ENTRE OBIDIENSIA NO REZISTENSIA: LIDERANSA KARIZMATIKA IHA DEMOKRASI NEBE FRAGIL

 

ENTRE OBIDIENSIA NO REZISTENSIA: LIDERANSA KARIZMATIKA IHA DEMOKRASI NEBE FRAGIL

Husi: Carlos da Silva L. F. R. Saky

Iha istoria politika mundial nian, lider karizmatiku barak mak konsege hetan fieldade husi ninia povu, maski sira nia politika dala barak esplorativu, manipulativu, no represivu. Fenomenu ida ne’e la’os akontese iha sistema autoritariu de’it, maibe mos iha demokrasia sira nebe frajil. Sosiedade nebe pasivu no simu situasaun sira sein halo kritika, dala barak, sai instrumentu ba lider sira nebe hakarak mantein status quo. Instrumentu prinsipal ida nebe uza hodi mantein obidiensia ka halo ema hakruk mak liu husi soft power, katak ho kapasidade nebe iha hodi influensia ema seluk liu husi apelu, kultura, valor sira, no kredibilidade, la’os liu husi obriga ka forsa militar.

Lider karizmatiku ida uza soft power hodi konstroe ninia imajen nebe forte, mosu hanesan salvador, eroi, ka figura nebe besik liu ba povu; uza narasaun emosional hanesan nia luta, nia sofrimentu iha tempu uluk, ka halo promesa kona-ba futuru nebe nabilang; uza simbolu, kultura, no relijiaun hodi fanu sentimentu orgulhu ka lealdade; kria lasu pesoal, ko’alia direitamente ba povu nia fuan, halo povu sente katak nia mak rona povu no hatene povu nia hakarak ka susar; dudu sala sira ba ema seluk, soe sala ba ema rai-li’ur ka ba adversariu sira iha rai laran hodi taka ninia sala ka falhansu sira rasik. Ho maneira hirak ne’e, maski dala barak halo sala, ka halo krimi sira malorek, povu leal nafatin tanba influensiadu husi karizma, esperansa, no lasu emosiaonal nebe konstroe husi lider ne’e rasik.

Kontrolu kultural no manipulasaun ba narativa istorika, no propaganda mediatika (husi media) sira hodi reforsa imajen lider karizmatiku sira nian. Lider karizmatiku barak, ikus mai nakfilak ba lider manipulador hodi mantein sira nia poder.

Artigu ida ne’e atu koalia kona-ba lider karizmatiku sira nebe hanesan mos ditador manipulativu, no oinsa formasaun ba obidiensia (kepatuhan), oinsa halo manipulasaun, oinsa akontese faze rezistensia sira, no oinsa edukasaun bele sai instrumentu atu forma sosiedade nebe kritiku no bele hasoru lider karizmatiku sira nebe manipulador. 

Max Weber (1947) identifika tipu autoridade 3: tradisional, legal-rasional, no karizmatiku. Lider karismatiku hetan lejitimasaun husi ninia karizma pesoal, no ninia kapasidade mobiliza povu. Maibe, lideransa ida hanesan ne’e bele sai perigozu bainhira lider ne’e uza ninia karizma ba objetivu sira manipulativu, abuzu poder, no liuliu uza soft power hodi konstroe ninia imajen liu husi media, no mitu istoriku sira hodi mantein nia poder.

Iha rai nebe foin ukun-an, lider nebe uluk hanesan lider rezistensia mak ukun, bainhira nia sente kargu prezidente ka primeiru ministru ladun iha pezu, nia prefere uza titulu simboliku sira hanesan “El comandante” , “Grande irmão”, “Irmão mais velho”, “Grande lider” “Comandante supremo”, “Comandante em chefe”, “Fundador Nasaun”, “Pai da Nação”, “Aman Nasaun, Maun Boot,  “Pai Fundador”, Fundador da Republika,  nsst., hodi taka frakeza sira hanesan Prezidente Republika ka Primeiru-Ministru nian.  Ho titulu sira ne’e mak ema ta’uk no hakruk. Ita rona hanesan estranhu tebes, tanba individu sira ne’e la-okupa ona pozisaun sira ne’e, maibe bolu nafatin ho titulu sira ne’e. Lider sira hanesan ne’e iha tendensia atu sai ditador militarista ida duke lider demokratiku ida.

Lider sira nebe gosta uza titulu simboliku sira duke titulu formal sira hanesan "Prezidente Republika" ka "Primeiru-Menistru", baibain halo ida ne’e la’os tanba de’it ego pesoal, maibe tanba estratejia ba poder ida nebe estruturadu tebes ka kuidadozamente kalkulada. Iha razaun prinsipal balun tanba sa sira gosta liu titulu simboliku sira:

Ida, konstroe kultu personalidade ka cult of personality. Regra konstitusional sira la-limita titulu simboliku sira. Sira eleva imajen pesoal sai boot liu husi kargu nebe sira okupa daudaun. Hatuur-an nudar lider ida insubstituivel (laiha ema ida bele troka) — "aman nasaun nian ", "salvador revolusaun", "komandante revolusaun" ka “komandante rezistensia”. El Comandante Fidel Castro la’os Presiden Kuba de’it — nia mos simbolu revolusaun ne’e rasik, maski iha realidade la’os nia mesak de’it, iha Che Guevarra, nsst.

Rua, reivindikasaun (mengklaim) lejitimasaun moral no istoriku. Titulu simboliku hakaet lider ho luta istorika, valor sira aas ka identidade nasional. “Comandante Supremo” fo impresaun katak nia lidera la’os tanba eleisaun, maibe tanba istoria, luta, ka povu nia vontade. Ida ne’e baibain uza husi lider revolusaun ka militar. Hugo Chaves hanesan Comandante Supremo Revolusaun Bolivariana nian, halo nia imajen hanesan kontinuador direktu husi Simon Bolivar nian. Iha Timor mos ema barak gosta bolu eis-lider Rezistensia nian,  Xanana Gusmão ho titulu tuan sira hanesan “Camandante Supremo”, Comandante em Chefe, no Maun Boot, duke Prezidente Republika ka Primeiru-Ministro. Lahatene se nia gosta buat hirak ne’e ka lae, maibe fo impresaun hanesan nia gosta no nunka rejeita.   

Tolu, halakon fronteira entre estadu no lider. Ho titulo simboliku, konfunde instituisaun estadu ho lider. Estadu mak ha’u, la-pronunsia sai, maibe implisitamente liu husi titulu simboliku sira ne’e. Ida ne’e enfrakese sistema demokrasia ka checks and balances tanba lider sai simbolu estadu ne’e rasik. Kim Il-sung, la’os meramente prezidente – nia mak “Grande Lider” no “Loron Nasaun” nian.

