RAILAKAN NO ESTRATEJIA INDONESIAÇÃO DO CONFLITO DE TIMOR-LESTE

RAILAKAN NO ESTRATEJIA INDONESIAÇÃO DO CONFLITO DE TIMOR-LESTE

Husi: Carlos da Silva L. F. R. Saky

George Junus Aditjondro ka Railakan, naran ida lahaketak-an husi luta sira kontra injustisa, explorasaun, opressaun no korrupsaun nebe pratika husi rejime Soeharto nian iha Timor-Leste no Papua. Nia ema ida involve-an emosionalmente iha luta ba libertasaun no ukun-rasik-an ba Timor-Leste. Nia sempre hola pozisaun defende ema ki’ak no fraku sira. Timor-oan balun sei haketak-an husi Povu Timor no hatur-an hanesan ema solidariedade sira husi rai-li’ur. Enkuantu George Junus Aditjondro hatuur-an nudar militante, nudar kombatente loloos ba libertasaun Timor-Leste nian, la’os hanesan ema solidariedade. Nia involve-an ho isin no klamar iha problema Timor-Leste nian. Nia hamrik iha filheira oin hodi kombate rejime Soeharto nian no luta ba libertasaun ba Timor-Leste.

Konferensia imprensa hamutuk ho Railakan iha Sede RENETIL iha Lisboa, 1997

Iha biban nebe Soeharto ho ninia aparelho represissivu sira sei forte loos, Aditjondro halo buat la-komum ida iha Universidade Satya Wacana. Iha didin lolon ninia eskritoriu nian nebe fila ba oda-matan iha sala resepsaun prinsipal edifisiu nian, nia tara bandeira RDTL diagonalmente depois hakerek ho letra boot iha didin ne’e: INDONESIA, GET OUT OF EAST TIMOR. Se mak tama ba edifisiu ne’e, nia haree bandeira ne’e no le “Indonesia, get out of East Timor” (Indonezia, Sai Husi Timor-Leste.” Nia halo ida ne’e iha tempu nebe timor-oan sira rasik seidauk dada bandeira iha fatin publiku sira iha Indonezia. Nia hatudu momoos ninia frontalidade defende kauza Timor nian.

Autor hetan Aditjondro dala barak iha Salatiga, nune’e mos iha Portugal no Australia. Iha Portugal, bainhira nia ba tuir konferensia ka seminar ruma iha Lisboa, dala ruma autor lori nia ba sede RENETIL, no ami halo konferensia imprensa hamutuk, ko’alia kona-ba okupasaun Indonezia iha Timor ho ninia konsekuensias dezastrozas sira no ijiji direitu autodeterminasaun no ukun-rasik-an ba Timor liu husi prosesu demokratiku ida mak referendum.

Iha Indonezia ka iha rai-li’ur, bainhira ami hetan malu, ami sempre ko’alia ba malu iha lian Indonezia, maibe ami labolu malu kawan ka teman, ami bolu malu companheiro. Ami bolu Aditjondro ho “companheiro Railakan”. Liafuan “companheiro” ami so uza entre militante sira RENETIL nian. Companheiro ne’e ami la-aplika ba estudantes timor-oan ka membru IMPETTU sira nebe la’os membru Resistência Nacional dos Estudantes de Timor-Leste (RENETIL) nian. Ba ami, liafuan companheiro hanesan simbolu ida, iha ninia karga politika rasik. Ema nebe hamutuk iha organizasaun ida, ka hamutuk iha grupu politiku ho objetivu hanesan hodi luta ba libertasaun no ukun-rasik-an ba Timor-Leste mak bolu malu ho companheiro. 

Ami haree Aditjondro hanesan timor-oan nasionalista ida nebe prontu, determinadu no desididu hodi luta ba Timor-Leste nia libertasaun no ukun-rasik-an. Ami foti nia ba membru onorariu RENETIL nian ida. Nia sai alto-falante no porta-voz rezistensia nian iha Indonezia. Tanba luta iha klandestina, ami labele mosu iha publiku. Aditjondro mak sai hanesan ami nia porta-voz no porta-voz Rezistensia nian. Infomasaun hotu nebe autoridade sivil, militar no povu Indonezia presiza atu hatene kona-ba problema sosial no politika sira iha Timor-Leste, ami fo ba Aditjondro mak koalia liu husi radiu Netherland, BBC ka ABC, ka sai-tama universidades sira iha Indonezia hodi fahe liu husi seminar ka konferensia sira ka liu husi ninia publikasaun sira.

Autor la-lembra ona, sa fulan no sa tinan mak hetan malu primeira vez ho Aditjondro, maibe autor hetan malu dala barak ho nia, bainhira autor sei helik-an iha Solo. Aditjondro ativista dedikadu no determinadu. Nia ambientalista, peskizador no akademiku, maibe mos progresista, brani, radikal no frontal iha hanoin sira. Nia lahalo kompromi ho opressor sira. Nia so halo kompromi ho ema sira nebe sira hanoin hanesan kona-ba buat nebe sira fiar loos. Buat nebe ladi’ak, hanesan injustisa, esplorasaun, korrupsaun, oligarkia no violasaun ba direitus umanus, nia ke’e no sobu to’o nia abut, nia la-interesse o gosta ka la gosta. Nia la’os ema ida tuur kruza liman haree injustisa sira iha nia oin, nia ema ida intervensionista sein fronteiras, nia ema umanista ida. Problema injustisa mosu iha nebe de’it sempre dada Aditjondro nian atensaun no intervensaun.

Aditjondro halo kritika maka’as tebes ba injustisa no violasaun ba direitus umanus sira nebe Indonezia halo iha Papua, iha Timor-Leste no iha Jawa no iha rai seluk. Nia ema ida kritiku maka’as ba rejime Soeharto ho ninia aparelho repressivu sira.

Autor rona Aditjondro hahuu ko’alia problema Timor-Lorosa’e iha 1992. Molok George Junus Aditjondro fila husi halu doutoramentu iha Estadus Unidus da Amerika, Arief Budiman, sosiologu ida, hasai doutoramentu iha Universidade Harvard, nia hanesan primeiru intelektual Indonezia nian nebe dala ruma halu analize kona-ba problema Timor-Lorosa’e nian. Ninia analize sira dala ruma nakloke, no dala ruma halu ho kuidadu tebes. Analize sira ne'e barak, fo-sai iha Radiu Nederland, BBC ka ABC. Maibe, se ita hetan malu ho nia iha nia uma, iha Salatiga, nia halu analize sira kritiku, no objektivu tebes. Ema ida iha pozisaun haliis tebes ba Timor-Lorosa’e nia ukun-an. Iha tempu nebe autor subar iha Java, dala barak nia konvida autor ba nia uma hodi fahe hanoin ba malu. Nune’e mos bainhira ema intelektual sira, husi rai-li’ur ruma, halu vizita ba Salatiga, nia sempre bolu autor husi Solo ba iha nia uma, hodi halu diskusaun ka troka ideias ho ema sira ne’e kona-ba problema Timor-Lorosa’e nian, alias buka sensibiliza ema intelektual sira rai-li’ur nian hodi bele fo apoiu ba luta Timor-Lorosa’e nian.

