Sabedoria Husi Rezignasaun Gregório Saldanha Nian: Integridade no Ezemplu Lideransa

 

Sabedoria Husi Rezignasaun Gregório Saldanha Nian: Integridade no Ezemplu Lideransa

Husi: Carlos da Silva L.F.R. Saky

Lideransa bazeada iha moralidade, integridade no responsabilidade sosial hanesan pilar fundamental ida hodi kria governasaun justa no umana. Greogório da Cunha Saldanha, kuinesidu iha luta klandestina nian ho naran Mouris. Mouris ba luta, mouris ba ukun-an, mouris ba defende justisa, mouris ba defende povu, mouris ba defende prinsipiu no integridade nudar ema. Nia eis-Prezidente Autoridade Munisipiu Dili, sai izemplu konkreta husi lideransa nebe la’os fundamenta de’it nia asaun iha prinsipiu sira ne’e, maibe mos brani hola desizaun nebe difisil hodi prezerva valor sira umanidade nian. Artigu ida ne’e atu ko’alia ho raerini (detalhadamente) kona-ba razaun, implikasaun no lisaun sira  kona-ba ninia demisaun, no ninia relevansia hanesan izemplu modelu lideransa nebe presiza banati tuir.

 Mouris figura xave ida iha luta klandesina nebe iha papel importante iha istoria luta povu Timor-Lorosa’e nian. Nia hanesan lider prinsipal ida iha manifestasaun pasifika iha loron 12 fulan novembru 1991, nebe kulmina ho trajedia Massakre Santa-Kruz. Ninia aten-brani iha lidera asaun ne’e dada atensaun mundu nian ba sofrimentu povu Timor-Lorosa’e nian iha okupasaun militar Indonezia (ABRI) nia okos. Ho ninia aten-brani lidera manifestasaun, Gregório kapturadu no kondenadu ho pena perpetua. Uniku timor-oan mak hetan pena perpetua. Hafoin ukun-an tiha, nia sai deputadu husi partidu FRETILIN nian, Prezidente Komite 12 Novembru, no ikus liu hanesan Prezidente Autoridade Munisipiu Dili.

Maibe, ninia rezignasaun husi pozisaun ne’e sai pontu prinsipal iha kontestu etika lideransa. Entre razaun lubun ida mak lori Mouris ba rezigna an, ida mak nia lasimu lasimu aktu oioin nebe nia konsidera viola valor sira umana nian, inkluindu politika eviksaun forsada nebe governu halo nebe la-umana, nune’e mos duni vendedores ki’ik sira hanesan duni animal no estraga hotu sira nia sasan sira.

Nia haree eviksaun forsada sein fo atensaun ba impaktu nebe povu ki’ik sira hasoru. Nia konsidera aktu ne’e la’os de’it la-umana, maibe mos kontra valor sira justisa sosial nebe tenki tane aas husi lider ida.  Nia la’os kontra eviksaun, maibe kontra tratamentu la-umana, katak prepara uluk kondisaun alternativa molok muda sira. Ida ne’e laiha, governu ba duni vendedores sira hanesan duni animal no halo eviksaun forsada nebe halo ema barak lakon nia hela fatin, no halo ema barak tanis no halerik tanba moris iha ponte okos no udan laran. Ema umana ida ninia konxiensia lasimu bainhira haree inan ida tanis no halerik iha uma destruida sira nia leet, haree autoridade sira baku aman sira iha oan sira nia oin, no halo oan sira tanis no hakilar. Situasaun sira ne’e halo ita hanoin hikas hotu saida mak uluk okupante Indonezia sira halo ba ita. Rai ida ne’e hanesan lakon tiha ninia sensibilidade umana.

Mouris nia rezignasaun reflete ninia integridade hanesan ema funu na’in ida ba ukun nebe sempre defende povu terus na’in sira nebe sempre hetan tratamentu aat no la-umana husi kolonialista no okupante, nune’e mos hanesan lider no ema. Tuir loloos ema luta na’in sira hotu tenki iha vizaun no konxiensia ida hanesan ne’e, tanba iha tempu kolonialista no okupasaun,  povu hetan tratamentu ida aat tebes-tebes. Ho razaun saida de’it, ita labele permite iha ukun-an nia laran, atu akontese trata tratamentu aat ba povu hanesan uluk ema estranjeira sira trata timor-oan sira. Veteranus ka kombatentes lolos tenki denfende valor sagradu sira hanesan ne’e, labele defende de’it interesse pessoais sira no haluha tiha povu nebe uluk sai hanesan sentru husi luta libertasaun povu nian.  