Haat, dominiu ba imajinasaun publiku. Titulu simboliku forte liu iha propaganda tanba sira ko’alia ba fuan no emosaun povu nian, la’os razaun ka rasionalidade. Lifuan “Prezidente” ka “Primeiru-Ministru” sente hanesan baibain de’it, teknokratiku liu ka netral liu. Sira prefere titulu ida “pomposo” ka maka’as. “Grande Líder”, “El Comandante”, Comandante Supremo, Comandante em Chefe, ka “Aman Nasaun”, “Aman Fundador”, Fundador RDTL, Fundador FALINTIL,  nsst., iha liu karga emosional, ideolojiku, no ispiritual.

Lima, permite ba poder no ukun nebe naruk liu. Titulu simboliku la-limita ho tempu no eleisaun. Biar la-okupa ona pozisaun ruma, titulu ne’e belit metin nafatin no lejitima influensia politika, ka husik hela titulu ba oan ka susesor. Kim Jong-il no Kim Jong-un pasa titulu comandante supremo ba malu, la’os kargu xefe estadu de’it. Hugo Chavez bolu nafatin Comandante Supremo biar mate ona, Maduro uza iha ninia propaganda sira.

Iha Timor mos uza titulu simboliku sira ne’e maka’as los hodi konstroe imajen lider sira nian, balun funsiona no balun la-funsiona.  Sira gosta liu titulu simboliku sira ne’e tanba fo ba sira lejitimidade fora husi konstituisaun; forma identidade emosional ida nebe boot tebes; tulun domina narasaun istoria no nasionalizmu; permite kontrolu ka dominiu total ba instituisaun no imajinasaun koletiva. Ho titulu sira ne’e mak dala barak sira uza poder informal hodi halo presaun ba poder formal sira.

Ho titulu sira ne’e hotu hodi bele mantein obidensia povu nian. Uza imajen forte tempu uluk nian hodi taka frakeza ka falhansu iha ukun hanesan Prezidente Republika ka Primeiru-Ministru.

Ditadura nebe bazeadu iha manipulasaun sadere-an ba fiksaun ida katak, ditador ne’e mak ema demokratiku ida nebe kompetente no ema di’ak. Lahatene ho lolos se publiku fiar ba ida ne’e, ka halo finji simu ida ne’e. Maibe, bainhira ema sobu fiksaun ida ne’e mak susar tebes atu hadi’a hikas nia naran, ka manan hikas fiar husi ema barak.

Ita bele kuinhese ditador manipulador sira iha mundu balun mak hanesan Lee Kuan Yew, Goh Choc Tong no Lee Hsien Loong (husi Singapaura), Mahathir Mohamad, Abdulah Ahmad Badawi, Najib Razak (husi Malazia), Nursultan Nazarbayer (husi Kazakistaun), Hugo Chaves (husi Venezuela), Fladimir Putin (husi Rusia), Recep Tayyip Erdogan (husi Turkia), Rafael Correa (husi Ekuador), Viktor Orban (husi Hungaria) no Alberto Fujimori (husi Peru). Iha Timor, finin ba ditadura manipulativu mos hahu moris husi ita nia lider balun.

Objetivu prinsipal husi ditador manipulativu sira hanesan mos ditador klasiku sira nian mak halo monopoliu ba poder politiku. Ditador manipulativu sira konxiente katak la-nesesariu ka laiha utilidade ruma uza violensia, ho de’it manipulasun bele kontrola ona sidadaun sira. Ukun na’in ida nebe matenek bele kontrola sidadaun sira liu husi muda sira nia fiar kona-ba mundu. Nia bele lohi (engana) ema, halo sira simu, no dala ruma sira fo apoiu ho entusiazmu. Envezde uza represaun violenta, ditador foun manipulativu sira, uza de’it sira nia karizma no apoia ho manipulasaun ba informasaun sira, bele kontrola ona ema barak, liuliu ema sira nebe nunka hetan informasaun sira los nian. Hanesan peritu sira marketing politika (spin doctors) iha demokrasia ida, sira halo manipulasaun ba notisia sira hodi konstroe apoiu.

Sira uza presaun politika no trukes (tipu muslihat) lohi nian hodi influensia sira nia vitoria nebe boot tebes. La’os manipula ho informasaun falsu sira de’it maibe halo tauk sidadaun sira ho informasaun falsu sira hodi bele mantein iha poder ka manan iha eleisaun.

Ditador manipulasaun sira aprende trik ka manobra foun liu husi elementu xave sira hanesan manipulasaun ba media, konstore popularidade, falsifikasaun ba demokrasia, limitasaun ba violensia publika, no nakloke ba mundu.

Ditador klasiku sira oho, tortura, dadur, no ameasa sira nia povu hodi asegura obidiensia. Sira hafuhu tuir sidadaun sira no halo sira lafiar malu. Aristoteles bolu tekniku sira ne’e hanesan “as artes persas e barbáras” (Guriev & Treisman, 2024).  Montesquieu ko’alia kona-ba “liurai oan nebe ninia liman hit sa’e hela de’it”, nebe prontu hela deit halo atake. Ta’uk, tuir Montesqieu, “halo ema ida-idak lakon aten-brani no hetok halo mate sentimentu ambisaun nebe ki’ik liu (Guriev & Treisman, 2024).

Tuir Aristoteles (Guriev & Treisman, 2024), iha tipu governante seluk nebe dehan nia-an la’os hanesan usurpador poder (hadau poder) ho dalan violentu nian, maibe hanesan “administrador no liurai”, nebe ukun ba interese ema hotu nian. Nia gasta osan ba “hafurak no hadi’a ninia sidade” no konstroe ninia imajen hanesan ema nebe moderadu no piedade (soleh). Maski nafatin hanesan ema tiranu ida nebe ukun ba ninia interese pesoal, nia halo esforsu hodi hatudu nia-an “la’os ema nebe duru maibe dignu”. Nia inspira respeitu la’os ta’uk, maski ninia povu moris hanesan atan, maibe sira la-konxiente ba ida ne’e. Sira kontinua fo sira nia apoiu ba lider manipulativu sira tanba ipnotizadu ona ho informasaun manipulativu sira.