Ho Aditjondro fila husi Amerika mai Indonezia, halo luta kontra rejime Soehato nian no libertasaun no ukun-rasik-an ba Timor-Leste sai intensivu no vizivel liu tan. Aditjondro sai militante di’ak, no dedikadu tebes ba problema Timor-Lorosa’e nian. Nia la’os kuinesidu de’it iha Indonezia, maibe kuinesidu iha Timor no ninia naran rona to’o iha guerrilheiros FALINTIL sira foho, no ai-laran sira Timor nian, tanba ninia involvimentu ho aktividade sira nebe nia halu hodi defende direitu povu Timor nian ba auto-determinasaun no ukun-rasik-an. Ninia kontribuisaun ba libertasaun Timor nian boot tebes, liuliu liga ho estratejia indonesiação do conflito de Timor-Leste.

Iha fulan Maiu tinan 1994, primeira ves, Diresaun Sentral RENETIL nian ho Responsavel Prinsipal Unidade Estratégica da Resistência (UNER) no reprezentante UNER sira husi sidade oioin iha Jawa no Bali, kauze na’in ruanulu halu sorumutu klandestina ida ho Aditjondro iha ninia eskritoriu, iha Universidade Satya Wacana. Estudante sira nebe tuir enkontru ne’e no balun nebe autor sei lembra mak: Lucas da Costa, Benjamim O.H.R.S. Martins (Surabaya), José Mária Pompeia Saldanha Ribeiro (Bali), Julio da Costa (Yogyakarta), Aderito de Jesus Soares, José Jacquelino, Hipolito Exposto, Bartolomeu de Araujo, Manuel Abrantes, Gaspar de Araújo (Salatiga), José Fontes, Deolindo de Oliveira, Alvaro Abrantes, José Sereno, Agostinho Moniz, Angelino Belo (Solo), José Leite (Semarang), autor ho sira balun tan.[1]

Sorumutu ne’e ho objetivu atu tetu hamutuk asaun sira nebe bele halu hamutuk ho ema Indonezia sira hodi dudu prosesu demokratizasaun iha Indonezia iha sorin ida, no iha sorin seluk buka liberta Timor-Lorosa’e husi okupasaun Indonezia nian.

Iha sorumutu ne’e ko’alia kona-ba estratejia indonesiação do conflito de Timor-Leste nebe RENETIL trasa tiha ona. Aditjondro propoin se bele, em vez de bolu indonesiação do conflito de Timor-Leste, di’ak liu bolu “reedukasi rakyat Indonesia mengenai masalah Timor-Leste.”[2] Maibe RENETIL kontinua ho estratejia ida Indonesiação do conflito de Timor-Leste tanba hanoin ida ne’e la’o tiha ona, no Aditjondro mos la-ijiji atu tuir nia hanoin ne’e, tanba hanoin rua ne’e, pratikamente, hanesan de’it, diferensa iha linguajen de’it.

Aditjondro nia hanoin ne’e parese inspira husi filozofo no edukador brazileiru, Paulo Freire, nebe hasai ona obra boot rua: “Educação como Prática da Liberdade” no “Pedagogia do Oprimido.” Iha teoria libertasaun Paulo Freire nian, folozofu ne’e sujere tenki sobu relasaun entre opressor no opimidu liu husi dalan resiprosidade iha libertasaun, katak la’os liberta de’it ema nebe oprimidu, maibe liberta mos opressor.

Povu Indonezia hatene ona sira oprimidu hosi rejime ditatorial Soaeharto nian, maibe sira lahatene povu Timor mos okupadu militarmente no oprimido husi rejime Soeharto nian. Atu liberta rai rua ne’e, presiza eduka povu Indonezia hodi bele iha konxiensia mos ba sofrimentu povu Timor nian no sira nia sofrimentu rasik. Atu liberta povu Timor presiza liberta mos povu Indonezia, ho libertasaun ba povu Indonezia bele ajuda mos libertasaun ba povu Timor, ka vise versa.

Estratejia Indonesiação do Conflito de Timor-Leste lori duni impaktu ida extraordinaria iha Indonezia. Por exemplo Amien Rais, dosente Universidade Gadjah Mada (UGM) nian, Xefi Prinsipal Muhamadiyah, no Konseilu Peritu Klibur Intelektual Musulmanu Indonezia nian (ICMI), uluk, kritika maka’as Bispu Belo tanba defende referendun ba Timor-Lorosa’e. Nia mos dehan ema Timor mau pagador, “diberi susu, dibalas dengan air tubah”.  Amien Rais mos atu defende okupasaun Indonezia nian iha Timor, nia halo atake maka’as ba Portugal hodi dehan katak Portugal hakarak atu domina hikas Timor-Lorosa’e tanba sofre sindrom imperialis. Maibe, ikus mai, hafoin nia persebe di’ak ona problema Timor nian, mai saida mak akontese? Amien Rais, fila-an, no kontra hikas rejime Soeharto nian. Nia sai lider reformador Indonezia nian ida. Nia ijiji demisaun ba Soeharto, no defende referendun ba Timor-Lorosa’e, tanba nia konxienti katak atu sai ema demokratiku ida loloos mak tenki respeita mos direitu timoroan sira nian.

Estratejia “Indonesiação do conflito de Timor-Leste” nebe dudu husi Aditjondro no RENETIL fo fuan duni. La’os Amien Rais de’it mak muda pozisaun, maibe halo professor universitarius, eskritor, sindikatus no militar balun mos hahuu brani hakerek, ko’alia no halo rezistensia hasoru rejime Soeharto nian, no defende direitu autodeterminasaun ba Timor-Lorosa’e.

Intelektual Indonezia ida nebe uluk mos sempre defende problema Timor-Lorosa’e hanesan Amien Rais no sempre konsidera Timor-Lorosa’e nian hanesan problema rai-laran Indonezia nian mak Juwono Sudarsono, Dekanu Fakuldadi Sosial Politik Universidadi Indonezia nian, no ikus mai sai ministru Defeza Indonezia nian. Dala ida, iha tinan 1994, autor uza naran falsu ida, lalembra ona naran nebe autor uza. Autor aprezenta-an nudar timor-oan no hasai Ensino baziku deit. Hafoin esplika ba nia motivu sira nebe lori timoroan sira luta ba ukun-rasik-an ho direitu timoroan sira nian ba auto-determinasaun ho ukun-rasik-an nebe garantidu husi direitu internasional ho rezolusaun sira ONU nian kona-ba Timor-Lorosa’e, no prosesu deskolonizasaun nebe interumpidu tanba invazaun militar Indonezia nian, ho lia-fuan nebe ladun edukadu, autor fo hanoin ba Juwono, “labele kompara problema Timor-Lorosa’e ho o nia kaben nia sasan nebe o de’it mak iha direitu ba, maibe problema Timor-Lorosa’e nudar poblema internasional, ne’e duni komunidadi internasional iha direitu tomak halu intervensaun hodi rezolve.” Surat ne’e ninia kopia haruka hotu ba profesor sira husi universidadi oioin iha Indonezia, liuliu sira nebe kuinesidu no kritiku, nune’e mos ba xefe estudanti sira husi fakuldadi sira husi universidadi oioin nian. George Aditjondro rasik hetan kopia ida husi koreiu, nia lahatene autor mak hakerek, iha loron ida autor hetan nia iha Salatiga, nia dehan nune’e: “Surat edaran ini telah menghabiskan Juwono” (Surat sirkular ida ne’e oho ona Juwono). Autor ladehan ba Aditjondro katak autor mak hakerek susar ne’e. Lahatene tanba surat ne’e ka razaun seluk, desde ida ne’e. Juwono lako’alia tan katak problema Timor ne’e problema interna Indonezia.

