentu Mulia, nia tun tiha no la’o ain ba Baukau, tanba kareta ne’e ba Laga. Besik ona Baukau, iha Buruma nia okos, foin vaskolante ida toman nia no nia sae tuir ba Baukau.

Formulariu Surat Jalan nebe nia ferik oan haruka ba nia no nia inventa de’it ne’e iha folin boot tebes. Ho Surat Jalan ne’e mak nia ba aprezenta an iha KODIM Baukau, no KODIM Baukau assina no tau karimbu hodi lori nia mai iha Dili.

Nia hela fulan balu iha Baukau, hela iha Evaristo Doutel Sarmento nia uma iha Baukau. Nia kuinese Evaristo desde sira sei joven, tanba nia mak lori surat ba mai entre Evaristo ho nia ferik oan bainhira sira sei tuir malu hela.

Iha Baukau, ema husi Uatu-Lari balun hahu buka nia iha Baukau, tanba sira hatene ona nia iha neba. Sira husu rasik ba avo Clementino Amaral, nebe hakiak prima Rosa, prima Alexandrina nia alin, maibe avo Clementino nega katak nia nunka hetan manu Lucio.

Iha Baukau nia mos ba hetan malu ho prima, mana Madre Celeste de Carvalho, nebe milisia sira oho iha 1999, iha Lauten. Nia konta hotu saida mak akontese ba nia. Madre Celeste fo osan uituan ba nia, atu nia uza hodi selu kareta ba Dili.

Avo Clementino mak buka dalan no ajuda manu Lucio hodi sees husi Baukau mai Dili. Nia koalia ho Bupati Manatuto iha tempu neba, Luis da Silva, nebe por acaso ba Baukau, hodi lori ho manu Lucio mai Manatuto. Iha Manatuto mak nia sa’e kareta mai Dili.

Iha Dili foufoun nia hela iha Kintal boot, hela ho ninia kunhadu sira, primu Jose da Costa de Sousa, prima Alexandrina nia maun rasik, no primu Salvador Januario Ximenes Soares, iha Kintal Boot. Nia la sente ta’uk ona, tanba iha Kintal boot, primu no prima sira barak mak hela iha neba. Maibe nia sente la seguru tanba ema rua nebe uluk nia deskonfia, sr. Mateus Doutel Sarmento no sr. Armindo Menezes, nebe hatama nia naran iha lista, sira rua mos mai hela iha Kintal Boot, hela iha vizinho ida nebe uma nia tatis se ba malu. Sira rua haree nia iha neba, maibe sira la brani hasee nia, nune’e mos sira labrani koalia ho primu Jose no primu Salvador, maski sira kuinese malu diak.

Ikus mai, Alipio Mascarenhas, sei bolu tiu, mos mai hela iha vizinho ne’e no hetan malu ho manu Lucio. Lahatene, se uluk Alipio ou nia alin Jacob, sira rua ida mak manu Lucio temi dehan koalia husi nakukun laran iha Uatu-Lari, nebe haruka nia ba buka oinsa salva an rasik, tanba sira labele halo buat ida. Hetan malu iha Dili ne’e, Alipio dehan ba nia: “Lopes, iha Dili diak ona, maibe tenki subar-an”. Manu Lucio hatan ba nia katak, iha Dili nia latauk ona, tanba hela ho ninia kuinhadu sira, Jose no Salvador. Biar nune’e, nia sente ladun livre, tanba ema sira mai husi Uatu-Lari sempre hetan nia. Nune’e nia disidi muda fali ba hela iha ninia sobrinha, Rosa Moniz nian, iha Marcarenhas, no ema ruma la sateia nia ona. Husi Dili depois nia ba buka ninia familia sira iha Maubisse.

Iha 1981, foin nia kaben, prima Alexandrina ho nia oan dahuluk, Crescencio, mai iha Dili hodi sira hetan malu hikas. Sira hela iha Mascarenhas to’o iha 1984, hafoin ne’e sira muda ba sira nia knua Lubau, Aldeia Ernaro, Suco Manelobas, Postu Administrativu Maubisse.

Iha 1985 manu Lucio hetan nomeasaun nudar funsionario publiku no serbisu iha Maubisse. Biar nudar funsionario publiku Indonezia nian, maibe ninia espiritu nasionalizmu no patriotizmu lamohu, nia kontinua luta ba ukun-rasik-an iha klandestina. Granada sira nebe nia subar hela iha to’os laran, biar inimigu foti tiha ona, maibe sira labele foti ka hasai ninia hanoin ida luta no ukun-rasik-an ba Timor husi nia ulun. Massakre nebe atu elimina fizikamente nia hamutuk ho ninia kamarada sira na’in 27, iha loron 30 fulan Marsu 1979, lahalo nia ta’uk hodi hakiduk husi luta ba ukun-rasik-an. Nune’e, hahuu iha 1991, nia involve-an hikas iha atividade klandestina sira. Nia sai membru organizasaun klandestina Sagrada Familia, nebe harii husi Comandante Cornelio L7.