Datador manipulativu sira hakat tuir Machiavelli nia hanorin, uza “simulasaun no manipulasaun”. Povu fasil liu influensiadu ho aparensia duke realidade, ukun na’in ida nebe ambisiozu tenki kria iluzaun. Nia la-presiza iha hahalok hotu nebe di’ak, nia halo finje hanesan nia iha hahalok di’ak sira hotu (Guriev & Treisman, 2024). Iha Hungaria, Viktor Orban, dehan nia reprezenta povu Hungaria tomak, luta ba “demokrasia liberal” hanesan alternativa husi Osidente nebe liberal, maibe iha realidade buka benefisia ninia grupu politiku no negosiu (oligarkia nasionalista), limita liberdade imprensa, ataka independensia tribunal, no marjinaliza minorias no imigrante sira. Iha Turkia, dehan Recep Tayyip Erdoğan mak lider ba povu ki’ik no minoria musulmanu konservador sira, maibe iha pratika nia reforsa ninia poder pesoal, dudu sees opozisaun politika no akademiku sira, no dadur jornalista no ativista sira. Iha Venezuela, Hugo Chávez & Nicolas Maduro, iha publiku nia matan, sira hanesan lider revolusionariu ba povu tomak, liuliu ema kiak sira, maibe iha pratika sira forma sistema nebe leal tebes ba sira, tebe sees opozisaun no agrava kondisaun ekonomika nebe haterus ema barak. Iha Estadu Unidus Amerika, Donald Trump, dehan prezidente ba Amerika, liuliu ba trabalhador no klase media sira, maibe iha realidade halo deklarasaun sira fahe povu Amerika, dala barak ataka media, imigrante, no opozisaun politika, no politika nebe benefisia liu grupu balun nebe leal politikamente ba nia. Iha Timor mos ita haree, iha sosial media balun konstroe imajen ida “Xanana ba ema hotu”, maibe medida sira nebe hola kontraditoria ho buat hirak ne’e hotu. Bainhira hanesan opozisaun defende maka’as familia hitu iha Bekora no kontra desizaun tribunal nian, maibe hetan tiha ukun, ninia governu mak duni negosiante ki’ik sira, sama dodok hotu sira nia sasan, halo eviksaun forsada latuir lei no hamosu rezistensia maka’as iha fatin balu. Aat liu tan halo ameasa atu harii baki atu ema sira nebe dehan “lakohi koopera” atu labele asesu ba estrada. Pratika barak tebes mak kontraditoria ho imajen sira nebe konstroe husi sira nebe bolu ba-an “Xananista” ka “Xanana maniak”.

Ditador manipulativu ninia maneira hodi lohi povu depende ba ninia kontestu. Liurai oan ida bele hetan apoiu husi povu ho dalan saida de’it. Hetan apoiu husi publiku mak krusial liu, nune’e nia tenki hatudu katak nia pro-povu. Nia uza iluzaun hodi konkista povu nia fuan.

Ditador manipulativu sira iha sorin ida halo finji ukun ba interese ema barak nian, no iha sorin seluk sira buka reforsa kontrolu ba media sira, dala barak, halo ho maneira ida kaber atu haree ba iha kredibilidade nafatin, por ezemplu ho nonok-nonok sosa tiha media nia na’in no dudu sira halo sensura ba-an rasik (Guriev & Treisman, 2024).  Ka harii rasik media, maibe uza ema seluk nia naran. Ida ne’e permite ba sira, iha momentu sira difisil, uza hodi desvia atensaun husi rezultadu nebe desepsionante (mengecewakan) no fo sala ba ema seluk. Sira mos iha osan barak hodi finansia atividade propaganda sira, maibe osan sira ne’e tau iha banku uza ema seluk nia naran hodi mantein sira nia naran di’ak. Subar sira nia riku-soin ho objetivu atu ema haree sira hanesan ema di’ak, ema simples, la’os korruptor ka ema nebe uza poder hodi benefisia-an. Maibe iha mundu globalizadu ho teknolojia no informasaun nebe avansadu tebes, atu subar fali iha fatuk ku’ak nebe mos ema sei deteta nafatin.

Ditador manipulativu sira uza metodu sira nebe subtil (halus) no hili retorika sira nebe malirin kona-ba kompetensia no efisiensia, dala ruma tau tempeiru sira ho umanizmu, sosializmu no nasionalizmu nian hodi taka ema nia matan. Ditador klasiku sira lori aparelhu represivu estadu nian hodi ameasa atu kaer no hatama se de’it mak kontra sira iha kadeia laran, pelu kontrariu ditador manipulativu sira esplora povu nia sentimentu no emosaun hodi dehan sira prontu atu tama kadeia. Sira halo finje hanesan sira mak vitima, maibe estratejia ida ne’e hanesan forma ida atu halo manipulasaun no esplora sentimentu povu nian hodi bele hetan simpatia no mantein sira nia poder, maski rezultadu ukun nian kada vez pior. Sira dadur povu liu husi manipulasaun sira.

Ditador hotu-hotu mesak ema ambisiozu ba poder, tan ne’e mak sira rekore dalan manipulativu hotu-hotu hodi mantein poder.  Estranhu liu tan, dala ruma sira ameasa povu katak sira lata’uk ema ida. Konserteza sira labele ta’uk tanba aparelhu estadu nian tomak iha sira nia liman, maibe se sira ta’uk signifika buat hotu nebe sira halo mesak falsu.  Maibe, sira mos konxiente katak ema ida labele hasoru forsa povu nian, biar forsa sira iha sira nia sorin. Haree de’it oinsa ditador sira hanesan Ferdinand Marcos husi Filipenas no Soeharto, nsst., nebe forsa sira hotu iha sira nia liman, maibe ikus mai monu.   

Ditador manipulativu nia apoiante sira, halo propaganda katak sira nia patraun de’it mak bele no bele rezolve buat hotu-hotu, maibe iha realidade, patraun ne’e halo sasan arbiru de’it no barak falha, gasta osan arbiru hanesan ema fakar masin iha tasi.  Inventa projetu sira, sein iha planu, tanba atu selu de’it tusan ba kompanhia sira nebe hasai ona osan boot hodi finansia sira nia propaganda no kompanhe, ka hodi sosa votus iha eleisaun nebe liu ona ka iha eleisaun mai.

Bainhira faktu sira favorese ba ditador manipulativu sira, sira reivindika susesu no prestijiu ba sira nia-an mesak, hanesan rezultadu husi sira nia serbisu mesak, maibe bainhira ladiak, dun kulpa ba ema seluk, mobiliza media no jornalista sira nebe sira sosa ona hodi taka falhansu sira nebe iha, no buka razaun oioin. Dezempenhu nebe ladiak fo kulpa ba ema seluk, ba ninia adversariu sira no dala ruma fo kulpa ba natureza. Dala ruma fo sala ba ninia parseiru koligasaun sira bainhira buat hotu la’o ladiak, maibe la’o diak ignora tiha ninia parseiru sira.  Rezultadu nebe ladiak, reboka halo kaber hodi ema bele haree di’ak kompara ho saida mak ema seluk halo. Ditador manipulativu sira buka kompara ninia lideransa ho alternativa falsu ida nebe nia hili, nebe mos ninia dezempenhu ladiak, atu hatudu katak nia mak di’ak liu. Jornalista sira nebe leal ba sira buka difama naran di’ak ninia adversariu jenuinu sira. Iha nebe-nebe ditador manipulativu sira kria kuadru problema no forma ajenda publiku tuir sira nia interese rasik.