Deskupa professor Juwono Sudarsono, ba liafuan la-edukadu nebe temi iha leten. Liafuan sira ne’e hasai iha situasaun ida nebe Timor-Lorosa’e oprimidu tebes, no timoroan sira mate barak nudar konsekuensia husi okupasaun militar Indonezia nian.

Se Juwono Sudarsono hili dalan nonok ona, ninia kolegas intelektuais sira seluk lahili dalan nonok.

Iha Yogyakarta, profesor Lukman Sutrisno, sosiologu ida, husi Universidade Gadjah Mada (UGM), halu investigasaun ida kona-ba kondisaun sosiu-ekonomiku Timor-Leste nian hafoin integrasaun. Rejime Soeharto nian la-gosta tebes rezultadu husi investigasaun ne’e, tanba sosiologu ne’e halu kritika barak, no hatudu impaktu negativu oioin kona-ba prosesu dezenvolvimentu iha Timor-Leste. Dosente UGM seluk, husi Departamentu Antropolijia nian, Arief Aris Mundayat, mos hatudu liman ba impaktu negativu sira husi okupasaun liu husi ninia hakerek ida ho titulu “Militer dan Timor Timur” nebe publika iha revista Estudante sira Fakuldade Filozafia Universidade UGM ho Pijar nian.[3]

Eskritor sira hanesan Wimanjaya K. Liotohe, no M.R. Siregar mos hahu hasa’e lian. Wimanjaya hakerek livru ida ho titulu Primadosa konsidera problema Timor-Lorosa’e nian seidauk rezolvidu, no solusaun tenki tuir dalan ida iha nebe povu Timor-Lorosa’e ho komunidade internasional tenki simu.[4] Enkuantu M.R. Siregar, iha ninia livru ho titulu Tragedi Manusia dan Kemanusiaan, nia hakerek katak, antes Soeharto ukun, nasaun Maubere nunka haree hanesan suku ida husi nasaun Indonezia nian, no Timor-Lorosa’e nunka sai parte husi India-Olanda nian. Maski nune’e povu Timor-Lorosa’e mos lasai esepsaun ida husi prosesu jenosidiu nebe halu husi rejimi Soeharto nian hanesan nebe nia halu hasoru povu Indonezia rasik. M.R. Siregar hakerek iha nia livru:

Trajedia nasaun Maubere iha Timor-Lorosa’e hanesan parte ida nebe la-haketak husi trajedia umana no umanidade nebe monu ba Indonezia. Hadau Timor-Lorosa’e no trajedia nebe monu ba povu rai ne’e hanesan buat ida la-imajina sein harii Orde Baru... no ho nune’e, destinu povu Maubere nian da’et metin ho destinu povu Indonezia nian husi opresor nebe hanesan – jeneral fasista sira Indonezia nian... Ba povu Indonezia nebe la-interesadu ho hakat dezenvolvimentu kapitalizmu modelu sekulu 18 nian, liuliu nebe luta hodi hametin demokrasia ho direitu ema nian, hanesan buat ida importanti tebes no halot nonok iha laran, iha hala’o ninia solidariedade umana ba povu Maubere, ba mos persepsaun prosesu aneksasaun ne’e ho trajedia fakar ran nudar konsekuensia husi aneksasaun ne’e.[5]

Iha Semarang, Prof. Dr. Muladi, Reitor Universidade Diponegoro, nebe mos hanesan membru Komisaun Nasional Direitu Umanos (KOMNAS HAM), liu husi ninia entrevista ida iha revista Sinar, loron 4 fulan Marsu tinan 1995, intelektual Indonezia nian ne’e bolu atensaun ba rejimi Soeharto nian atu prepara-an hodi simu buat nebe aat liu hanesan solusaun ba Timor- Lorosa’e liu husi referendun, no timoroan sira hili haketak-an husi Indonezia. Muladi fo hanoin ba Indonezia labele sees husi referendun se ONU hakarak halu duni referendun ida iha Timor- Lorosa’e, Indonezia so bele sees bainhira la-rekuinese ona ONU nebe Indonezia hanesan membru ida hotu. Indonezia tenki preparadu simu rezultadu nebe aat liu bainhira iha referendun povu Timor-Lorosa’e hili ukun-rasik-an:

“Indonezia tenki prepara-an husi dok kedas hodi hasoru buat sira nebe aat liu, hanesan karik ONU disidi iha referendun [ba Timor-Lorosa’e]. Ita tenki preparadu ba ida ne’e. ... Maibe ba ema nebe sempre hanoin estrategis tenki hanoin posibilidade sira aat liu da’et ho problema Timor-Lorosa’e ne’e, sim halu referendun. Ita tenki preparadu, labele sees. Eseptu se ita la rekuinese ONU. Iha estadu balu nebe ninia populasaun hamutuk rihun atus rua resin. Republik Solomon, Monako, Brunei. Timor-Lorosa’e ninia populasaun serka de milaun ida. Ne’e duni, sira sei hana liu ba ukun-an, nudar asuntu internasional ... Sira sei hein buat nebe di’ak liu, inkluindu ida ohin ne’e, ukun rasik-an.”[6]

Iha setor sindikatus sira nian, sindikatus sira nebe oprimidu husi rejime Soeharto nian mos hahuu hader no halo rezistensia ba rejime Soeharto nian. Muchtar Pakpahan, intelektual ida nebe hanesan Xefi Prinsipal Serikat Buruh Seluruh Indonesia (SBSI) nian mos defende referendun ba Timor-Lorosa’e. Tanba defende direitu trabalhador Indonezia sira nian, no mos nudar ativista ba demokrasia Indonezia nian ida, rejimi Soeharto nian haruka kaer, no soe tama Pakpaham iha kadeia laran. Muchtar Pakpaham nia naran sai sentru ejijensia ida husi estudanti timoroan sira na’in 29 nebe okupa embaixada Amerika nian iha fulan Novembru tinan 1994, nudar forma ida hodi dada simpatia povu Indonezia nian ba problema Timor nian. Ne’e hanesan mensajen dahuluk diriji ba publiku Indonezia sira, liliu ba estudanti ho movimentu demokrata sira Indonezia nian katak, tempu ona, timoroan ho indoneziu-oan sira, serbisu hamutuk ho seriu liu tan hodi hasoru funu-maluk komum mak rejimi Soeharto nian.[7]

