In Memoriam

 

IN MEMORIAM SAUDOZU KOMPANHEIRU AGAPITO “MAU-LOCO” CARDOSO

 

Kompanheiru Agapito Cardoso, moris iha Suku Rotutu, Aldeia Sabou, Uma Lisan Boeloko, iha loron 4 fulan Abril tinan 1967 -  Oan husi Joaquim Cardoso no Berta Seixas. Nia nudar oan dahaat husi maun-alin na’in hitu. Sira na’in hitu mak: Renato Cardoso, Francelina Cardoso, Palmira Cardoso, Agapito Cardoso, Imaculada Cardoso, Senhorinha Cardoso no Olimpia Cardoso. Husi maun alin sira ne’e, Renato Cardoso no Olimpia Cardoso mak sei moris. 

 

Saudozu kompanheiru Agapito Cardoso husik hela inan-feton faluk ida: Elda da Silva. 

 

Saudozu konklui nia estudu baziku no pre-sekundariu iha Munisipiu Manufahi. Nia hahu eskola primaria iha tempu Portuguez. Hasai 3ª klasse iha Suku Rotutu husi 1970-1974. Eskola ne’e loke husi Companhia Militar Portuguez. Hafoin ne’e mai kontinua tan nia estudu 4ª klasse iha eskola Munisipal Same, husi 1974-1975. 

 

Entre 1974 no 1975, periudu nebe partidu politiku sira hahuu mosu hodi haksesuk-malu kona-ba futuru rai Timor nian, kompanheiru Agapito Cardoso afilia-an ba partidu FRETILIN. Afiliasaun nebe lori nia sai membru OPJT (Organizasaun Popular Juventude Timor) iha Suku Rotutu, nebe lidera husi Casimiro Martins. Iha ai-laran, saudozu Agapito mos nudar mestre no hanorin eskola iha zonas libertadas. 

 

Wainhira invazaun Indonesia hahu ona, husi  1975 to’o 1977, kompanheiru Agapito Cardoso ho nia familia sira, hakiduk ba ai-laran. Sira tun hikas husi ai-laran iha fulan Novembru 1977 no hela iha Rotutu. Iha inisiu tinan 1978, militar Indonezia sira, husi Bataillaun 301, kaer nia halo ba TBO (Tenaga Bantuan Operasi). Nudar TBO, sira lori nia ba to’o iha Ainaro. 

 

Iha 1979, nia hela de’it iha Rotutu. Iha 1980 mak nia muda ba Same no kontinua nia estudus iha SMP Negeri 1 Same. 

 

Iha 1981, kompanheiru Agapito Cardoso hetan detensaun husi militar Indonezia sira, tanba deskonfia nia halo kontaktu ho familia sira nebe sei reziste iha ai-laran. Sai husi detensaun, nia kontinua hikas nia estudus. 

 

Iha 1982, akontese levantamentu Rotutu. Husi levantamentu ne’e konsegue hadau kilat lolon 7, depois haruka ba FALINTIL sira. Saudozu kompanheiru Agapito Cardoso mos, fo apoio ba levantamento ne’e ho informasaun sira nebe nia iha. Militar Indonezia sira la deskobre nia, ne’eduni, bainhira desterra familia sira no ema sira ne’ebe involvidu iha levantamentu Rotutu ba Betanu durante tinan 7, sira lalori nia, nia kontinua hela iha Same hodi kontinua nia estudus no konklui ninia pre-sekundaria iha tinan 1983.

 

Hafoin remata nia pre-sekundaria iha Manufahi, kompanheiru Agapito Cardoso kontinua nia estudu sekundaria iha kapital Dili. Iha 1983, nia tama iha eskola sekundaria publiku (SMA Negeri) Becora, Dili. Iha eskola, nia valor sobresai liu iha materia fisika, kímika, biolojia no matematika - ne’e duni professor sira hili nia tama ba jurusan IPA.

 

Wainhira hetan malu ho nia kolega timoroan sira, Saudozu Agapito gosta konta istoria konaba funu Timor nian, husi funu Dom Boaventura to’o funu FALINTIL nian hasoru Indonesia. 

 

Hafoin hasai SMA iha 1986, tanba nia hetan notas di’ak, nia seleksionadu husi Governu Lokal Timor, nudar estudante bolseiru, hodi kontinua estudus iha area Enjenheria Sivil iha Universidade Udayana Denpasar (UNUD), Bali. 