Bainhira estratejia sira ne’e funsiona diak, povu hadomi liu ditador manipulativu sira ne’e duke rekore medida sira hodi hata’uk. Tuir Guriev & Treisman (2024) durante dekada rua, nivel aseitasaun ba Bladimir Putin nunka tun liu husi 60%, hetok sira nebe kontra Hugo Chaves mos rekuinhese ninia popularidade. Maibe, sira lahetan domin husi ema hotu. Iha sosiedade moderna nebe de’it, atu nebe autoritariu ka demokratiku, sosiedade fahe ba grupu rua. Iha grupu nebe informadu, kamada ida nebe tuur iha ensinu superior, sira nebe sempre tuir notisia no informasaun sira husi media sira. Sira ne’e bele kooptadu husi autoridade, maibe, barak, susar ema atu lohi sira. Iha rejime ditadura nia laran, grupu informadu ne’e haree momos lider nia lohi no bosok, kuinhese se mak nia ne’e lolos no konxiente katak nia dok tebes husi saida mak ninia media no media estadu nia propaganda sira hakerek no koalia kona-ba nia.

Dezafiu boot ba ditador manipulativu sira mak atu evita ka satan grupu informadu halo rahun sira nia popularidade no mobiliza povu atu kontra sira. Nune’e, bainhira kofre estadu nian nakonu, sira bele uza hodi sosa ema sira kritiku, ka fo projetu ka pozisaun ba sira hodi taka sira nia ibun, no bele transforma balun hodi sai fali sira nia instrumentu propaganda nian.

Buat nebe importante liu ba ditador manipulativu mak apoiu husi povu. Atu haketak masa husi grupu informadu, autoridade sira ho ninia liman-ain sira insulta no halo asasinatu karater ba grupu informadu sira, kestiona sira nia motivu, fo naran oioin ba sira, inklui bolu sira anti-patriotika ka anti-elite, no aproveita sentimentu kultural nebe iha ona ka uza prestasaun sira iha pasadu nian nebe di’ak hodi defende-an.

Hafoin manan tiha povu nia fuan, lider manipulador sira ne’e uza ninia popularidade ka ninia karizma hodi konsolida ninia poder. Muda konstituisaun ka lei hodi reforsa sira nia poder. Dezakredita sistema judisiaria ho objetivu atu troka hotu juiz no prokurador sira hotu hodi tau fali sira nia ema leal sira iha tribunal no orgaun supervizora sira, no barralha sirkulu eleitoral sira hanesan sumasu apoiu institusional nian.

Ditador manipulativu ida mos halo finje hanesan ema demokratiku ida. Ohin loron, maioria husi rai hotu-hotu, sira nia istoria no sistema saida deit, sira apoia demokrasia. Ditador manipulativu sira mos halo finje nani tuir laloran moda liberdade ne’e. Maibe matan kro’at sira haree mos tebes sira nia ipokrizia, maibe sira nebe ipnotizadu ona ho karizma no manipulasaun sira la-konxiente ba ida ne’e.

Ditador manipulativu sira mos evita halo represaun nebe brutal, ka subar represaun ne’e. Iha sosiedade moderna, aktu represivu nebe publikamente haree momos sei estraga reputasaun lider nian. Ba ditador manipulativu nian ida, represaun nebe haree ho matan molik husi publiku hasoru ema sivil hanesan sinal frakasu. Bainhira sira nia modelu lideransa la’o di’ak no sira sei popular, aktu sira halo ta’uk povu la-nesesariu, maibe mos prejudisial. Ida ne’e estraga lider ida nia imajen nebe esklaresida no kredivel. Tan ne’e mak sira tahan-an maka’as atu latama iha violensia, maibe ho nonok-nonok run nehan hela.

Dala ruma sira reprime jornalista sira hodi halo sensura ba sira nia notisia rasik. Maibe, bainhira halo, sira subar sira nia involvimentu ka subar ninia objetivu. Emvezde sulan ema kritiku sira tanba sira nia hakerek ka koalia, sira manipula no dun jornalista sira halo evazaun fiskal, fraude ka violasaun moral grave atu ema seluk labele apoia no hadok-an.

Figura karizmatiku sira nebe mos hanesan ditador manipulativu, foufoun, hetan hahii (dipuja) tanba sira nia vizaun, sira nia aten-brani, no sira nia kapasidade fo inspirasaun ba povu. Maibe, ho tempu la’o, espetasaun nebe aas defisil hetan satisfasaun, sira nia politika hahuu sai asuntu diskusaun, no erru – atu real ka persepsaun – sai foku. Opozisaun forte tan, seguidor sira sente traidu, no presaun husi mudansa halo sira sai vulneravel ba kritika no monu. Karizma nebe uluk halo ema hahii no hana’i sira, dala barak, transforma sai naha todan iha biban nebe sira la-satisfaz ona espetativa publiku nian.

Tuir Stanley Milgram (1963) katak individu iha tendensia hakruk (obedece) ba autoridade sira, maski orden ne’e latuir ninia moralidade pesoal. Ida ne’e atu esplika tanba sa sosiedade kontinua hakruk ba lider sira nebe atu ho forma ida anti-etika, liuliu bainhira influensia husi propaganda no presaun sosial.

Esperimen Solomon Asch (1951) hatudu katak individu sira sempre tuir opiniaun maioria nian, maski hatene katak opiniaun ne’e sala. Fator ida ne’e esplika tansa ema ho eduksaun barak kontinua apoia lider manipulador sira tanba presaun sosial no narativa sira kontrolada husi elite sira iha poder.

Soft power la-uza de’it husi estadu ba diplomasia internasional, maibe mos husi lider sira ho karater autoritariu hodi forma obidiensia domestika. Estratejia nebe baibain sira uza mak kontrolu ba narasaun istorika, kria mitus nasional nebe hahii lider no minimiza papel lider ka ema seluk nian ka opozisaun nian; halo manipulasaun ba media, kontrola informasaun sira nebe konsumu husi sosiedade atu bele la’o tuir interese ema sira kaer poder nian;  kultura no arte hanesan instrumentu propaganda nian, uza filme, muzika, no literatura hodi reforsa lealdade ba lider nebe sira hakruk ba.

Hanesan izemplu, iha rejime Orde Baru iha Indonezia, Soeharto uza edukasaun istoria hodi kria ninia imajen hanesan "Bapak Pembangunan" ka molok Orde Baru, kria imajen Soekarno nian hanesan “Bapak Revolusi”.  Iha Timor agora daudaun mos ita kria imajen lider balun hanesan santu no seluk hanesan diabu. Sira nebe hanesan santu, sira ne’e mak ita bolu “Bapak Perdamaian”, “Bapak Rekonsiliasi”, “Bapak Pembangunan”.  Maibe pratika barak lahatudu ida ne’e, maibe kontrariu.