Iha setor militar nian, husi inisiu Operasaun Seroja nebe fo fuan ba okupasaun Timor-Lorosa’e nian, ofisial ho jeneral sira mos lalia ida, no balu to’o lakohi mai Timor-Lorosa’e tuir funu hanesan kazu Tenenti Koronel Soebijanto nian, tanba nia haree invazaun ho okupasaun Timor-Lorosa’e hanesan erro boot ida. Tenenti Koronel Soebijanto nebe reprezenta lian militar sira nebe lakohi mai funu iha Timor-Lorosa’e katak, militar Indonezia sira nebe mai Timor-Lorosa’e monu tama tiha ona iha redi ho tahu laran.[8]

Seluk ho ne’e, Komandanti KOSTRAD iha tempu neba nian, Jeneral Leo Lopilusa, ho firmi dehan nia la-involve iha invazaun Timor-Lorsa’e liu husi Operasaun Seroja nebe protagoniza husi intelijensia Indonezia sira nian boot, jeneral Ali Moertopo. Ho trosa nia dehan, nia laliu hanesan ema hola konta ba sala ema mate sira nian. Biar Jeneral ida ne’e la-konkorda, no la-involve iha Opearasaun Seroja, maibe nia hetan ona akuzasaun katak nia mak ke’e rai ku’ak ba soldadu sira nebe mai mate iha Timor Lorosa’e. Ho arependimentu boot, Jeneral ne’e dehan: “Ha’u somente hanesan ema ida hola konta ba sala mate nian. Laliu ida ne’e. Ha’u la-involvidu. Ha’u hetan ona akuzasaun ke’e rai-ku’ak ba ema sira nunka fila ona.”[9]

Jeneral seluk, Sayidiman Suryohadiprojo mos arependidu ho funu iha Timor-Lorosa’e nian nebe lahotu de’it. Ba Jeneral Sayidiman, invazaun militar Indonezia nian mai iha Timor-Lorosa’e tuir estratejia militar nian sala. Tarde tebes nia halu kritika ba arkitektu sira invazaun militar nian iha Timor-Lorosa’e, maibe nia barani tau liman fuan ba kanek nebe hamosu husi invazaun ne’e, tanba Jeneral ne’e dehan se laiha efeitu sira nebe prejudika ba invazaun ho okupasaun nian karik, ema sira nebe halu estratejia invazaun nian, liuliu boot sira intel nian, sai eroi, maibe prova tiha ona katak invazaun militar ne’e lori efeitu fatal sira[10].

Iha fatin seluk, iha entrevista ida ho revista Gatra, iha loron 10 fulan Fevereiru tinan 1996, Jeneral ne’e mos kompara intervensaun militar Indonezia nian mai iha Timor-Lorosa’e la-diferente ho intervensaun Uniaun Sovietika nian ba iha Afganistaun, intervensaun Amerika nian ba iha Vietnam, no Intervensaun Rusia nian ba iha Xexenia. Intervensaun militar sira nian iha fatin hirak ne’e hotu laiha baze legal ruma, no laiha apoiu husi sira nia povu rasik tuir Jeneral Sayidiman.[11]

Ikus mais mosu organiza solidariedade oioin iha Indonezia no organizasaun no Partido sira iha Indonezia sira rasik fo nia apoio ba autodeterminasaun ka defende referendum ba Timor-Leste.

Estratejia Indoneziasaun do conflito de Timor-Leste konsegue atinji duni ninia objetivu ida aas liu, Povu Indonezia no povu Timor, iha 1998, hamutuk hatun tiha rejime Soeharto nian, Indonezia liberta-an husi rejime ditatorial ida nebe ukun durante tinan 32, tuir mai sira mos liberta Timor. Presidente Indonezia foun, nebe demokratiku liu, B.J. Habibie, fo liberdade ba Timor-oan sira hodi deside rasik ninia futuru liu husi konsulta popular.

Hafoin sorumutu hotu iha Aditjondro nia eskritoriu, no iha oras atu fahe malu, ambiente sai comovido (terharu) tebes. Primeira vez, autor haree ema Indonezia ida, hako’ak timoroan sira no matan-ben monu. Situasaun ida sai komovidu no emosianate tebes iha Gabinete Aditjondro nian. Ami barak matan-been nakonun iha matan laran, no balun matan-been monu. Bele dehan, estratejia Indonesiação do conflito de Timor-Leste hala’o ho efetivu hahuu husi ne’e. Biar estratejia ne’e la’o tiha ona desde 1989, maibe la-efetivu hanesan ida iha 1994 ho Aditjondro tama iha filheira Rezistensia nian. Nia halo gebrakan iha luta, koalia ho nia maluk akademikus sira no tama sai universidade hodi koalia kona-ba problema Timor nian. Nia halo peskiza no publikasaun sira kona-ba problema Timor nian, ho ninia inisiativa rasik, la-finansia husi entidade ruma.

Tanba sa fo naran Railakan ba Aditjondro? Naran Railakan ne’e, fo iha loron nebe ami hasoru malu iha ninia eskritoriu ne’e. Naran Railakan tuir ninia karakter rasik, reflete ba ninia ispiritu kombativu ho lia-fuan sira sai husi nia ibun nebe kro’at, no frontal tebes. Ami hakarak nia lori lakan no naroman ba povu Indoneza sira seluk kona-ba problema Timor nian.  La’os fo naran de’it maibe mos tara salenda ida ba nia hanesan rekordasaun husi RENETIL nian hodi hametin lasu entre povu rua nian, Indonezia ho Timor-Lorosa’e.

Iha biban nebe fo naran Railakan ba Aditjondro, ami hakarak nia sai hanesan Eduard Douwes Dekker. Douwes Dekker, ema eskritor Olanda ida, hili naran Indonezia nian ida hodi sai ninia identidade ida, nia adopta naran Setiabudi. Nia uza naran ida ne’e hodi kontra kolonizasaun Olanda nian iha Indonezia. Douwes Dekker moe nudar ema Olanda nebe ninia rain ukun, no oprimi nasaun ho povu Indonezia. Nia hili dalan luta iha ema nasionalista sira Indonezia nia sorin.

Aleinde Setiabudi, Douwes Dekker mos uza naran Multatuli hodi hakerek romance Max Havelaar, iha nebe nia halo kritika sosial no deskreve injustisa no opresaun sira nebe ema Indonezia sira hasoru iha kolonizasaun Olandez nian okos.  Husi Romance ne’e, nia koko deskreve injustisa, korrupsaun no esplorasaun sira nebe akontese iha sistema kolonal nian. Aditjondro mos, liu husi nia estudos, peskizas no publikasaun sira, denunsia oinsa Indonezia halo destruisaun ba ambiente, pratika injustisa, korrupsaun, esplorasaun no halo krimi oioin iha Timor. Aditjondro hakerek kona-ba militar no PT Denok no Batara Indah Group, halo explorasaun no monopolio ba kafe iha Timor hanesan Douwes Dekker hakerek kona-ba Companhias sira hanesan V.O.C. halo explorasaun no monopoliu sira iha Indonezia. Husi ne’e Aditjondro kontinua halo peskiza no iha 2006, nia publika livru ida kona-ba oligarkia iha Indonezia: Korupsi Kepresidenan - Reproduksi Oligarki Berkaki Tiga: Istana, Tangsi, dan Partai Penguasa.