  

Molok ba Bali, militar Indonesia halo uluk "clearence test" atu hatene pozisaun estudante sira nian relasiona ho integrasaun Timor ba Indonesia. Kompanheiru Agapito Cardoso hanesan mos estudante nasionalista sira seluk, tenki subar-an no tenki bosok katak integrasaun mak di’ak liu ba Timor, hodi nune’e bele kontinua estudus iha Indonesia. 

 

Governu Indonesia nia objetivu haruka estudante timoroan sira ba estuda iha Indonesia, la’os de’it atu reforsa Governu Lokal Timor nian hafoin sira hasai kursu, maibe mos falun ho objetivu politiku seluk hanesan:

 

1.      Izola klosan timoroan sira hosi nia Povu, liliu hadook sira hosi situasaun politika Timor nian. Tau sira dook husi nia Povu no situasaun politika rai-laran, Governu Indonesia iha espetativa katak klosan timoroan sira ne’e sei lakon vínkulu emosional ho nia Povu nia terus;

2.   Konkista klosan timoroan sira nia fuan liuhosi oportunidade no fasilidade estudu iha provinsia seluk Indonesia nian. Buat ne’e hotu ho hanoin katak ikusmai bele tulun atu aselera prosesu integrasaun Timor-Leste ba Indonesia. Tanba Indonesia laran metin katak estudante sira ne’e bele tulun konvense komunidade internasional no povu Timor hodi simu integrasaun. 

 

Maibe ho Saudozu nia perkursu politiku hamutuk ho nia kolega no kompanheiru de luta sira seluk, hahuu kedas iha tinan 1988 to’o 1999, sai prova katak Governu Indonesia nia estratejia politika sira ne’e nakfilak tiha sai erro politiku boot ida. Envez de sai faktor aselerador ba prosesu integrasaun ho Indonesia, kompanheiru Agapito Cardoso hamutuk ho nia kolega sira, sira sai fali forsa vanguarda hodi kontra okupasaun Indonesia nian iha Timor-Leste. 

 

Sira konsegue lori funu ba Indonesia no halo rezistensia iha Indonesia nia fuan rasik. Sira konsegue konvense povu Indonesia, hodi luta iha Timor oan sira nia sorin, hodi hatun rejime Soeharto nian, hodi loke dalan ba referendum iha 1999. 

 

Kompanheiru Agapito Cardoso, estudante nasionalista jenuinu no determinadu ida. To’o ho to’o iha Indonesia, iha fulan Agostu 1986, nia hamutuk ho ninia kolega fakuldade rua, Carlos da Silva Saky no João Mario Gama, sira hahuu halo diskusaun kedas oinsa organiza no mobiliza estudante sira hodi luta ba ukun rasik-an Timor-Leste nian.

 

Atu koko estudante sira nia aten-brani no determinasaun, iha loron 28 fulan Novembru 1986, Kompanheiru Agapito Cardoso, hola inisiativa, inventa ninia aniversariu iha 28 de Novembru, nudar forma ida hodi selebra loron proklamasaun RDTL nian ba dala sanulu-resin-ida (11º). Iha loron ne’eba, estudantes hamutuk 20 nune’e, mak mosu iha kompanheiru Agapito nia kost. Momentu iha Kompanheiru Agapito nia kost, sira lakoalia kona-ba ninia aniversariu, maibe koalia no fo hanoin hikas ba malu kona-ba loron proklamasaun RDTL husi FRETILIN nebe halo iha loron 28 de Novembru ne’e. 

 

Liu semana rua, sira hetan informasaun katak funumaluk hatene ona sira selebra aniversariu RDTL nian, maibe la akontese buat ruma ba sira. Parese estudante sira nebe ta’uk ka lakohi ukun rasik-an mak halo ida ne’e, ho objetivu atu trava hanoin sira ba ukun rasik-an nian. 

 

Biar estudante lubun ida mak mosu iha kompanheiru Agapito nia kost iha loron neba, maibe uituan tebes mak hanoin atu luta ba ukun-an.  Na’in tolu ka haat de’it mak ikus mai tuir harii RENETIL. Balun deziste kedas husi neba no la partisipa iha luta to’o Timor-Leste hetan ninia libertasaun iha 1999.

 

Hafoin selebrasaun loron proklamasaun RDTL nian ne’e, diskusaun kona-ba harii organizasaun kontinua la’o no la’o maka’as liu tan. Ikus mai, grupu ne’e hetan tan estudante sira seluk, sira hamutuk na’in 10, hodi Proklama Inssureição Política dos Estudantes de Timor-Leste, liu husi harii RENETIL iha loron 20 fulan Junho 1988. 