Liga ho istoria luta libertasaun nian, balun kria imajen ida hanesan ema ida de’it mak luta mesak ba Timor nia ukun-an, no so nian de’it mak lori Timor ba ukun-rasik-an, laiha tan ema seluk. Ignora no minimiza lider sira seluk nian papel no sakrifisiu, minimiza rede klandestina sira nia papel, minimiza frente diplomatika no solidariedade internasional sira nia papel no minimiza sakrifisiu povu tomak nian. Lista veteranus nian nebe taka sai husi 2003 no 2009 nian nebe hamutuk rihun atus, seidauk tan rihun atus nebe seidauk rejista, maski barak mos inventa dadus, hatudu katak laiha ema ida mesak mak funu, dedika no halo sakrifisiu ba Timor-Leste nia ukun-rasik-an. Iha konsulta popular 1999, opsaun rejeita autonomia atinji 78% ne’e hatudu katak luta Timor nian ba ukun-rasik-an luta popular, no ukun-rasik-an hanesan obra koletiva, la’os obra ema ida nian mesak. Determinasaun povu nian mak halo lider sira la’o tuir, tanba bainhira lider sira hanoin atu rende povu mak dehan labele rende no tenki luta nafatin. Iha fatin oioin, lider sira rezistensia nian sempre dehan “Povo mak luta! Povu mak heroi!”, maibe maukose sira halo propaganda no manipulasaun oinseluk ba istoria.

Bee ida hakmatek la-signifika katak buat moris sira hotu iha bee laran ne’e hakmatek, hanesan mos iha lider karizmatiku sira nia oin, ema sai pasivu la-signifika sira kontente ho buat hotu.

Ita bele rekore kultura javaneza nian hodi haree faze sira husi hakruk to’o halo rezistensia. Anis Bawedan, eis-Governador Jakarta nian, halo izemplu ida entre Rocky ho Sugidi. Foufoun Rocky sama Sugidi nia ain ba dala uluk, Sigidi simu de’it “ngalah” ka “mengalah”, lahalo protestu tanba Rocky kuinhesidu no ema hotu hahi nia, nia iha apoiante barak. Sugidi nebe sofre ona ne’e mak husu deskulpa - “maaf kaki saya diinjak” (deskulpa, ita sama ha’u nia ain) - hodi bele liberta nia ain husi Rocky nia sama. Atu evita labele sama tan, Sugidi fatin, atu Rocky labele sama tan. Rocky tuir ba hamrik besik, no sama tan dala ida.  Sugidi nebe ohin simu de'it ka “ngalah” ne’e hahu “ngalih”, kestiona tanba sa Rocky ne’e buka sama nia ain nafatin. IHa faze ida ne'e hahu mosu deskontentamentu ona. Nia muda fatin tan dala ida, Rocky tuir ba sama nafatin nia ain, iha ne'e mak hahu nakfera ka“ngamuk”, halo revolta, hahu kontra, la-interese ona ho Rocky ema kuinhesidu ka iha apoiante barak. Neduni, tuir Anis Baswedan iha faze 3 molok to'o ba revolta nakloke, primeiru “nglah”, segundu “ngalih” no terseiru “ngamuk” ka kontra tanba latahan ona.

Enkuantu tuir Muliyono, eis vise-Prezidente Indonezia nian, iha faze 4 molok to’o iha faze rezistensia: “ngalah”, “ngalih”, “ngomong” no “ngamutuk”. Ba Muliyono, iha faze “ngalah” ne’e hanesan la-akontese buat ida, simu nonok de’it. Maibe iha faze ida “ngalih” ne’e vitima lakohi ona haree ema ne’e nia oin, lakohi hetan malu, lakohi iha buat ruma ho ema ne’e, enkuantu iha faze “ngomong” nia expresa ninia deskontentamentu, no ikus liu nia “ngamuk”, muda nia expresaun ba iha “ngamuk”, ba iha asaun, ba iha kontra ka halo rezistensia (https://www.facebook.com/reel/1586978878620181). Neduni fini ba rezistensia hahuu husi nonok,  sees,  ko’alia no kontra. Iha primeira faze observa ho nonok, nani tuir laloran, iha segunda faze sees ho nonok, lakohi tan haree ditador nia oin, dada nonok apoiu ba ditador, iha terseira faze hahu ko’alia no espresa deskontentamentu, no iha faze ikus hahu kontra ka halo revolta nakloke. 

Iha kualker revolta, liuliu hasoru ditador sira, sempre iha ninia konsekuensia, ditador monu husi nia tronu ka sira nebe kontra sei tama kadeia, kanek ka mate.

Enkuantu iha investigasaun psikolojia sosial no istoria rezistensia politika nian, iha faze lima, hanesan tuir mai:

Dahuluk, faze obidiensia inisial – Povu fiar ba narasaun husi lider sira nian no simu situasaun nebe iha sein kestiona barak; Povu evita konflitu tanba ta’uk hetan konsekuensia sosial ka politika; Media nebe kontrola husi ukun na’in sira reforsa narasaun obidiensia.

Daruak, mosu laran rurua no insatisfasaun – Individu balun konxiente ona ba ezistensia injustisa; Informasaun alternativa hahu espalha liu husi media independente; Grupu ki’ik hahu halo diskusaun kona-ba anomalia ka inkonsistensia sira iha politika ukun na’in sira nian.

Datoluk, konxiensia no hahu mosu neon brani – Ativista no pensador kritiku sira hahu ko’alia nakloke; Protestu ki’ik sira ka kritiku akademiku sira nian hahu mosu; Povu hahu sukat lideransa atual ho kazu istoriku sira.

Dahaat, rezistensia organizada – movimentu sosial no sindikatu sira hahu formadu; Hahu halo kampanhe iha media no advokasia juridika sira; presaun husi liur (internasional) ba ukun na’in boot tan.

Dalimak, mudansa ka revolusaun – Reforma politika ka akontese mudansa rejime; Povu konxiente liu tan ba ninia direitu sira; demokrasia ka hahu harii sistema nebe justu liu.

Lider karismatiku ho ninia ditadura manipulativu sira tenki kuidadu, bainhira povu ida husi nonok de’it, no simu situasaun aat hotu-hotu, depois hahu ko’alia no halo kritika ona, hatudu katak iha buat ruma laloos, no latahan ona ba buat aat sira nebe mosu fila-fila ba sira, sira sei hamrik halo revolta. Lider karizmatiku barak iha mundu monu ona tanba rezistensia husi povu nian, no balun mate traziku tebes hanesan kazu Saddam Hussein nian, nsst. Ema bele ta’uk to’o iha nebe, maibe bainhira manan ten-brani, mak nia sei halo revolta ida brutal tebes. Nonok no ta’uk mos iha ninia limite.

Iha livru Resistance, Rebellion, and Death (1957), Albert Camus ko’alia barak kona-ba luta moral kontra injustisa, totalitarizmu, no absurdidade iha vida. Ninia sitasaun kuinhesidu ida husi livru ida ne’e mak: "I rebel—therefore we exist" (Ha’u revolta – mak ita iha). Sitasaun ida ne’e reflete ideia ezistensialista no pensamentu Camus nian kona-ba revolta hanesan resposta ba injustisa no absurdidade mundu nian. Ba nia, revolta la’os de’it rejeita opresaun, maibe aktu afirmativu ida nebe afirma ezistensia umana no solidariedade koletiva.