Hafoin enkontru ho Aditjondro iha ninia eskritoriu, iha loron hanesan, ami mos ba hasoru Arief Budiman no Ariel Heryanto. Hasoru malu iha Ariel nia uma. Sira 2 mos dosente iha Universidade Satya Wacana. Iha hasoru malu ne’e, ami fahe informasaun ba malu, no diskuti kona-ba asuntu oioin, inkluindu kona-ba oinsa luta ba demokrasia iha Indonezia, no sensibiliza komunidade Indonezia hodi apoia luta lebertasaun Timor-Lorosa’e nian.

Iha enkontru ho akademiku rua ne’e, ami mos tara salenda ba sira nudar jestu ida hodi hametin relasaun no bele luta hamutuk ba autodeterminasaun no ukun-rasik-an ba Timor.

Biar Arief Budiman rezervadu, maibe nia mos kontribui hanoin importante sira oinsa luta hodi kore-an husi Indonezia. Iha ami nia enkontru dala ida, iha Arief Budiman nian uma, iha 1992, nia sujere, bainhira Timor-Leste hetan libertasaun ona, lalika proklama ukun-an foun, maibe restaura de’it Independensia ida nebe FRETILIN proklama tiha ona iha 28 Novembro 1975. Nia dehan muda mak sistema Governu, Konstituisaun ho atributu hotu-hotu nebe konotadu ho komunista, hodi bele hetan apoiu husi rai demokratiku sira hanesan Europa, Amerika ho Australia. Presiza muda Konstituisaun, tanba husi konstituisaun mak foin hatene katak, imi nia Estadu komunista ka demokratiku.[12] Arief nia hanoin han malu tebes ho Asembleia Konstituinte nebe ikus mai halu restaurasaun ona ba RDTL iha tinan 2002, no husik hela tiha ba kotuk Konstituisaun RDTL tinan 1975 nian nebe FRETILIN halu mesak, no iha tendensia liu ba Estadu komunista ho partidu uniku.

Lahatene Aditjndro rona husi se katak ami mos ba tara tais ba Arief Budiman no Ariel Heryanto. Nia ladun kontente rona ida ne’e. Nia haree Arief Budiman ho Ariel Heryanto rezervadu liu, labrani fo hirus matan. Maibe ami mos kumprende Arief no Ariel nia pozisaun, tanba sira rua husi etnia minoria iha Indonezia, xina, nebe sempre sai alvu fasil atake husi ema Jawa no sira seluk. Iha luta, tenki hatene jere sentimentus ho diferensas sira hanesan ne’e hodi lori ema hotu hamutuk ba luta, sein husik balun ba kotuk. Aditjondro ema ida radikal no frontal tebes, ba buat nebe loos laiha kompromi, maibe tenki rekuinese katak, iha situasaun balun nian mos nakdoku ka ta’uk, maibe ida ne’e la-reduz ninia konviksaun, ninia frontalidade, abnegasaun no determinasaun hodi luta ba libertasaun no independensia Timor nian.

Hafoin enkontru ho Aditjondro iha ninia eskritoriu, liu loron balu, tuir Aditjondro, ema hatene ona ami nia enkontru iha ninia eskritoriu ne’e. Dehan SATPAM (seguransa) ida ronda iha neba mak vizia ami no hatene ami nia enkontru. Nia mak informa ona ami ba ninia superior sira. Maibe la-akontese buat ida ba ami ruma. Karik lahetan evidensia forte tanba sira lahatene ami koalia saida iha Aditjondro nia eskritoriu ka karik mos sira balun mak hakarak terror ka halo ta’uk Aditjondro.  

Atu hasa’e ema Indonezia nia ispiritu, no halu sira animadu liu tan hodi luta iha timor-oan sira nia sorin, mak iha loron 4 fulan Juilu tinan 1994, autor hakerek surat ida ba Xefe CEL/ FA, Konis Santana hodi husu Komandante ne’e haruka surat ida ba povu, joven no intelektual sira Indonezia nian, no haruka mos ba Georoge Junus Aditjondro ho organizasaun Sentru Informasaun no Redi Informasaun ba Reforma (PIJAR) nebe hatudu momoos ona sira nia militansia ho determinasaun hodi defende kauza Timor-Lorosa’e nian. Parte balu husi surat nebe autor haruka ba Komandanti Konis Santana, hanesan tuir-mai:

“Ohin loron intelectuais Indonesia nian lubuk ida ona mak simpatia no balu sai militante ba causa Maubere nian. No atu halu sira nia espirito participa[saun] iha ita nia funu makas liu tan no atu alcança lolos estrategia “Indonesiação do Conflito de TL”, mak bele karik, irmão Chefe [CEL/FA] haruka mensagem solidariedade ida mai povo, joven no intelectuais Indonesia nian. No haruka mos surat ida ba Rai-Lakan (DR George Junus Aditjondro) nudar militante causa Maubere nian ida nune’e mos ida ba “Yayasan Pijar” nebe haruka ona ninia responsaveis rua ba tuir APCET [Asia-Pacific Conference on East Timor] iha Manila fulan Maio-Junho liu ba nee” (DRT 06223.065).[13]

To’o agora militanti RENETIL sira kontinua bolu Aditjondro ho Railakan. Nia ema ida aktivu tebes luta, no hala’o estratejia indonesiação no internacionalização do conflito de Timor-Leste.

Atu suporta estratejia indonesiação do confliito de Timor-Leste, Railakan la’os de’it hakerek depoimentu oioin kona-ba Timor-Lorosa’e. Ninia obra rua nebe mak militar ho rejimi Soeharto nian la-gosta tebes mak Dari Memo Ke Tutuala no “In the Shadow of Mount Ramelau: The Impact of the Occupation of East Timor”, nebe ko’alia kona-ba impaktu destrutivu ho jenosidiu nebe militar Indonezia sira halu hasoru timoroan sira nune’e mos destruisaun ba meiu ambienti ho ekolojia iha Timor-Lorosa’e. Nia la’os de’it ko’alia kona-ba timor-oan sira nebe mate, maibe mos kona-ba militar Indonezia sira nebe mate iha Timor iha inisiu invazaun nian.

Aditjondro la’os matenek de’it maibe mos kriativu. Iha ninia publikasaun sira, ninia foku sentral dala ruma ba assunto seluk, maibe nia sempre aproveita lori problema Timor nian ba laran liu husi roda-pe sira. Iha roda-pe sira, dala ruma nia hakerek naruk kona-ba problema Timor nian. Ida ne’e parte husi Aditjondro nia estratejia hodi halo edukasaun ba povu Indonezia no komunidade internasional.

Aditjondro, ema Katolik, primeiru intelektual Indonezia nian nebe tama sai universidade oioin iha Indonezia, inkluindu univerisidade sira Islam nian, hodi ko’alia kona-ba problema Timor-Lorosa’e nian. Ninia artigu sira nebe publika iha jornal ho boletin sira Indonezia nian, ka entrevista sira nebe nia fo ba Radiu Nederland ho BBC, nebe timoroan nasionalista sira kuaze hotu-hotu tuir, kritiku, no frontal tebes, la’os hasoru de’it rejimi Soeharto ho okupasaun militar Indonezia nian iha Timor, maibe mos hasoru timoroan sira nebe sai kolaborador rejimi Jakarta nian.

