TINAN 34 ASAUN ESTUDANTE SIRA NIAN NEBE DOKO INDONEZIA: LE’UT EROIKU 19 NOVEMBRU 1991

TINAN 34 ASAUN ESTUDANTE SIRA NIAN NEBE DOKO INDONEZIA: LE’UT EROIKU 19 NOVEMBRU 1991 

 

Husi: Carlos da Silva L.F.R. Saky

 

Ohin kompleta tinan 34 estudantes timoroan sira estuda iha sidade oioin iha Jawa no Bali, ba dala uluk halo manifestasaun nakloke iha publiku nasional Indonezia nia matan laran, no bolu mos atensaun komunidade internasional nian ba kestaun Timor-Leste nian. Iha loron 19 fulan novembru 1991, ran sira seidauk maran, no kanek sira sei nakloke luan, estudante sira ho aten-brani tun iha dalan, latauk tama kadeia ka mate, halo protestu nakloke hasoru masakre Santa Kruz. Sira la’os de’it ijiji Indonezia fo fila isin sira nebe sira oho no lori lakon ona ba familia sira atu halot tuir kultura Timor nian, sira mos ijiji Indonezia dada nia forsa husi Timor, no hahu prosesu autodeterminasaun atu timoroan sira deside rasik ninia futuru. Sira kondena maka’as Indonezia ho ninia militar sira nebe halo masakre no halo violasaun oioin ba direitus umanus iha Timor-Leste. Asaun ida ne’e istoriku tanba foin ba dala uluk estudante Timor-oan sira sadik Indonezia iha sira nia uma laran rasik. 

 

Masakre Santa Kruz iha loron 12 fulan novembru 1991 doko mundu nia konxiensia. Ba estudante timoroan sira iha Indonezia, trajedia Santa Kruz la’os de’it sai pontu virajen ida maibe mos virajen ba aten-brani.  

 

Loron hitu de’it hafoin masakre Santa Kruz, estudante timoroan sira tun iha dalan no lori asuntu Timor nian ba iha espasu publiku, buat nebe antes kuaze imposivel atu halo iha rejime autoritariu Suharto nia okos. 

 

Asaun ida ne’e la’os hatudu solidariedade de’it, maibe mos hasa’e hikas moral joven no ema rezistensia nian tomak tanba masakre Santa Kruz halo ema barak nia moral monu tanba  ema barak kanek, mate no lakon. Barak sai prezu no torturadu. Asaun ida ne’e hanesan apelu ba moral ida katak luta labele mate, tenki la’o nafatin, maski ran barak fakar ona. Estudante sira hatudu katak bainhira vitima sira monu naba-naba no sa’e malu, ida ne’e ijiji katak luta tenki la’o nafatin, labele hakiduk, no tenki maka’as liu tan. Sai dadur no mate hanesan kustu husi ukun-an ida nian, katak ita nia ukun-an la’os simu husi bandeiza. 

 

Asaun ida ne’e istoriku liu tan tanba halo iha momentu nebe situasaun politika represivu tebes. Atu kumprende ida ne’e, ita presiza hateke ba kotuk, iha akontesimentu MALARI  (Malapetaka Lima Belas Januari)1974, iha asaun boot ida iha Jakarta nebe doko tebes Indonezia. Akontesimentu ne’e hahu husi manifestasaun estudante universitariu sira nebe protesta pratika korrupsaun iha governu Orde Baru, dominasaun kapital estranjeiru, liuliu husi Japaun maka’as tan, no politika ekonomika Suharto nian nebe konsideradu lahalis ba povu. 

 

Akontesimentu ne’e provoka sunu kareta no loja sira, asalta no lelan sasan sira, konfrontu entre estudante, polisia, no grupu terseirus nebe deskonfia mai husi intelijensia sira. Ema mate no sasan aat barak tebes. Rejime Orde Baru dun katak asaun ne’e hanesan ameasa ba seguransa no estabilidade estadu nian. Ho razaun ida ne’e, Rejime Suharto nian hametin liu tan kontrolu ba estudante sira. Bandu total halo manifestasaun sira fora husi kampus, taka mundu akademiku nia ibun. Dissolve ka halo lakon instituisaun sira estudante universitariu sira nian ka hetan kontrolu maka’as liu tan. Ativista estudante sira barak sai prezu no barak hetan tortura ka detidu. Liberdade espresaun hetan total limitasaun. Tan ne’e, asaun nebe estudante timoroan sira halo iha loron 19 fulan novembru 1991, konsideradu asaun ida brani tebes no istoriku. Sira xoke proibisaun nebe aplika desde akontesimentu MALARI iha 1974, aktu ida nebe, to’o iha tempu neba, labrani halo husi estudante universitariu sira Indonezia nian. Estudante timoroan sira mak fo fali aten-brani ba estudante indoneziuoan sira hodi hahu hikas ho manifestasaun. Manifestasaun boot liu husi estudante indoneziu sira, timoroan sira mos involve iha laran, mak foin ida akontese iha 1998 hodi hamonu rejime Suharto nian. 