 

Sira na’in 10 nebe harii RENETIL mak saudozu Agapito Cardoso rasik, saudozu Fernando de Araujo, saudozu Lucas da Costa, Jose AMX Gonçalves, Carlos da Silva Lopes, Marciano Garcia da Silva, João de Araujo, Julio Abel, Adolfo Fontes, no João Cardoso. 

 

Hafoin harii tiha RENETIL, kompanheiru Agapito Cardoso, nebe lori naran funu nian Mau-Loco, nomeadu kedas ba Assistente Agitação e Propaganda Política, ikus mai nomeadu ba Responsavel Prinsipal Departamento de Analize e Investigação Política. Ikus liu, nia nomeadu hamutuk ho Carlos da Silva Saky no Marciano Garcia da Silva ba Adjunto Orgão Diretiva da RENETIL (ORDIR) hamutuk ho Fernando La Sama no José AMX Gonçalves nudar Sekretariu-Jeral no Vise Sekretariu-Jeral RENETIL nian.

 

Kompanheiru Agapito Cardoso, ema ida simples, kalmu, nomos brani, determinadu no entrega an tomak ba luta. Nia sai inspirador no motivador. Nia mos lahatene hirus, sempre haraik aan, no la naran koalia lia aat. Ema ida sempre koalia neineik, maibe kritiku no firme iha nia pozisaun. Ema ida bok an neineik maibe ninia hanoin no analize sira kroat tebes. Ema ida monok maibe dala ruma mos halo komiku. Ema ida dedikadu no responsavel. Sa serbisu de’it mak organizasaun fo ba nia atu halo, biar ho risku boot, nia nunka dehan lae. Nia simu, no halo la’o. Dala ruma nia desloka ba Jawa hodi halo kontaktu no fo juramentu ba estudante nasionalistas sira nebe atu sai membru RENETIL.

 

Iha Junho 1989, nia hamutuk ho Fernando La Sama de Araujo, Carlos da Silva Saky, Marciano Garcia da Silva, João Reis no Avelino Coelho, sira husu azilu politiku iha embaixada Suecia, maibe la konsegue reziste. Biar nune’e, sira la deziste. Sai husi embaixada Suecia, sira halo fali planu foun, hodi tama hikas iha embaixada Japaun no Vatikanu. 

 

Kompanheiru Agapito Cardoso hamutuk ho Marciano Garcia da Silva, João Reis no Avelino Coelho, sira na’in 4 tama iha embaixada Vatikanu nian, no Fernando La Sama de Araujo no Carlos da Silva Saky tama iha embaixada Japaun. Asaun nebe sira halo ho objetivu atu internasionaliza problema Timor nian ba mundu no ijiji libertasaun ba sira nia kompanheiru de luta sira nebe dadur iha Timor no iha Denpasar.

Sai husi embaixada Vatikanu, militar Indonesia sira, hakbesik an ba sira, atu uza sira nudar ajente intelijensia hodi hafuhu tuir timoroan sira seluk nebe hanoin ukun-an. Maibe militar Indonesia sira, la konsege konvense sira, sira kontinua fiel ba sira nia prinsipiu luta ba ukun rasik an.

 

Ho garantia husi Governu Indonesia no embaixada Vatikanu no Japaun atu lakaer sira, sira aproveita garantia ne’e hodi kontinua luta, kontinua organiza, rekruta no mobiliza maka’as liu tan estudante sira hodi halo funu hasoru okupasaun Indonesia nian iha Timor-Leste. Estudantes hamutuk rihun mak la’o hamutuk ho sira hodi luta ba Timor-Leste nia ukun-rasik-an.

 

Iha Fevereiru 1991, ema rezistensia sira konsegue foti subar dokumentu alta sekreta ida iha Dili. Iha dokumentu ne’e, Indonesia, halo lista negra ida, identifika estudante na’in 19 iha Bali no Jawa, inkluidu saudozu Agapito Cardoso, nudar ativista klandestina. Dokumentu alta sekreta ne’e koalia kona-ba atividades RENETIL nian balun, inkluindu hatama jornalista Robert Dom mai iha Timor, iha Setembru 1990, hodi halo entrevista ba komandante Falintil, Xanana Gusmão, iha Bunaria, Ainaro.

 

Iha 1991, akontese Masakre Santa-Kruz. Diresaun Sentral RENETIL nian iha Denpasar, deside haruka Agapito Cardoso ba Jawa, hodi hamutuk ho kompanheiru João de Araujo nebe ba uluk ona Jawa, atu hamutuk ho Responsaveis Rejioens sira RENETIL nian iha Jawa, hodi organiza no mobiliza estudantes sira ba Jakarta hodi halo manifestasaun no protestu hasoru Massakre Santa-Kruz. 