Iha 1994, bainhira Indonezia kaer companheiro Samala Rua iha Malang, nia husu companheiro Aderito de Jesus Soares, husi Salatiga ba Solo, fo hatene autor kona-ba prizaun companheiro Samala Rua nian. To’o nia mate, autor haluha no lahusu nia, husi se mak nia hatene kona-ba prizaun Samala Rua nian. Aktu Aditjondro nian ne’e ba autor, hatudu duni companheiro ida loloos nian duni. So companheiro de luta sira loloos mak bele aviza ba malu bainhira mosu perigu no ameasas, enkuantu ita nia maun alin timor-oan sira rasik, balun laliga no kesar tan ita ba militar Indonezia sira.

Iha tempu nebe Soeharto sei forte loos no ema hotu ta’uk, satan atu defende ema sira kontra Republika Indonezia. Advogado sira nebe tuir nia knaar atu defende prezu politiku sira mos dala barak labrani defende ninia kliente sira. Maibe Aditjondro hatudu ninia aten-brani, nia sai sasin ba hakaman companheiro Samala-Rua nian iha Tribunal Indonezia nian. Iha loron 14 fulan Dezembru, Aditjondro mosu iha Tribunal Indonezia nian iha Malang. Nia halo deklarasaun sira nebe halu nakdoku tebes Indonezia, tanba antes, nunka iha deklarasaun sira hanesan Aditjondro halo. Nia kompara luta timor-oan sira nian ho luta ema Palestina, Sahara ho Bosnia sira nian, no anti-apartheid iha Afrika Sul.

Juiz sira Indonezia nian susar tebes hetan razaun hodi hasoru Aditjondro nebe defende maka’as kauza Timor nian iha Indonezia. Sira lahalu buat seluk, maibe halu atake pesoal ida ba integridade Aditjondro nian hodi hateten katak, nia la’os ema patriota di’ak Indonezia nian, tanba defende fali timoroan sira, no kontra okupasaun Indonezia nian iha Timor-Lorosa’e.

Salatiga, sidade ki’ik ida iha Indonezia, maibe sidade ne’e sai hanesan mos fatin historiku ida ba Timor.  La’os de’it fatin nebe ami halo atividade klandestina lubuk ida iha neba, maibe mos hanesan fatin ida hodi halu serbisu diplomatiku nian, aleinde Jakarta, hodi halu lobby klandestina sira nian, tanba ema estranjeiru barak, liliu intelektual ho aktivista sira direitus umanus, barak mak vizita ka halu aktividade iha Salatiga. Espera CNC ho Governo bele halo lobby ho Governo Indonezia hodi proteje no konserva mos eskritoriu Aditjondro nian iha Universidade Satya Wacana nune’e ninia rezidensia no rezidensia Arief Budiman nian hodi sai fatin istoriku ida mos. Tanba iha eskritoriu Aditjondro nian ne’e mos, molok rejime Soeharto nian dunisai nia husi Indonezia, nia dada bandeira RDTL iha fatin ne’e hanesan ohin temi ona iha leten.

Iha Salatiga, iha akademiku na’in tolu mak sai figura incentivador ba movimentu demokrasia iha Indonezia, Aditjondro, Arief Budiman no Ariel Heryanto. Se Arief Budiman ho Ariel fo hakat ho kuidadu tebes, oinseluk ho Aditjondro. Aditjondro lalaran-rurua fo hakat sira barani nian. Nia tama iha filheira ida vanguarda no ofensiva kontra rejime Soeharto nian no luta ba direitu autoderminasaun no ukun-rasik-an ba Timor-Leste.

Aditjondro ema ida temperamen uituan no frontal. Nia lahanesan ninia maluk Jawa barak, nebe halo kritika husi kotuk ka falun. Nia bainhira halo kritika, nia lahalo husi kotuk, ka falun. Nia halu kritik ba timoroan nasionalista sira ho frontal tebes, hanesan duni maun-alin ida mak halo kritika. Iha 1994, nia ba tuir konferensia internasional ida iha Portugal nebe organiza husi Profesor Barbedo de Magalhães. Nia la’os halu kritika maka’as de’it hasoru Soeharto ho militar Indonezia sira nebe halo okupasaun iha Timor, maibe halu mos kritika maka’as hasoru timor-oan sira hanesan Abílio de Araújo nebe fila-an ona hodi defende fali autonomia Timor-Leste iha Indonezia nia okos. Kritika sira ne’e to’o iha rejimi Soeharto nia tilun, no nudar ninia konsekuensia, Soeharto nia ema sira ba ataka ho tuda nia uma, iha nebe halu nia tenki fila sedu husi Portugal molok konferensia hotu.

Tanba ema tuda nia uma, maluk sira husi OPM balu ba mosu iha Aditjondro nia uma hodi manifesta sira nia solidariedade tanba hetan atake husi ema sira pro ditador Soeharto nian. Maibe timoroan sira, nein ida mosu iha Aditjondro nia uma. Lahatudu solidariedade husi timor-oan sira ne’e, halu Aditjondro hirus tebes. Liu fulan balu, ami 2 Domingos “Naga-Soro” Sarmento Alves liu iha Salatiga, ami 2 liu iha Aditjondro nia uma. Ami 2 atu diskuti asuntu ruma ho nia kona-ba oinsa involve tan ema Indonezia sira iha funu Timor-Leste nian. Iha hetan malu ne’e, nia hirus tebes hodi dehan nune’e:

“Rumah saya di serang dan di lempar, kawan-kawan OPM datang kesini memberikan solidarietas kepada saya. Tetapi tak seorang pun companheiros dari Timor yang nongol sini. Companheiro apa macam ini? Kalau saya baik-baik, ramai-ramai datang kesini, ketika saya menghadapi masalah tak seorang pun yang nongol sini” [Ha’u nia uma hetan atake ho tuda, maluk sira husi OPM mai iha ne’e fo sira nia solidariedade ba ha’u. Maibe laiha liu kedas companheiro ruma husi Timor mosu iha ne’e. Sa companheiro mak ida ne’e!? Se ha’u di’ak hela, rame-rame mai iha ne’e, bainhira ha’u hetan susar laiha ida mak mai.] Ami 2 Soro rona ida ne’e, halu ami 2 hotu ko’alia la-di’ak. Ami 2 senti moe tebes bainhira rona Aditjondro ko’alia ida ne’e.

Hafoin nia manifesta ninia deskontentamentu ba maluk timoroan sira hela iha Salatiga ne’e, nia husu ba ami 2 atu tun ba Semarang hodi haree gerrilheiro ida subar hela iha ne’eba. Tuir nia, companheiros Benevides Barros ho Angelo de Almeida, dehan ba nia katak sira lori guerrilheiro ida husi Timor no agora tau subar iha hela Semarang.

