UMA KNUA DADOLIN DOKUMENTUS OPINIAUN SEARCH Online KANOIK LIAFUAN IMPRENSA

      PETISIONER TIMTIM

"Hau nia dignidadi la a'as liu dignidadi Nasaun nian".
RENETIL -
Nova Lideranca Mistica
.

Asaun 12 Junnu 1998: Okupasaun Edifisiu DEPLU iha Jakarta - Husi hau nia memoria rasik
LIVRO
RENETIL
LOMPAT
PAGAR
OPERASAUN
TREPE




In Memoria ba Bin Cristina da Silva Lopes

 

In Memoria ba Bin Cristina da Silva Lopes

Husi Carlos da Silva L. F. R. Saky

 


Cristina da Silva Lopes, fila hikas ba Aman Maromak nia Kadunan Santo, iha loron 2 fulan Abril 2024, hafoin semana rua resin baixa iha ICU, iha HNGV, Dili. Familia sira hotu halo esforsu oioin atu nia bele rekupera hikas husi nia moras, maibe destinu ko’alia seluk.

Maktoban Cristina da Silva Lopes, iha maun, bin no alin, sira hotu hamutuk na’in sanulu resin ida (11), feto hitu (7) no mane haat (4). Sira mak: 1. Filomena Alves, 2. Quiteria Afonso da Silva (mate iha 1989), 3. Madalena Sarmento Alves (mate iha 2010), 4. Domingos Sarmento Alves, 5. Antónia Felicidade (mate iha 2004), 6. Mariano da Costa de Sousa (mate iha 2005), 7. Helena da Silva Lopes, 8.  Cristina da Silva Lopes (mate iha 2024), 9. Afonso Lopes Saldanha, 10.  Carlos da Silva Lopes, 11. Maria Lurdes (mate sei kosok-oan). Agora moris hela sira na’in lima (5), feto rua (2) no mane tolu (3).

Cristina da Silva Lopes, oan husi Simão da Gama Lopes no Petrolina da Silva. Simão da Gama Lopes, husi uma lisan Kulukaha, povoasaun/aldeia Afaloikai/Uatu-Ita, suku Afaloikai, Posto Administrativo Uatu-Lari. Enkuantu Petrolina da Silva, husi Nunumalau, uma lisan Boroloi-Loime, husi povoasaun/aldeia Kailake, Suku Afaloikai, Posto Administrativo Uatu-Lari. Sira sai oan kiak ba inan desde 1973 oan ki’ak ba aman iha 1998. Sira nia inan mate tinan rua (2) antes husi invazaun militar Indonezia mai iha Timor-Leste iha 1975, enkuantu sira nia aman mate tinan ida antes husi referendum iha 1999.

Maktoban Cristina da Silva Lopes, moris iha loron 30 fulan Maio tinan 1960. Nia hasai 4ª Classe iha tempu kolonial Portugeza nian, iha Eskola Primaria Uatu-Lari, iha 1973. Iha tinan hanesan, nia sai hanesan professora, kolokada iha suku Irabin de Baixo, Uatu-Karbau, hanorin iha Ensino Primaria iha suku ne’e. Infelizmente, iha 1975, labele kontinua hanorin tanba mosu golpe no kontra-golpe nebe provoka guerra civil entre UDT no FRETILIN, tuir mai invazaun militar Indonezia. Sira maun-alin sira hotu, hamutuk ho sira nia aman, tenki hakiduk ba ai-laran tanba invazaun militar Indonezia nian. Nia maun, Mariano da Costa de Sousa, sai dadur FRETILIN nian iha Dili, depois lori ba Aileu no Same. Nia eskapa husi mate iha massakre sira iha Aileu no Same. Nia tiu sira António da Costa Soares, Constantino Lopes no nia primo Leão de Carvalho, la eskapa husi massakre FRETILIN nian nebe akontese iha Aisirimou, Aileu, iha fins de 1975. Mariano da Costa de Sousa eskapa husi mate tanba nia primu ida, eis-militar portuges no hanesan mos membru FALINTIL, Afonso Henriques, mak lori sees tiha nia husi mate iha Same. Nia halai ketak husi familia sira iha ai-laran no hela iha Bibileo Waimori, hela ho matebian Sebastião Gomes Rangel, nebe militar Indonezia sira oho iha Motael iha 1991, ho nia aman sira. Mariano da Costa de Sousa tun husi iha ai-laran, kuaze simultanea ho nia familia sira tun husi foho Matebian, hafoin Baze de Apoio sira hotu monu ba forsa Indonezia sira nia liman iha fins de 1978.