 

Iha manifestasaun no protestu nebe halo iha 19 Novembru 1991, polisia Indonesia sira kaer kompanheiru Agapito Cardoso hamutuk ho estudante sira seluk depois lori sira ba dadur iha POLDA Metro Jaya. Kompanheiru Agapito Cardoso, nudar fundador RENETIL no lider RENETIL nian ida, nia halo parte grupu ki’ik nebe autoridade Indonesia sira lori ba hatan iha Tribunal. 

 

Nia julgadu no kondenadu ho pena prizaun tinan ida ho balu, no sulan tama ba kadeia Salemba, Jakarta, hamutuk ho nia kompanheiru sira:  Fernando La Sama, João Freitas da Camara, Virgilio da Silva Guterres no Domingos Barreto nebe mos julgadu no kondenadu husi Tribunal Indonesia nian.

 

Iha prosesu judisial nebe kompanheiru Agapito Cardoso enfrenta hosi 19 Novembru 1991 to’o hetan sentensa hosi tribunal, nia hatudu nia kapasidade politika intelektual nebe exemplar perante autoridade justisa Indonesia nian no nia kompanheiru sira seluk. Maski hetan presaun politika no psikolojika hosi ofisial polisia, intel, prokurador no juiz sira, kompanheiru Agapito Cardoso nunka lakon nia serenidade bainhira hatan ba pergunta sira iha prosesu inkeritu nian. La konfrontativu, maibe ponderadu. Ninia serenidade provoka intensaun hosi nia interrogator iha BAIS, orgaun intelijensia militar Indonesia nian, hodi hamaus nia atu sai ajente informasaun (intel) ba militar Indonesia. Ho kalma no lian neneik, nia hatan ba nia interrogator: “menjawab pertanyaan bapak saja, saya sudah setengah mati, apalagi bikin pertanyaan seperti bapak?” (hataan de’it ita nia pergunta mos há’u arraska ona, sa tan halo pergunta hanesan ita?).

 

Iha Kejaksaan Indonesia nian, prokurador sira buka hamaus nia atu asina deklarasaun atu rekonhese integrasaun no husu deskulpa ba povu Indonesia. 

 

Kompanheiru Agapito hatan: “nanti di pengadilan baru saya buat, agar banyak orang dengar dan jadi saksi” (orsida iha tribunal mak há’u halo, atu ema barak rona no sai testemunha).

 

Maibe sira kontinua halo presaun ba nia.  Ho serenidade nia hatan ba sira: “Lebih baik mati daripada integrasi” (Di’ak liu mate duke integrasaun). Nia la husu deskulpa ba povu Indonesia tanba manifestasaun nebe sira halo iha 19 Novembru 1991 iha Jakarta no lakohi mos rekuinese integrasaun hanesan estudante timoroan balun halo nudar kondisaun hodi hetan libertasaun.

 

Prokurador sira haka’as nafatin halo aproximasaun oioin ba kompanheiru Agapito Cardoso, inklui lori osan fo ba nia ho objetivu atu hetan garantia hosi nia katak, bainhira to’o iha tribunal nia sei la halo deklarasaun ho karakter politika, maibe hataan los de’it no tuir de’it  sa ida mak nia hakerek ona iha BAP (Berita Acara Perkara). 

 

Nia la simu osan sira ne’e. Nia hataan ba prokurador sira: “bapak saya anggota DPRD Tingkat II, setiap bulan dia kirim uang ke saya. Di dalam penjara, untuk apa saya butuh uang? Saya tinggal dan makan gratis.” (Há’u nia aman ne’e membro assembleia municipal, fulan-fulan nia haruka hela osan mai há’u. Iha kadeia laran, há’u presiza osan atu halo sa ida? Hela ho han mos gratuita hotu).

 

Kompanheiru Agapito Cardoso halo tuir de’it prokurador sira nia hakarak ida: nia la uza defensor (advogadu) hosi LBH (Lembaga Bantuan Hukum) Jakarta. Prokurador sira kontente ho kompromisu ida ne’e. 

 

Maibe iha tribunal, iha loron dahuluk kedas, hafoin rona prokurador lee akuzasaun, kompanheiru Agapito Cardoso hamriik hateten ba juiz sira: “tuntutan terhadap saya bukan hanya terlalu panjang, tapi juga terlalu berat. Karena itu saya butuh didampingi oleh pengacara.” (Akuzasaun hasoru hau la’os de’it naruk demais, maibe mos todan demais. Tan ne’e, háu presiza asistensia hosi advogadu).