Sai husi Aditjondro nia uma, ami 2 liu ba Semarang, atu ba haree guerrilheiro ne’e. Afinal la’os guerrilheiro ida, maibe estafeta ida mak hetan persegisaun iha Timor-Lorosa’e nebe sira lori ba Indonezia hodi tau subar iha Semarang. Estafeta ne’e naran Calisto Doutel Sarmento, ikus nia mai muda ba Jakarta, no ikus liu tuir hotu okupa embaixada Amerika nian iha 1994, nebe ami sai hamutuk ba Portugal. Iha ne’e, dala ida tan hatudu, Aditjondro hanesan companheiro ida loloos duni, biar nia hirus tanba timor-oan sira iha Salatiga laba manifesta ninia solidariedade ba nia iha momentu sira difisil, maibe nia kontinua preokupa ho timor-oan sira, kontinua hatudu ninia solidariedade ba timor-oan sira.

Aditjondro ema ida seriu, temperamental maibe mos humorista di’ak ida. Iha biban nebe nia sai ba Portugal, atu tuir Konferensia iha Portu, autor ba hetan malu ho nia iha Salatiga, fo tuir dokumentu balu hodi nia lori ba Portugal. Nia simu dokumentu ne’e, depois ho humor nia dehan nune’e: “Saya sih ngak takut bawa dokumen-dokumen ini, tetapi saya tidak tahu, bila tertangkap oleh pihak keamanan, saya bisa tahan siksaan atau ngak ya?” [Ha’u lata’uk lori dokumentu sira ne’e, maibe ha’u lahatene, se seguransa sira kaer kona ha’u, ha’u bele tahan ba tortura ka lae?]. Nia koalia ida ne’e halo autor mos laran ruarua tiha, maibe ba luta, ita tenki habrani-an nafatin. Autor hanoin de’it iha laran, se kaer nia no nia loke sai, ne’e risku funu nia ona, maibe tenki buka dalan hodi sees se sei bele hodi kontinua luta nomos latau companheiros sira seluk iha risku. Iha funu, ita tenki matan moris no neon na’in, sempre iha plano A, B no C, falha ida, aplika seluk.

Iha biban seluk, ami 2 Samala Rua lori mos dokumentu balu entrega ba nia iha Salatiga hodi lori ba Australia. Dokumentu ne’e atu entrega ba Jerry Van Klinken, ema Australianu ida, eis-dosenti Universidade Satya Wacana nian, nebe mos aktivu tebes serbisu hamutuk ho RENETIL. Aditjondro lahatene companheiro José Neves lori naran funu Samala Rua, nia hanoin Samala-Rua no José Neves, ema rua lahanesan. Nia husu ba ami 2: “Dokumen-dokumen Ini sudah diketahui oleh Samala-Rua? [Samala Rua iha kuinesimentu ona ba dokumentu sira ne’e] Ami 2 nahuk de’it katak Samala Rua iha kuinesimentu ona, maibe companheiro José Neves mos ladehan nia mak Samala Rua, no autor mos ami ladehan. Parese, nia hanoin, Samala Rua mak Lucas da Costa.

 Ikus mai, bainhira militar sira kaer tiha ona companheiro José Neves iha Malang, no nia ba sai nudar sasin hakmaan nian, foin nia hatene, afinal Samala Rua mak José Neves ida nebe hetan nia iha Salatiga. Ikus mai nia ba Portugal, ami rua hetan malu, nia lahaluha. Nia dehan ba autor: “Kamu ngak kasih tahu saya, ternyata si José Neves itu yang Samala Rua” [O lafo hatene ha’u, afinal José Neves mak Samala Rua]. Autor mos halo finji haluha ona. Luta iha klandestina, dala ruma obriga ita, buat balun ita loke no buat balun ita labele loke. Ida ne’e mak natureza funu semi-klandestina nian nebe RENETIL Adopta. Companheiro José Neves subar ninia identidade la’os tanba buat seluk, maibe hodi garante seguransa ba kontinuidade luta nian.

Ho Aditjondro tama iha fileira nebe defende direitu povu Timor-Lorosa’e nian, estratejia indonesiação do conflito de Timor-Leste sai fasil, no efektivu liu tan. Estudanti ho intelektual sira Indonezia nian barak mak sai sensibilizadu, no balu hola papel aktivu tebes defende direitu povu Timor nian. Husi ne’e, mosu organizasaun solidariedade oioin iha Indonezia hodi fo apoiu ba luta Timor nian, balu apoia direitu autodeterminasaun, no balu sai defensor ukun-rasik-an ba rai Timor. Bele temi organizasaun sira ne’e balun mak hanesan Frenti Indonezia ba Defeza Direitu Ema nian (INFIGH), Sentru Informasaun no Redi Informasaun ba Reforma (PIJAR), Solidariedade Luta Povu Indonezia ba Povu Maubere (SPRIM), Forum NGO Internasional ba Dezenvolvimentu Indonezia (INFID), Forum ba Demokrasia (FODEM), Redi Serbisu Arte Popular (JAKKER), Institutu Estudu ba Direitu Komunidade (LEKHAT), Institutu Defeza ba Direitu Ema nian (LPHAM), Kongregasaun Musulmanu (NU), Sentru ba Luta Trabailador Indonezia (PPBI), Partidu Demokratik Popular (PRD), Partidu Uniaun Demokratik Indonezia (PUDI), Klibur Solidariedade Operariu Indonezia (SBSI), Sekretariadu Koperasaun ba Prezervasaun Floresta Indonezia (SKEHPI), Solidariedade Estudanti Universitariu Indonezia ba Demokrasia (SMID), Komite Solidariedade ba Timor-Lorosa'e (ETSC), Solidariedade ba Solusaun Pasifik Timor-Lorosa’e (SOLIDAMOR), Klibur Agrikultor Nasional Indonezia (STNI), Aliansa Jornalista Independenti (AJI), Aliansa Demokrasia Popular (ALDERA), Forum Komunikasaun Estudanti Universitariu Yogyakarta (FKMY), Fundasaun ba Paz no Fraternidade Nasaun (YKPK), Fundasaun Institutu Apoiu Legal Indonezia (YLBHI), Sentru Informasaun no Edukasaun ba Direitu Ema nian (PIPHAM), Institutu Estudu no Advokasia ba Komunidade (ELSAM), Partidu Mandatariu Nasional (PAN) ho Partidu Insureisaun Nasaun (PKB). [14]

Ho Aditjondro nia involvimentu ativu no direkta iha luta ba libertasaun no ukun-rasik-an ba Timor-Leste, konsegue forma Aditjondro sira seluk, no balu sai radikal liu tan to’o tama kadeia, hanesan kazu Budiman Sudjatmiko, Prezidenti Partidu Popular Demokratik (PRD), Wilson, Koordinador SPRIM ho sira seluk tan. Sira balu nebe serbisu iha sistema nia laran ka apoia rejimi mos hahuu loke ibun, inkluindu intelektual ho ofisial militar balun. Buat hirak ne’e hotu hatudu katak estratejia indonesiação do conflito de Timor-Leste la’o efektivu duni, no fo ona impaktu boot, no halu rejimi Soeharto nian hahuu lakon apoiu no lejitimidade hodi okupa Timor-Lorosa’e militarmente.

Aditjondro no ativista Indonezia barak, sai tama Indonezia, balun ba to’o iha Portugal, maski laiha relasaun diplomatika entre rai rua ne’e. Sira ba buka apoiu politiku ba movimentu demokrasia iha Indonezia, no fo-sai mos ba mundu violasaun direitus umanus nian nebe Indonezia halu iha Timor, no defende direitu autodeterminasaun ba rai ida ne'e.