Tinan tolu (3), husi 1975 to’o 1978, maktoban Cristina da Silva Lopes,  hamutuk ho nia aman, maun, bin no alin sira hela iha Baze de Apoio ka zonas libertadas iha area Uatu-Lari nian. Sira halo parte Zona Tunil nebe ikus mai muda naran ba Zona 1975 ho sede iha Bautae. Ho inimigu nia avansu, ikus liu sira hakiduk sa’e ba foho Matebian.

Iha Baze de Apoio, maktoban Cristina da Silva Lopes, kontinua hanorin, hanesan parte ida husi programa alfabetizasaun, tuir metodu ensinu Paulo Freire nian, nebe FRETILIN introduz iha Timor. Iha ai-laran, tanba laiha lapis, lapizaira no surat tahan, hanesan mestre sira seluk, sira uza anar hanesan lapis no uza au-kulit hanesan surat tahan hodi hakerek. Sira la’os hanorin labarik ki’ik sira de’it, maibe hanorin mos sani (lê) no hakerek ba ferik ho katuas sira ka ema otas boot sira.

Sira hotu, foin tun husi foho Matebian iha final fulan Novembru 1978, hafoin Baze de Apoio ikus Rezistensia nian monu ba Indonezia nia liman ka hafoin FALINTIL sira, liman kro’at povu nian, husik hela foho Matebian hodi adopta fali funu guerrilha.

Maktoban Cristina da Silva Lopes, iha ispiritu sosial no umanizmu aas, tanba ne’e, hafoin tun husi Matebian iha 1978, nia serbisu kedas ho Kruz Vermelha Internasional, la kontinua hanorin eskola. Nia ajuda fahe hahan no aimoruk ba populasaun sira nebe iha 1978 hasoru hamalaha jeneralizada iha Timor laran tomak, hamalaha ida nebe halo ema rihun mate. Uatu-Lari nebe uluk kuinhesidu hanesan Celeiro de Timor ka Lumbung Padi Timor nian, iha tempu neba, foz de’it laiha. Ema sa’e hotu ba Matebian, husik hela hare iha natar laran. Haree sira sai dodok hotu iha natar laran. Tun husi Matebian ema labele halo natar no halo to’os, tanba militar Indonezia obriga ema hotu hela iha vila laran, ka iha kampu konsentrasaun, hodi sira bele kontrola no labele halo kontaktu ho guerrilheiros ka familia sira nebe sei halai iha ai-laran. Iha 1978, nia bin Quiteria Afonso da Silva mesak mak halai hela iha ai-laran no foin militar Indonezia no HANSIP sira kaer iha assaltu ida iha Uaibuakolu, Uatu-Lari, iha fins de 1979. Iha assaltu ne’e, militar no HANSIP sira, tiru mate forsa FALINTIL na’in haat (4). Guerrilheirus sira seluk, hamutuk ho Quiteria nia kaben konsege eskapa husi assaltu ne'e. Sira na'in haat (4) nebe ema tiru mate ona, militar no HANSIP sira tesi sira nia ulun hotu. Depois obriga Quiteria no guerrilheiro Celestino nebe kaer moris, agora hanesan ofisial iha F-FDTL, hodi leba no tutur ulun sira ne'e mai iha Uatu-Lari vila, perkorre km ruanulu (20) nune’e husi Uaibuakolu mai Uatu-Lari vila. Quiteria nebe iha estadu isin rua tutur ulun rua no Celestino leba ulun rua seluk. Militar Indonezia sira mobiliza ema barak ba iha sentru vila Uatu-Lari tuan. Haruka sira rua hamrik iha baki ida nebe fahe rezidensia Adminitrador Posto nian ho Sekretaria Postu nian hodi ema hotu assiste sira rua tutur no leba ulun sira. Ida ne’e hanesan forma ida hodi halo intimidasaun atu ema labele fo apoiu ba guerrilheiros sira ka halo rezistensia hasoru okupasaun Indonezia nian iha Timor-Leste. Maibe ema lata’uk no intesifika liu tan rezistensia hasoru Indonezia.

Iha Uatu-Lari, iha 1978 no 1979, ema mate lorloron, mate barak tebes, mate ba moras no hamalaha. Balun militar Indonezia no HANSIP sira lori ba oho. Iha mate uman sira, serve ema ho loos de’it maek fuik, atu da’an de’it ka kukus, tanba laiha ai-han seluk.