 

Iha ninia defesa perante tribunal ho titulu “ADA DUA TIPE MANUSIA: MEREKA YANG MENCARI JALAN DAN MEREKA YANG MENCARI DALIH” (IHA EMA TIPU RUA: SIRA NEBE BUKA DALAN NO SIRA NEBE BUKA PRETEXTU). Sira nebe buka dalan mak ema sira nebe luta ba ukun-rasik-an, no sira nebe buka pretextu mak sira nebe buka razaun hodi justifika buat nebe laloos. 

 

Iha sela detensaun POLDA Metrojaya Jakarta, kompanheiru Agapito Cardoso sai mentor psikolojiku ba nia kolega sira seluk. 

 

Ninia fo konsellu ba nia kolega sira: “di tangan musuh kita harus bersedia untuk dipermainkan. Dalam situasi ini, kita harus memilih mau jadi mainan atau permainan. Mainan adalah untuk anak kecil, permainan bisa juga untuk orang dewasa. Antara semua permainan orang dewasa, permainan catur adalah pilihan kita. Kita harus melibatkan musuh dalam proses berpikir. Dan disinilah medan tempur kita sekarang” (iha inimigu nia liman, ita tenki prontu atu sai jogada inimigu nian. Maski iha kadeia laran, ita sei iha liberdade atu hili: sai brinkedu ka sai jogo. Hosi jogo (desportu) hotu-hotu, jogo xadrez mak ita nia eskolha.Tanba xadrez ne’e jogo ema intelectual nia. Ita tenki involve inimigu iha prosesu hanoin. Iha ne’e mak ita nia kampu batalha. 

 

Hafoin kumpri pena iha Salemba, nia la kontinua nia estudu iha Indonesia, tanba Indonesia hapara tiha ninia bolsa estudu. Nia fila mai Timor kontinua nia estudu iha UNTIM, maibe nia lafoti ona kursu Enjenheria Sivil, maibe foti kursu Agrikultura. Iha UNTIM, nia hamutuk ho estudante sira seluk, sira harii Dewan Solidaritas Mahasiswa dan Pelajar Timor Timur (DSMPTT), hodi kontinua luta, nunee mos nia fo apoio ativu ba Direção Geral da RENETIL em Timor-Leste (DIGERTIL) nebe lidera husi kompanheiru Antonio da Conceição “Kalohan”.

 

Iha 8  de Junho 1998, bainhira harii organizasaun Dewan Solidaritas, saudozu Agapito Cardoso hetan responsabilidade nudar Coordenador Dewan Mini Manufahi nian.

 

Hafoin Timor-Leste hetan tiha nia ukun-rasik-an, nia lahili sai funsionariu publiku, maibe nia prefere halo vida empresarial. Infelizmente nia labele kontinua halo nia vida hanesan baibain, tanba nia hetan stroke, tuir mai nia sofre moras rins iha nebe obriga nia tenki fase ran iha 2016. 

 

Desde ida ne’e nia fase ran to’o hokotu is. Biar ho kondisaun moras, nia kontinua preokupa no lamenta ho ukun na’in sira, liuliu ho kondisaun povu nian nebe kontinua moris iha kiak no mukit nia laran, ema balun sai riku no riku nafatin, no nebe kiak sai kiak ba nafatin tanba ukun na’in barak buka hariku an no ladun tau matan ba povu. 

 

Biar ho kondisaun moras nia kontinua preokupa ho injustisa oioin nebe akontese iha povu nia leet no pratika ho abuzu poder sira nebe halo husi ita nia ukun na’in sira. 

 

Nia moras grave ba beibeik mak halo nia husik ita hotu iha loron 15 fulan Agostu 2021. Kompanheiru Agapito Cardoso husik ita hotu ona para sempre – husik nia kaben, husik ninia familia no husik ninia kompanheiru de luta sira iha RENETIL no organizasaun sira seluk.

 

Buat hotu nia halo ona ba Timor-Leste. Ninia kontribuisaun ba luta libertasaun sei lahaluha husi istoria no ninia kompanheirus de luta sira. Nia la iha ona, maibe ninia ispiritu no hanoin sira la mate. Heroi nunka mate! Kompanheiru Agapito moris nafatin iha memoria luta Timor-oan sira nian.

 

Adeus, Adeus, Adeus kompanheiru de luta!