Albert Camus dehan katak ema foufoun simu moris hanesan nebe iha, maibe iha pontu balun, sira hasoru kondisaun nebe labele tolera ona – opresaun, barbaridade, ka injustisa nebe liu ona limite umanidade nian. Husi ne’e mak mosu revolta. Lider karizmatiku ida bainhira demaziadu liu ona, mak ema sei lakon respeitu ba nia no lakohi hakruk ona. 

Buat nebe konsideradu "demasiado" mak halo korrupsaun, hariku-an, haruka familia, haruka kolega no kroni sira, fo previlejiu ba malu, proteje malu, halo diskriminasaun ba ema seluk, injustisa, esplorasaun, abuzu poder to'o abuzu seksual, hatudu hahalok sira la-etiku no laiha moral, dezvaloriza ema seluk, no seluk-seluk tan.

Camus sublinha katak revolta la’os asaun ida meramente espontanea ka meramente hirus ida narnaran de’it, maibe moris husi konxiensia moral ida. Nia hakerek: "The moment when man asks ‘Why?’ is the moment of revolt" (Iha momentu nebe ema husu ‘Tanba sa?’ iha ne’e mak revolta moris).

Ita hotu sei hanoin, knananuk “Kolele Mai” iha periudu Baze de Apoio nian:

Sá sá ha’ a nalo ó batar la fulin, kôlele mai.// Sá sá ha’ a nalo ó hare la burit, kôlele mai.// Se se ha’ a nalo ó kabun la bosu, kôlele mai.// Se se ha’ a nalo ó kosar la maran, kôlele mai.// (…). Balu dehan ó baruk, balu katak ó beik, kôlele mai.// Balu raak ó baruk, balu katak ó tiak, kôlele mai.// Sá sá sá maka halo, se se se los se, kôlele mai.// Sá sá sá maka halo, se se se los se, kôlele mai.

Depois iha lifuan balun husi knananuk “Foho Ramelau”: Tan sa timur oan hakruuk bei-beik?// Tan sa timur oan atan bei-beik?// Tan sa timur ulun sudur uai-uain?// Tan sa timur oan ata uai-uain?

Resposta ba liahusuk sira ne’e hotu mak halo povu Timor ho aten-brani no determinasaun aas hamrik hodi lasimu tan kualker dominasaun estranjeira iha Timor. Durante tinan 24 nia laran, povu Timor ho aten brani tomak hamrik kontra rai poderozu ida hanesan Indonezia iha rejiaun hodi liberta-an no kaer rasik ninia kuda talin.

Liahusuk sira ne’e hotu mosu no reflete injustisa, diskriminasaun, esplorasaun no opresaun nebe hahoris husi kolonialista. Iha ukun-an nia laran, kolonialista ninia isin lolon laiha ona, maibe ninia klamar no hahalok hela no nakfilak ona ba ita nia ukun na’in barak nia hahalok. Batar no hare sira kontinua lafulin no lafoin, aat liu tan, autoridade ho ninia aparelhu represivu sira ba sama dodok no duni povu ki’ak no mukit sira halai tun sa’en ho kabun mamuk. Hasai sira injustamente no la-umana husi uma sein kria kondisaun minima ruma hodi sira hela.

Hare no batar lafolin to’o bainhira? Hakruk no sudur beibeik no uai-uain to’o bainhira? Imi hisik kosar no kabun hamalaha nafatin to’o bainhira? Enkuantu sira seluk, lahisik kosar-been, halibur riku husi imi nia kosar-been liu husi abuzu poder no korrupsaun. Atan no esploradu beibeik no uai-uain to’o baihira?

Tuir Camus, revolta hanesan atitude ida nebe rejeita atu simu mundu hanesan nebe iha bainhira mundu ne’e kontraditoria ho valor sira justisa no umanidade nian. Maibe Camus mos bolu atensaun katak revolta tenki halo ho mantein valor sira moral, la’os ho maneira nebe orienta ba violensia nebe hanesan ho nebe atu kombate. Ne’e atu dehan katak kontra rejime represivu ho nia aparelhu sira nebe brutal la-presiza uza violensia.

Ita halo kritika  ba revolusaun totalitariu, maski hahu ho ispiritu rezistensia, dala barak hotu ho kria opresaun foun. Camus afirma katak revolta nebe lolos mak tenki mantein dignidade umana, la’os troka tirania ida ho tirania seluk. Hanesan uluk ita luta kontra hahalok aat kolonialista portuges nian no rejime autoritariu Soeharto nian, labele iha ukun-an nia laran ita kopia fali hahalok aat sira kolonialista no okupante sira nian nebe nakonun ho represaun no violensia.

Romo Mangunwijaya iha ninia livru Gerundelan Orang Republik (1995) ko’alia barak kona-ba rezistensia ema marjinalizadu sira nian iha kontestu justisa sosial no luta povu ki’ik sira nian hasoru dezigualdade sira. Nia haree katak rezistensia la-sempre tenki ho karater konfrontativu ka nakonun ho violensia, maibe bele halo ho konxiensia kritika, solidadariedade, no konstroe kapasidade rezistensia komunidade nian.

Nia hakerek katak ema marjinalizadu sira – hanesan agrikultor, peskador, no operariu sira – dala barak konsideradu hanesan laiha forsa politika, maibe ezaktamente husi sira mak mosu rezistensia nebe autentiku liu. Romo Mangunwijaya sublinha katak sira nia luta la’os kestaun ekonomiku de’it, maibe mos kestaun dignidade umana.

Iha ninia vizaun, ema oprimidu labele nonok de’it simu sira nia destinu, maibe tenki buka dalan kriativu hodi tuba no kontra, atu liu husi edukasaun, kultura, ka organizasaun sosial. Nia mos kritika estadu no elite sira nebe dala barak ignora sira nia lian, no bolu atensaun katak se injustisa la’o nafatin, revolta povu nian bele nakfera ho forma ida maka’as liu.

Iha livru ne’e nia mos kritika atitude sinizmu, apatizmu, no pesimizmu hanesan obstakultu ba partisipasaun ativu iha luta sosial. Nia sublinha katak fiar (fé) nebe loloos labele sai asuntu pesoal nebe pasivu, maibe tenki involve iha situasaun sosial nebe iha.

Nia kritika ema sira nebe iha atitude siniku ba mudansa sosial, nebe lementa de’it maibe lahalo buat ida. Sentimentu sinizmu ne’e dala barak mosu bainhira ema ida sente lafiar tan ba sistema ka konsidera esforsu hotu-hotu hanesan lafolin.

Atitude apatiku mos sai kestaun boot iha luta ema oprimidu sira nian. Romo Mangunwijaya haree katak ema barak hili nonok no la-interese ho sofrimentu sira iha sira nia sorisorin. Ba nia, apatizmu ida ne’e ezatamente sai forma injustisa seluk – tanba ho lahalo buat ida, ema ne’e lolos apoia sistema represivu nebe iha.