 Nia lakaer kilat no granada ona, maibe nia buka fo apoio lojistika ba Comando Politico Militar (CPM) Regiao 1 (um) iha Ponta Leste, Rejiaun 3, no Rejiaun 4, liuliu ba Comandante Cornelio L-7, Adjunto Tigre Cablake no Adjunto Tara no Kakehe. Nia mos fasilita KTP ba kuadru rezistensia sira hanesan Tuba Rai, Rejiaun 3, Terra Bulak, Rejiaun 3, Kakehe, Rejiaun 4, Lima-Lima, Cruzeiro Sul, Rejiaun 4, no Hamar, Rejiaun 4.

Nia sai alvu milisia sira nian iha 1999 tanba apoio sira nebe nia fo ba Rezistensia. Maibe susar atu kaer nia tanba nia hatene halo politika. Nia halo politika ida nani tuir bee boot hodi sai ba mota sorin ukun-rasik-an nian. Nia koalia diak no mamar ho ema pro otonomi sira, dala ruma halo finji defende otonomi, maibe husi kotuk, ninia apoio fo nafatin ba Rezistensia. Iha loron 12 fulan Setembru 1999, pro otonomia sira iha ona planu atu kaer nia, tanba apoiu sira nebe nia fo ba rezistensia mos nakloke liu ona. Sira buka atu kaer nia, maibe la konsegue tanba nia sees tiha ona ba ninia suku Manelobas, iha li’ur husi vila Maubisse, dala ida tan, nia eskapa husi perigu no mate.

Manu Lucio Menezes Lopes, ema ida vida naruk duni. Funu iha ai-laran husi 75 to’o 79 nudar forsa lamate, tun mai rende, ema lori ba oho, eskapa husi mate, subar tun subar sa’en iha ailaran ho kanek iha ulun, hasoru terus nos susar oioin, nia kontinua moris no reziste.

Uatu-Lari, Dez 1999

Nia ema ida lahatene rai odiu no vingansa. Buat hotu nia entrega ba Maromak. Iha Dezembru 1999, bainhira hau mai husi Portugal, ha’u atu ba Uatu-Lari, haree familia sira nebe laharee desde 1983. Nia mos hakarak ba hotu tanba, desde 1979 bainhira nia eskapa husi mate iha Massakre 30 de Marsu 1979, nia nunka fila ba Uatu-Lari. Iha Vikeke, ami haree hetan sr. Alberto Mariano, xefe prizaun iha Uatu-Lari, iha 1978. Sr. Alberto Mariano ne’e mak iha 1978, rejeita primo Salvador Januario Ximenes Soares nia pedidu, atu liberta tiha manu Lucio. Rejeisaun ida halo iha nia oin no nia rona rasik ho tilun, no ikus mai tenki lori ba hasoru “batalion maut” nebe hasai sira nia vida iha Ulusu. Ami hetan sr. Alberto Mariano, eis-tropa portugues, iha uma oin ida, hafoin ponte Pires. Para tiha kareta, manu Lucio tun husi kareta no hakat ba sr. Alberto Mariano. Nia kumprimenta no kaer liman ho sr. Alberto Mariano, husu ninia situasaun diak ka lae, no sira rua dada lia uituan, molok ami kontinua ba Uatu-Lari. Nia la halo insultu, nein hatudu odiu, vingansa ka rankor ruma ba sr. Alberto Mariano. Nune’e mos, ikus mai, nia ba Uatu-Lari, hetan sr. Afonso Gamboa, nia kumprimenta no ba kaer liman no koalia hanesan familia. Hau fiar se nia hetan sr. Mateus Doutel Sarmento ho sr. Armindo Menezes, nia sei hatudu postura hanesan. Ne’e mak espirito laiha odio ho vingansa nian, laiha rankor, iha deit espiritu rekonsiliasaun, espiritu konsola ema bainhira ema hasoru susar. Ida ne’e mak dehan kombatente ba ukun-rasik-an loloos, labuka estraga ka diskrimina ema tanba buat passado nian, maibe tenki perdoa malu, tenki fo liman ba malu hodi la’o hamutuk ba iha futuru.

Espera ho manu Lucio ninia postura humana nebe la rai odio ho vingansa ba ema ruma, bele sai banati no bele daet ba timoroan sira seluk, hodi hotu-hotu hamutuk, lori Timor-Leste ba moris ida diak, hakmatek no dame.

Ohin loron Timor-Leste hetan ona nia ukun-rasik-an, ukun-rasik-an nebe nia lori ninia ran turu husi ulun hodi sosa lisuk. Nia sente tiha ona liberdade no ukun-rasik-an kompara ho ninia kamarada sira seluk nebe sente de’it botas nia todan, sente de’it kilat musan no baioneta nia tutun nebe haborus sira nia fuan no hakotu sira nia iis.

Sira nebe mate ona, la mehi ona atu hetan buat, agora hela ba ita sira nebe sei moris, oinsa tane aas nafatin sira nia idealizmu. Idealizmu ida hakarak lori Timor ba iha moris diak no hakmatek, idealizmu ida labele iha tan diskriminasaun no esplorasaun husi ema ba ema, idealizmu ida atu ema hotu moris livre no moris iha igualdade nia laran.

Adeus no deskansa ho hakmatek manu Lucio.