Rezignasaun Mouris nian lori lisaun importante balun, atu husi aspetu moral, politika, ka lideransa. Dezisaun Mouris nian hatudu katak lider jenuinu ida lasei sakrifika prinsipiu moral sira hodi hakoak metin poder. Nia hili rezigna-an duke involve iha politika sira nebe kontra ninia konxiensia. Aktu ne’e reflete iha nian aten-brani kontra injustisa, maski desizaun ne’e dala ruma fo impaktu ba ninia karreira politika. Aten-brani ida ne’e sai izemplu di’ak ba lider sira seluk atu brani hateten “lae” ba aktu sira nebe halo susar povu. Liu husi ninia rezignasaun, Mouris fo lisaun ba povu kona-ba importansia hili lider nebe iha integridade no pro povu ki’ik sira. Labele halo finji pro povu iha tempu eleisaun, maibe eleisaun liu tiha duni povu no halo tratamentu aat oioin hasoru povu. Mouris hatudu katak lider labele hanesan ezekutor politika ida de’it, maibe mos assegura valor moral iha governasaun. Ho rejeita eviksaun forsada nebe la-umana, Mouris afirma katak bem-estar povu ki’ik nian tenki sai prioridade prinsipal iha dezenvolvimentu. Aktu ne’e fo hanoin ba lider sira katak dezenvolvimentu fiziku labele sakrifika valor umana sira.

Aktu Mouris nian bele kategorizadu hanesan aktu nebe nobre (mulia) no responsavel. Ninia desizaun hatudu sinseriedade (ketulusan) husi lider ida nian nebe lakesi-an metin ba pozisaun ka poder, maibe halis liu ba responsabilidade moral ba povu. Iha kontestu ida ne’e, aktu Mouris nian ne’e reflete karater lideransa nebe ideal: la’os pragmatiku no lamonu ba tentasaun sira atu hetan lukru pessoal ba an.  

Bainhira ita tuir istoria Timor nian hafoin ukun-an, aktu rezignasaun la’os foin akontese ba dala uluk. Uluk liu, Abel Ximenes Larisina hanesan membru Governu mos rezigna-an tanba la-konkorda ho politika ninia governu nian. Tuir mai Eng. Mario Carrascalão mos rezigna-an hanesan Vise Primeiru-Ministru bainhira saida mak nia hakarak halo atu kombate korrupsaun lahetan apoiu husi ninia governu, hetok nia hetan tratamentu aat tan. Iha krizi 2006 sei mos membru governu lubuk ida rezigna-an, maibe, ida ne’e mais politika ho objetivu atu halo monu governu. Rezignasaun sira ne’e ida-idak ho nia razaun no motivus.

Rezignasaun seluk husi Fernando Hanjam ministru Finansas. Bainhira nia sente-an katak nia laiha  kapasidade nia mak husu nia rezignasaun rasik. Ida ne’e mos ita tenki foti xapeu ba nia tanba hatudu ninia onestidade. Susar tebes ba ema sira nebe hakarak hakoak metin poder atu halo ida ne’e, maski laiha kapasidade. Tuir lolos membru governu barak nebe ohin loron halo sasan runguranga no lakonsege rezolve problema sira iha sira nia ministeriu rasik, tenki banati tuir Fernando Hanjam nian, la-presiza hein primeiru-ministru mak demite sira. Sira nia kontinuasaun iha governu la-rezolve buat ida, maibe halo todan de’it estadu no halo susar de’it povu.