Aditjondro iha ninia publikasaun sira, nia la-uza naran Railakan ka naran seluk, nia uza duni naran George Junus Aditjondro. Nia iha previlejiu ida, nudar intelektual no akademiku, nebe hasa’i ninia doutoramentu iha Estados Unidos da Amerika, hanesan escudo ka perisai ida hodi satan-an. Ida ne’e mak halo nia brani hodi ko’alia kona-ba problema Timor nian no problema sira iha Indonezia rasik. Maski nune’e, rejime Indonezia nian ho ninia aparelho repressivu sira run nehan hela ba deklarasaun no movimentasaun sira Aditjondro nian. Sira odi no hakribi tebes ba Aditjondro nebe vokal tebes, no defensor maka’as direitu autordeterminasaun no ukun-rasik-an ba Timor-Leste. Sira la-atua kedas hasoru nia, maibe sira halo esforsu hotu-hotu hodi Aditjondro sai husi Indonezia hodi labele influensia povu Indonezia hodi kontra rejime Soeharto nian no fo apoiu ba libertasaun Timor-Leste nian. Rejimi Soharto nian haruka ninia ema sira ba halu teror ba nia liu husi tuda nia uma iha Salatiga no ameasa lori nia ba tribunal.

Aditjondro mos lakohi nia luta sira mate, se sira kaer nia no soe tama kadeia laran hanesan dadur politiku barak nebe sai kiuk no labele halo buat ida iha kadeia laran. Iha 1995, rejime Soeharto nian halo pressaun no ameasa maka’as liu tan ba Aditjondro, ida ne’e lori Aditjondro nebe ba tuir hela konferensia iha rai-li’ur, desidi hodi lafila mai Indonezia. Nia tenki ba moris iha rai-li’ur hanesan Douwes Dekker nebe soe ba Ambon, deferensa de’it mak Aditjondro latama iha kadeia. La’os nia mesak, ninia kolega rua, Arief Budiman ho Ariel Heryanto mos hetan destinu hanesan, tenki husik hela Indonezia. Maski nune’e, sira kontinua luta nafatin iha rai-li’ur ho ispiritu nebe hanesan ka maka’as liu tan ba demokrasia iha Indonezia, no auto-determinasaun ho ukun-rasik-an ba Timor-Lorosa’e.

Aditjondro ema ida disiplina no pontual tebes. Iha Portugal, nia partisipa iha reuniaun barak ho portuges sira, inklindu ho ema rezistensia sira. Nia sempre to’o pontual, maibe ema portuges no timor-oan balun, hanesan mos ema Indonezia sira, jam karet (oras elastiku) mak barak liu. Ami komu toman ona ho displina klandestina nian, halo reuniaun ho nia sempre pontual. Tanba ne’e, iha loron ida nia lamenta ona kona-ba jam karet ka horas eslatiku ema portugues ho lider Timor-oan balun nian, no ao mezmu tempu halo umor: “Iha Portugal so iha buat rua de’it mak pontual: RENETIL ho Komboiu”. Maibe ne’e la-signika membru RENETIL sira hotu pontual, balun mos to’o tiha Portugal, tanba lamoris ona iha presaun no ameasa nia okos, entaun sai la-pontual hotu.

Aditjondro ema ida konsistente defende valores sira nebe importante tebes ba nia, hanesan direitu sivil sira, justisa, liberdade, kultura no protesaun ba meio ambiente. Tanba valor sira ne’e mak la’os notisia, se uluk nia apoia maka’as timoroan sira nia luta ba libertasaun no ukun-rasik-an, no ukun-an tiha, nia fila kritika lider timor-oan sira nebe uluk roo ida ho nia hodi luta ba ukun-rasik-an. Nia fo naran “tritunggal yang tidak maha suci” ba Xanana Gusmão, Ramos-Horta no Mari Alkatiri nebe domina desizaun politika no ekonomika sira iha Timor.

Autor mos fiar, se Aditjondro mak sei moris no ninia saude di’ak hanesan tempu Rezistensia, nia sei la-poupa lideransa sira Timor nian , tanba politika ipokrita nebe Timor hola, promove dialogu, paz, liberdade no respeitu ba direitus umanus iha rai seluk-seluk, maibe taka matan ba problemas sosiais sira iha rai-laran no violasaun ba direitus umanus sira nebe akontese iha Papua, violasaun ida nebe hanesan ka aat liu tan duke uluk militar Indonezia sira halo iha Timor-Leste.  

 

---

[1] Haree iha RENETIL iha Luta Libertasaun Timor-Lorosa’e: Antes Sem Titulu, Do Que Sem Pátria!, 2013, p. 491

[2] Idem

[3] Idem, p. 509

[4] Idem,

[5] Pleidoi Wilson, RAKYAT DUA BANGSA MENGHADANG KEKUASAAN OTORITER YANG SAMA (s/d), haree iha loron 17 fulan Juilu tinan 2012, iha http://peace.home.xs4all.nl/pubeng/mov/movto/ekswil.html. Haree mos iha RENETIL iha Luta Libertasaun Timor-Lorosa’e: Antes Sem Titulu, Do Que Sem Pátria!, 2013, p. 509

[6] Idem. Haree mos iha RENETIL iha Luta Libertasaun Timor-Lorosa’e: Antes Sem Titulu, Do Que Sem Pátria!, 2013, p. 510

[7] Haree mos iha RENETIL iha Luta Libertasaun Timor-Lorosa’e: Antes Sem Titulu, Do Que Sem Pátria!, 2013, p. 509

[8] SANTOSO, Aboeprijadi, Jejak-Jejak Darah: Tragedi & Pengkhianatan di Timor Timur, Stichting Inham – Amsterdam e Pijar Yagyakarta, 1996.

[9] Haree iha Pleidoi Wilson, RAKYAT DUA BANGSA MENGHADANG KEKUASAAN OTORITER YANG SAMA (s/d), haree iha loron 17 fulan Juilu tinan 2012, iha http://peace.home.xs4all.nl/pubeng/mov/movto/ekswil.html. Haree mos iha RENETIL iha Luta Libertasaun Timor-Lorosa’e: Antes Sem Titulu, Do Que Sem Pátria!, 2013, p. 522

[10] SURYOHADIPROJO, Sayidiman, Kepemimpinan ABRI: Dalam Sejarah dan Perjuangannya, Jakarta, Penerbit Intermasa, 1996.

[11] Haree mos iha RENETIL iha Luta Libertasaun Timor-Lorosa’e: Antes Sem Titulu, Do Que Sem Pátria!, 2013, p. 523

[12] Haree mos iha RENETIL iha Luta Libertasaun Timor-Lorosa’e: Antes Sem Titulu, Do Que Sem Pátria!, 2013, p. 490

 

[13] Haree mos iha RENETIL iha Luta Libertasaun Timor-Lorosa’e: Antes Sem Titulu, Do Que Sem Pátria!, 2013, pp. 492-493

 

[14] Haree mos iha RENETIL iha Luta Libertasaun Timor-Lorosa’e: Antes Sem Titulu, Do Que Sem Pátria!, 2013, p. 505