Ho maktoban Cristina da Silva Lopes serbisu iha Kruz Vermelha Internasional ne’e, halo nia manan paixaun no domin liu tan atu sai enfermeira hodi bele tulun Timor-oan seluk, liuliu ema moras sira. Ida ne’e, lori nia hodi ikus mai tuir kursu iha Dili hodi sai enfermeira. Nia sai parteira desde 1979/1980 to'o 1999 hodi tulun inan isin rua sira partu. Nia husik los tiha nia profissaun nudar professora no serbisu loos de’it hanesan parteira. Enkuantu nia maun, Domingos Sarmento Alves, no nia bin, Helena da Silva Lopes, kontinua hala’o sira nia knaar nudar professor no professora, profissaun ida nebe sira ezerse desde tempu portuges to'o Timor ukun-an no foin reforma iha tinan kotuk.

Hafoin Timor-Leste ukun-an, maktoban Cristina da Silva Lopes, lahetan serbisu, biar nia iha esperiensia naruk nudar enfermeira/parteira. Iha Dezembro 1999, bainhira autor fila husi Portugal mai Timor, depois ba Uatu-Lari, hau husu nia tanba sa la serbisu? Nia hatan: “Sira lafo serbisu ba ha’u tanba dehan ha’u la’os ema FRETILIN.” Los duni, iha biban neba, rekrutamentu atu hetan serbisu saida de’it, tenki ser ema nebe FRETILIN ka deklara-an FRETILIN. Kultura aat ida ne’e mak partido politiku sira hotu lori to’o ohin loron, partidu nebe tama ukun, buka rekruta sira nia maluk partidu sira hodi hetan serbisu, sira nebe la’os, tebe sai husi serbisu, biar ema iha kuinesimentu no experiensia iha serbisu. Pratika aat ida ne’e mak susar atu halo ema Timor serbisu hanesan professional loloos, no kontribui nafatin ba odiu ho vingansa sira. Loloos tenki hakotu no tenki uza ema hotu nebe iha kapasidade, iha meritu, la’os haree fali ba koor partidu, tanba partidu la'os ajensia serbisu, maibe hanesan instrumentu ida hodi halo politika no serbi ema hotu bainhira kaer ukun.

Biar lahetan serbisu, maktoban Cristina simu realidade ida ne’e, nia la-reklama buat ida, biar nia familia mos kontribui ba ukun-rasik-an. Desde ida ne’e, nia hela de’it iha uma, halo serbisu sira uma nia no bali nia oan sira. Aleinde ida ne’e, nia mos hahuu hetan moras no sai moras atan ka hetan moras fila-fila, moras sira nebe ikus mai halo nia mate. Biar nia moras, nia halo serbisu balun iha uma hanesan kostureira, suku ropa, borda, halo desfiadu no halo arisan no seluk-seluk tan hodi ajuda ekonomia familia nian, hodi tutan sira nia moris no tulun sira nia oan sira nia eskola. Biar moris susar, nia haree ona ninia oan sira nia sucessos, rua hasai ona kursu iha ensinu superior no hetan ona serbisu, ida ki’ik sei eskola hela iha universidade.

Maktoban Cristina da Silva Lopes, kaben iha 1995, kaben ho Celestino Fernandes, husi uma lisan Kabureno Buna, Suku Vessoru, Uatu-Lari.  Sira iha oan nain lima (5), maibe rua hetan abortus. Hela de’it sira na’in tolu (3) mak Aloysio Fernandes, Inacia Fernandes, no Estevão Fernandes. Na’in rua nebe abortos, sira fo naran Lando Fernandes no Lilita Fernandes.

Maktoban, hanesan mos nia bin sira, iha ispiritu sosial, umanizmu no solidariedade aas, gosta tulun ema seluk nebe hetan susar. Nia hanesan mos nia bin, Filomena Alves no Madalena Alves, gosta hakiak labarik sira. Durante nia moris, maktoban Cristina iha oan hakiak barak. Oan hakiak nebe sei hela ho nia to’o iis ikus mak Roque no Aney. Roque, ninia sobrinha Esmenia nia oan, enkuantu Aney ninia sobrinha Remigia nia oan. Oan hakiak rua ne’e, nia bali hanesan ninia oan biolojika sira rasik. Nia halo tratamentu hanesan ba sira, fahe domin hanesan ba sira. Dala ruma nia koalia ho tanis, tanba nia oan hakiak, liuliu Roque, lafila ba uma. Dala ida, nia koalia ho ha’u ho tanis, tanba Roque halai husi uma, tanba ninia maun sira hirus nia tanba nia falta beibeik eskola. Nia so hakmatek bainhira Roque fila ona uma. Roque, maktoban Cristina nia maun boot, Domingos Sarmento Alves nia bei-oan, enkuantu Aney, nia bin matebian, Madalena Sarmento Alves nia bei-oan. Nia hakiak nia bei-oan sira maibe nia halo ba nia oan rasik.