Nune’e mos pesimizmu, tuir Romo Mangunwijaya, mak atitude nebe, dala barak, sira nebe sente luta ne’e laiha nia folin ka laserve. Nia afirma katak pesimizmu mak forma derrota mentalidade husi ema sira molok tama iha kombate nian.

Hanesan na’i lulik no pensador sosial ida, Romo Mangunwijaya sublinha katak fiar ka fe tenki traduz iha asaun sosial. Fe labele limita-an deit iha ritual ka halo orasaun de’it, maibe tenki materializa iha kompromisu ba ema kiak no oprimidu sira. Nia dala barak sita doutrina sosial Igreja nian nebe fo enfaze katak fe sein asaun ka obra, mak fe ne’e maten. Padre no madre sira labele nonok no reza de’it, maibe tenki ko’alia no tama iha luta kontra injustisa sira, se sira nonok, sira rasik apoia sistema injustu nebe iha.

Hasoru injustisa hola pozisaun netral signifika halo traisaun. Domin tenki materializa konkretamente ho apoiu ba sira nebe kiak no oprimidu. Labele iha espasu ba neutralidade bainhira hasoru injustisa no opresaun; fo apoiu ba sira nebe fraku mak forma konkreta husi domin. Hasoru injustisa se lafo apoiu ba ema kiak no fraku sira signifika hamrik iha opresor sira nia sorin. Nonok mos signifika tolera ho injustisa no opresaun.

Aleinde ida ne’e, nia mos koalia kona-ba patriotismo honesto husi ema marjinalizadu sira. Ba nia, ema kiak no oprimidu sira mak grupu nebe iha domin jenuinu ba ninia rain tanba sira moris direitamente iha sofrimentu no injustisa nia laran. Sira ladada bandeira patriotizmu nian ba interese politika ka poder, maibe sira hakarak loloos haree sira nia rain nebe di’ak liu.

Romo Mangunwijaya bolu ema hotu atu aprende husi ema oprimidu sira – oinsa sira luta nafatin maski hasoru injustisa, no oinsa sira mantein esperansa ida iha difikuldade sira nia leet. Nia fo hanoin katak luta ba justisa la’os luta ativista sira nian de’it, maibe chamamento ida ba ema ida-idak nebe iha konxiensia no fuan.

Romo Mangunwijaya mos dehan, ema marjinal sira, iha ninia luta iha mos ninia faze sira. Faze dahuluk mak sira halo humor. Romo Mangunwijaya dehan kada vez mais la-justu, sistema ida kada vez mais sulan ema, nia sei hamoris humor nebe buras tebes tanba ema marjinal sira sei halo rezistensia liu husi humor. Iha Timor mos agora mosu humor barak, balun halo karikatura, balun halo tiktok ho humor, balun halo kritika sosial liu husi muzika, tanba ho dalan ida ne’e mak sira sei lahasoru susar ka persegidu, maibe hatudu ona sira nia deskontentamentu no hahu ona halo rezistensia. Ne’e hatudu katak ema la-tolera ona ho situasaun sira nebe iha, sira halo rezistensia nonok-nonok no to’o tempu ida sei halo rezistensia nakloke. Protestu iha Bekora liga ho alargamentu estrada nebe rekorre dalan tirania nian, hatudu momos deskontentamentu povu nian hasoru ukun na-in sira nebe halo sasan sein involvimentu povu nian iha planeamentu.

Timothy Snyder iha ninia livru On Tyranny: Twenty Lessons from the Twentieth Century  (2017) distinge nasionalizmu no patriotizmu. Nia kritika nasionalizmu nebe eskluzivu no iha tendensia halo kultu ka hahii estadu sein kestiona politika ka aktu sira nebe halo husi ninia lider sira. Pelu kontrariu, nia fo enfaze katak patriotizmu loloos la’os sira nebe mak defende governu sein kritika, maibe sira nebe brani sustena prinsipiu sira demokrasia no justisa maski ida ne’e signifika kontra sira nia lider rasik.

Ideia importante ida husi Snyder nian kona-ba patriotizmu mak:  "A patriot wants the nation to live up to its ideals, which means asking us to be our best selves. A nationalist, by contrast, persuades us that we are already great and need not improve” (Patriotizmu ida hakarak ninia nasaun moris ho ninia ideiais, katak husu ba ita atu sai versaun nebe di’ak liu husi ita nia-an rasik. Pelu kontrariu, ema nasionalista ida konvense ita katak ita maka’as ona no la-presiza hadi’a).

Tuir Snyder, patriotizmu jenuinu mak lealdade ba prinsipiu sira liberdade nian, lei nian, no demokrasia, la’os meramente ba individu, ba lider ka governu nebe ukun. Ema patriota ida brani kontra tirania no defende valor moral sira maski ida ne’e signifika kontra grupu maioria sira ka ukun na’in sira nebe koruptu.

Iha kontestu luta kontra autoritarizmu, Snyder mos fo hanoin katak patriotizmu presiza aten-brani atu hanoin kritiku no atua, la’os simu de’it propaganda sira nebe glorifika estadu no lider sira ho delek.

Lider sira rezistensia nian, iha luta kontra okupasaun Indonezia, sira uza kombinasaun entre luta armada, klandestina, diplomasia internasional, no edukasaun kritiku hodi kontra ejemonia Indonezia nian. Sira konxiente katak kontra okupasaun militar la’os la-presiza deit forsa militar maibe mos konxiensia koletiva povu nian liu husi luta klandestina no diplomatika nesesariu tebes.

Lider sira rezistensia nian kuinhesidu tanba estratejia nebe involve diplomasia, rezistensia armada, klandestina no halibur apoiu internasional. Maibe, barak, hafoin Timor libertadu tiha, sai tiha xefe Estadu no xefe Governu, aspetu balun husi sira nia lideransa no politika hahu kestionadu, inkluindu utilizasaun soft power no manipulasaun hodi mantein sira nia poder.

Ho tempu nebe la’o, lider rezistensia sira nebe iha karizma no influensia boot tebes, nebe to’o ona iha topu iha governasaun nian, hahu hasoru kritika barak relasiona ho sira nia politika sira nebe sira aplika iha sira nia governasaun. Kritika balun rejista katak sira hahuu uza media no influensia politika hodi reforsa sira nia pozisaun, no aproveita soft power ho dalan ida atu hanesan ho lider autoritariu nebe uluk sira kontra. Uza narasaun nebe benefisia sira nia-an no sira nia poder iha reforsa identidade nasional no halo mitigasaun ba sadik sira kritiku sira nian hahu kria tensaun iha kamada intelektual no grupu sosiedade balun nebe sente katak idealizmu luta ba ukun-rasik-an nian hahu sees husi nia dalan no sai pragmatizmu politika hodi mantein poder. Buat hirak ne’e hotu halo kamada ida husi ema rezistensia sira nebe iha hanoin kritiku hahuu abandona sira no sira nia karizma nebe uluk maka’as no nabilang tebes haree hanesan namlaik, malahok no nakukun, no balun halo kritika abertamente hasoru sira.