Aktu Mouris nian bele sai izemplu nebe diak atu banati tuir tanba razaun hirak ne’e: Primeiru nia hatudu katak interesse povu nian tenki sai prioridade prinsipal iha kada politika governu nian. Iha kontestu ida ne’e mak ita haree saudozu La’Sama ninia afirmasaun iha ninia sentidu kle’an. “Ha’u nia dignidade la aas liu dignidade nasaun nian”, katak tenki hatur uluk dignidade povu nian iha oin, tenki hatuur uluk povu nia moris diak iha oin. Povu moris di’ak mak nasaun sai dignifikadu. Lider sira labele hatudu de’it nia ego ho nia poder, no mate moris hakoak metin poder, no la-interesse ho povu nia moris. Dignidade povu nian mak nasaun nia dignidade. Se povu hetan tratamentu aat no la-dignu, mak nasaun ne’e mos laiha dignidade, tanba nasaun no povu hanesan duit ida ho matan rua nebe labele haketak malu. Dignidade nasaun nian tenki sukat ho moris diak povu nian, la’os sukat ho jardin furak, estrada luan no uma andar sira. Dezenvolvimentu fizika sira ita presiza duni, maibe atu halo dezenvolvimentu fiziku sira ne’e labele sakrifika fali povu. Povu mak sentru husi dezenvolvimentu nian, la’os kontrariu. Tan ne’e, molok hasai povu husi fatin, tenki prepara uluk kondisois alternativas, labele mai duni de’it no soe tama ba kareta lori ba fatin nebe latuir sira nia hakarak. Tula fila ba munisipiu, munisipiu ida nebe? Sidadaun Timor livre atu moris iha nebe de’it, la’os harii fali murro Berlin iha Timor ukun-an nia laran no iha mundu globalizasaun nia laran.

Iha munisipiu serbisu laiha mak sira mai sidade buka serbisu, sera ke governu prepara ona serbisu iha munisipiu sira? Sera ke ema sira iha Dili nebe iha osan, sei tuir ba munisipiu sosa sira nia modo? Lae! Povu hili no selu na’in ulun sira fulan-fulan atu na’i ulun sira hanoin solusaun kritivu ba problema sira povu nian, la’os halo susar tan sira ho susar boot nebe sira iha ona.

Segundu, Mouris lakohi negosia ninia prinsipiu maski ida ne’e signifika husik hela ninia pozisaun hanesan Prezidente Autoridade Munisipiu Dili. Ninia prefere kaer metin ninia prinsipiu ho integridade. Ema ida ninia boot (grandeza) la’os sukat ho poder boot no osan barak, maibe sukat ho prinsipiu no integridade nebe nia iha.

Terseiru, brani hola desizaun difisil. Desizaun rezigna-an husi nia pozisaun hanesan aktu defisil ida, liuliu iha kontestu politika. Maibe, Mouris nia aten-brani hatudu katak nia lider nebe brani hola risku ba defeza valor sira nebe nia fiar.

Kuartu, izemplu ba moral. Ho ninia rezignasaun, Mouris fo izemplu moral ba sosiedade no lider sira seluk. Nia hatudu katak poder la’os objetivu final, maibe instrumentu hodi serbi povu. Se instrumentu ne’e hasai hotu ona husi nia, nia labele ona serbi povu ho di’ak, nune’e mos ninia konxiensia moral lasimu tratamentu la-umana sira nebe povu hasoru. Dalan diak mak rezigna-an no duke mout iha politika ida nebe la-reprezenta ona prinsipius no valores nebe nia komunga. Ema sira nebe laiha prinsipius no valores mak simu buat hotu-hotu.

Rezignasaun Mouris nian husi Prezidente Autoridade Munisipiu Dili nian hanesan lalenok integridade, aten-brani, no responsabilidade moral lider ida nian. Aktu ne’e afirma katal lider nebe jenuinu (sejati) la’os problema poder ka pozisaun, maibe aten-brani atu atua tuir konxiensia no prinsipiu. Iha kontestu dezenvolvimentu no governasaun, Mouris fo ona izemplu diak nebe valiozu tebes: Lider tenki no sempre tane aas povu, bali ka kuida ninia integridade, no brani kontra injustisa. Desizaun ida ne’e hanesan lisaun valioza ida ba lider sira Timor-Lorosa’e nian nomos ba timor-oan tomak. Ema ida labele moris de’it ho osan no poder, maibe tenki hatur prinsipiu valor no integridade aas liu buat hotu. Valor no integridade pessoal hodi hasa’e integridade no valor nasaun nian, tuir saudozu La’Sama nia liafuan: “HA’U NIA DIGNIDADE LA AAS LIU DIGNIDADE NASAUN NIAN”.