Nia hetan moras diabetiku, tensaun alta no kolestrol. Ikus mai hetan komplikasaun maka’as liu tan tanba insuficiencia renal ka gagal ginjal nebe foin detetadu. Intervensaun fase ran tarde liu tanba veneno domina tiha ona nia isin. Iha Uatu-Lari, Vikeke hanesan mos iha Baucau, fasilidade sira iha ospital minimu tebes, no balu nein existe hodi deteta de’it moras simples sira.

Iha loron 16 fulan Marsu 2024, foin nia kaben ho oan sira lori nia ba Vikeke. Seidauk to’o Vikeke, nia lako’alia ona no matan mos susar loke ona, nia tama ona iha kondisaun koma. Iha Vikeke, laiha ai-moruk, neduni haruka liu ba Hospital referral Baukau. Iha Baukau halo diagnostika dehan nia sofre ruptura de vasos sanguíneos” ka pembuluh darah pecah” tanba tensaun alta, maibe diagnostiku ida sala, tanba bazeia deit ba ninia kondisaun koma. Iha Bakau, ospital mos laiha kondisaun, laiha ai-moruk, familia rasik buka kontakta mai Dili hodi buka ambulansia hodi ba tula iha Baukau mai Dili.  Iha loron 17 Abril madrugada foin sira to’o iha Dili.  To’o iha Dili, foin deteta loloos katak nia sofre insuficiencia renal ka gagal ginjal. Tanba atrazu lori mai Dili, no atrazu iha intervensaun fase ran, halo nia isin sira bubu hotu ona tanba lasoe bee. Iha Dili, kuaze loron-loron fase ran, maibe nia isin la-responde, tanba todan tiha ona.

 Iha HNGV, hanesan ema hotu hatene, ai-moruk barak laiha, familia sira mak tenki halai tun sa’en ba buka ai-moruk iha klineka privada sira. Iha klinika privadu sira mos ladun iha ai-moruk. Iha situasaun sira hanesan ne’e, hein de’it destinu ka milagre atu salva pasiente ida. Iha HNGV ai-moruk “reagente” rasik laiha. “Reagente” mak substansia reativa espesifika nebe uza iha teste laboratorio hodi deteta moras sira. Hasai ran bin Cristina nian iha HNGV, depois familia rasik mak lori ba DMC hodi halo teste. Imajina, iha ospital publiku ida mak funsiona hanesan ne’e, oinsa halo atendimentu di’ak ba pasiente sira? Ida ne’e falha tomak Estado ka Governo nian, la’os medicos/as ka enfermeiros/as sira nian. Espera pasiente sira seluk sei lahasoru situasaun hanesan maktoban Cristina hasoru.

Liu semana rua, iha loron Tersa-Feira, loron 2 fulan Abril Tinan 2024, bin Cristina da Silva Lopes fila hikas ba Aman Maromak nia Kadunan Santo ho idade neenulu resin tolu (63).

Tuir tradisaun no sistema patrilinear nian, oan feto sira, bainhira kaben ona, mak sira integra iha sira nia la’en nia uma lisan. Nune’e, bin Cristina da Silva Lopes, integra iha uma lisan Kaburenu Buna. Tanba mos ida ne’e mak nia isin mate lori ba Buna. Nia isin mate halot diak ona, iha loron 6 fulan Abril 2024, iha Buna, Vessoru, Uatu-Lari.

Maktoban, hanesan bin no inan ida laran luak, ema ida simples, gosta tulun ema seluk no ransu ho ema hotu. Nia la’os ema ibun boot, la’os mos ema nebe hirus na’in. Bainhira hasoru problema nia lakoalia barak maibe tanis nonok ninian. Ohin nia laiha ona, maibe ninia di’ak sira sei lalakon husi memoria ema hotu nebe uluk nia tulun atu hanesan umana ka hanesan enfermeira. Ninia mate hanesan lakon boot ida ba familia sira, maibe dalan ida ne’e, ema hotu sei liu, sein esepsaun. Adeus e até sempre bin.


123456789
1. Membru RENETIL Ho Matan Ben Simu Matebian Lasama 2. Primeiru-Ministru Louva Livru RENETIL Publika kona-ba Kontribuisaun Istóriku ba Ukun An 3. Sekjer RENETIL ho Hakerek nain Carlos Saky entrega livru ba PR Taur MR 4. STL - Livru RENETIL iha Prosesu Libertasaun Timor-Lorosae 5. Lansamentu Livru Antes Sem Titulo do Que Sem Patria 6. Sasin no envolvimentu Dr. Rui de Araujo alias Agil nudar militante RENETIL 7. RENETIL - Nova Lideranca Mistica 8. Homenagem a Fernando Lasama de Araújo 9. PN Diskuti Malu Tamba Livru RENETIL