Lider sira nebe uluk ema hahii tebes no tane hanesan tane bee kopo ida no turu ida labele fakar sai iha momentu sira nebe difisil tebes, ohin loron monu iha lasu dinamika politika nebe nakonun ho kontradisaun. Bainhira "demasiado" liu ona, bee ne'e atu fakar mos tiha, ka kopu ne'e rasik rahun mos ema la-interesse ona, ema ida sei lakohi tane hahalok ho komportamentu desviante sira. Kritika sira nebe mosu relevante tebes iha diskusaun sira kona-ba fenomenu lideransa karizmatiku no oinsa uza soft power liu husi manipulasaun, maski husi figura sira nebe foufoun konsideradu hanesan simbolu rezistensia nian.

Mudansa ida nebe hamosu pergunta importante kona-ba fronteira entre utilizasaun soft power ba interese politika pesoal no interese estadu nian. Ba ida ne’e, diskusaun kona-ba lideransa lider sira rezistensia nian reflete dezafiu nebe lider barak paska-konflitu nebe luta hodi mantein estabilidade politika, maibe monu tama iha dilema etiku nebe boot. Ohin loron laiha ona buat ida mak atu sai orgulhu hanesan iha tempu rezistensia nian. Tempu muda, ema nia nia vontade mos muda.

Mudansa iha lider rezistensia sira nebe kaer ukun hanesan sira nebe ohin loron uza estratejia soft power nebe estruturalmente liu no orientadu ba poder, no ninia impaktu ba dezenvolvimentu politika. Kriasaun imajen ida esesiva no to’o dezvaloriza ema hotu nebe halo sakrifisiu boot durante periudu sira difisil iha luta libertasaun nian, husi ninia seguidor sira, envez de reforsa lider rezistensia sira ne’e ninia kredibilidade no imajen, hetok sai aat liu tan. Kontra produsente liu tan konstrusaun imajen halo husi seguidor sira nebe uluk iha tempu rezistensia lahamrik iha lider sira ne’e nia sorin. Ida ne’e sai dezafiu boot ida, tanba luta na’in barak nebe uluk sempre defende lider sira nia politika iha tempu rezistensia mos hahu sees tanba mudansa no esesividade hirak ne’e hotu.

Se de’it mak nonok ka neutru ba injustisa, diskriminasaun, explorasaun, manipulasaun no opersaun, nia ema ida laiha integridade no karater, nia ema ida taukten, ipokrita, no traidor ba ninia-an rasik, ba justisa, demokrasia no dignidade umana.

Iha tempu nebe lider karizmatiku barak subar ninia autoridade iha popularidade no konstrusaun imajen nia kotuk, presiza tebes hanoin kritiku sira. Atu forma sosiedade ida kritiku hodi hasoru lider karizmatiku sira nebe manipulativu, presiza:

Ida, edukasaun kritiku no literasia politika – halo sosiedade kumprende baze demokrasia, direitus umanus, no estrutura poder nian; integra no introduz edukasaun ba sidadania no filozofia politika ba labarik sira; hanorin sosiedade distigi konstrusaun imajen (pencitraan) no dezempenhu real (kinerja nyata); insentiva uza lojika, argumentu rasional, no pergunta kritiku, la’os tuir de’it laloran. Ema nebe edukadu mak ema nebe susar ema bosok no lohi.

Rua, media independente no literasia informasaun – manipulasaun ba informasaun mak kilat prinsipal ditador karizmatiku no manipulativu sira nian. Tenki apoia media independente no jornalizmu investigativu; hanorin sosiedade verifika informasaun sira, hatene hoax, no distingi faktu no opiniaun; insentiva abitu ba leitura husi fonte oioin, inkluindu sira nebe kontraditoria ba malun.

Tolu, liberdade espresaun no espasu dialogu – lider manipulativu dala barak enfrakese adversariu no taka espasu ba debate. Asegura espasu nebe seguru ba diskusaun, atu liu husi online ka offline; insentiva debate publiku, diskusaun entre jerasaun, no partisipasaun ativu iha forum sira sosiedade sivil nian; kontra kultura mudu (bisu) nian no normalizasaun ba ta’uk hasoru diferensa opiniaun.

Haat, harii organizasaun sosiedade sivil nebe forte – forma no reforsa komunidade ho baze valor demokrasia, transparensia, no justisa sosial nian; halo edukasaun iha baze, seminariu, konferensia no diskusaun nakloke; insentiva sosiedade sivil nebe independente husi apoiu no promesa husi ukun na’in sira nian.

Lima, involve figura relijioza, intelektual, artista, no ativista sira hodi ko’alia maka’as no defende buat nebe loos; figura sira ne’e bele kontra narasaun falsu sira husi lider manipulador sira nian, ho sira nia influensia moral no sosial.

Neen, konsolida opozisaun demokratiku – opozisaun tenki hamutuk no organizadu ho narasaun alternativa nebe klaru; evita polarizasaun esesivu. Ba povu tenki fo opsaun sira rasional no konvensivel.

Hitu, reforsa sistema justisa no instituisaun demokratika sira – insentiva supervizaun ba abuzu poder; tenki ko’alia ho klaru katak konstituisaun no instituisaun sira estadu nian mak fo mahan ba povu, la’os instrumentu autoridade sira nian.

Povu nebe ita haree obedese ba lider karizmatiku sira la’os ema beik ka fraku, maibe, dala barak, influensiadu husi propaganda, presaun sosial, no laiha kapasidade asesu ba informasaun sira nebe los. Uza Soft power no manipulasaun sira hodi forma persepsaun povu nian no mantein status quo. Maibe, obidiensia ne’e ninia karater la’os permanente. Istoria hatudu katak liu husi konxiensia, aten-brani, organizasaun no mobilizasaun, povu bele halo tranzisaun husi obidiensia la’o ba iha rezistensia. Edukasaun kritiku sai elementu xave iha konstroe sosiedade nebe independente liu no lafasil manipuladu husi lider manipulador ka autoritariu sira.

Sosiedade kritiku la-forma instantaneamente. Nia hanesan produtu husi prosesu edukasaun, aten-brani, solidariedade, no konsistensia iha defeza ba verdade no justisa, biar hasoru lider karizmatiku sira nebe represivu.

 

Referensia

 

1. Asch, S. E. (1951). Effects of Group Pressure upon the Modification and Distortion of Judgment. Groups, Leadership and Men, 222–236.

2.     Guriev, S., & Treisman, D. (2024). A ditadura adaptada ao século XXI: Como os novos tiranos se reinventaram. Desassossego.

3.     Mangunwijaya, Y. B. (1995). Gerundelan orang Republik. Pustaka Pelajar.

4. Milgram, S. (1963). Behavioral Study of Obedience. Journal of Abnormal and Social Psychology, 67(4), 371-378.

5.     Snyder, T. (2017). On tyranny: Twenty lessons from the twentieth century. Tim Duggan Books.

6. Weber, M. (1947). The Theory of Social and Economic Organization. Free Press.