 

Bainhira estudante universitariu sira tun iha dalan iha loron 19 fulan novembru 1991, sira la’os de’it hasoru militar no polisia sira Indonezia nian. Sira mos hasoru legadu represivu MALARI nian, nebe durante tinan 17 halo estudante universitariu sira Indonezzia nian rasik labrani tun iha dalan. 

 

Ho ida ne’e, asaun ida ne’e sobu tiha tabu politika nebe durante tinan sanulu resin taka metin mundu akademiku Indonezia nia ibun.

 

Hafoin asaun ne’e, aparatu seguransa Indonezia nian kaer no sulan estudante timor-oan sira iha kadeia. Ninia prosesu duru, nakonu ho terror no intimidasaun, no dala barak sein baze legal. Uza ativista RENETIL (Resistência Nacional dos Estudantes de Timor-Leste) nebe sai dadur ho pena todan atu hatauk estudante sira seluk lebele halo asaun tan. Biar nune’e, estudante timoroan sira nunka hakiduk, tuir mai halo asaun naba-naba to'o Timor-Leste hetan ninia ukun rasik-an. 

  

Estudante barak, liu neenulu mak Indonezia kaer, maibe sira nebe konsideradu nudar dirijentes, kuaze husi RENETIL hotu kedas, mak julgadu no punidu, mak: Fernando “La Sama” de Araújo, hetan pena tinan 9, João da Câmara Freitas, hetan pena tinan 10, Virgilio da Silva Guterres, hetan pena tinan 2 fulan 6, Agapito Cardoso, hetan pena fulan 10, no Domingos Barreto, hetan pena fulan. Enkuantu sira nebe la-julgadu, hafoin tahan entre fulan 1-3, libertadu hotu kedas. 

 

Sofrimentu lahalo mate ispiritu luta nian, maibe sira nia asaun no sakrifisiu hasa’e hikas moral joven no estudante sira nian, atu iha Indonezia ka iha rai-laran. Sira prova buat los simples ida maibe kle’an: Iha luta, sakrifisiu la’os eskolla, maibe kondisaun. Asaun moral nebe muda dinamika luta nian. 

 

Tanba sa asaun 19 novembru 1991 importante? Nia mak laloran moral dahuluk nebe doku Indonezia iha Indonezia nia fuan hafoin masakre Santa Kruz; Asaun ida ne’e hatudu katak luta Timor-Leste nian iha liras nebe luan: la’os FALINTIL iha foho no diplomata sira iha rai-li’ur deit, maibe mos estudante universitariu sira iha Jakarta nia husar no sidade boot sira iha Indonezia; Asaun ne’e hatudu katak sakrifisiu mak elementu prinsipal luta nian, la’os frakeza; Asaun ida ne’e mos reforsa rede rezistensia nian no loke espasu simpatia husi sosiedade sivil Indonezia nian; ikus liu, asaun ida ne’e mos afirma katak moral luta nian sei moris no tenki kontinua to’o hetan ukun-an.  

 

Asaun estudante sira nian iha loron 19 fulan novembru 1991 hanesan asaun ida nebe eroiku tebes iha istoria luta Timor nian. Sira foti risku boot, haborus baki forsa ta’uk nian nebe harii husi Orde Baru desde MALARI iha 1974, no lori lian ukun-an ba espasu publiku Indonezia nian. 

 

Liu tiha tinan 34, asaun ne’e sei sai nafatin simbolu ida katak: Atenbrani bele hakat liu sentimentu ta’uk; sakrifisiu mak aliserse husi luta ida nian, no bainhira tiranu fokit direitu ba ko’alia, lian justisa nian sei hetan ninia dalan rasik.