Aquita Tama Laka, Tama Sala (1ª Parte)

Primeiro Parte 

Husi Saky nia Resposta ba Akita 

nebe Publika ona iha Timor Post, edisaun ohin, 30/06/2015

Aquita Tama Laka, Tama Sala

Carlos da Silva L.F.R. Saky

Hahuu kedas iha nia lansamentu, livru nebe ha’u hakerek kona-ba RENETIL nia istoria iha luta libertasaun hamosu ona polemik oioin iha publik. Maski polemik ne’e ha’u preve tiha nanis ona molok livru ne’e soe ba publik, ha’u “hakfodak” uitoan tanba protagonista husi polemik ne’e la’os ema nebe ha’u preve. Justru ema ida husi ema balun nebe ha’u preve atu fo reasaun, hau nia belun boot Avelino Coelho, fo parabens ba hau bainhira hetan malu. Nia la’os fo parabens de’it maibe espresa nia laran ksolok tanba tuir nia hanoin, hau nia livru ne’e tulun ema barak kuinese di’ak liu tan FECLITIL. Protagonista polemik ida nebe nunka mosu iha hau nia imajinasaun mak companheiro Aquita Tama Laka. Tanba companheiro Akita hakerek ona iha Timor Post, neduni artigo ida ne’e merese hetan resposta hodi haree tok buat sira companheiro Akita hakerek ne’e loos ka hanesan propaganda falso ida deit.

Companheiro Aquita hakerek artigu ida, propagandistik los, no publika iha media sosial facebook. Artigu hanesan ikus mai publika mos iha diariu nasional Timor Post, edisaun 2 tutuir malu, 15-16 Juinu 2015. Maski artigu ne’e laiha fundamentu, karik iha mesak falsu deit, ha’u hakarak klarifika buat balun hodi reduz publik nia duvidas ruma nebe mosu hafoin sani Aquita nia artigu.

Iha Aquita Tama Laka nia hakerek iha repetisaun barak no hau nota laiha ida mak los kona-ba kontiudu hau nia livru nian. Primeira impresaun nebe hau iha mak Aquita la lee hau nia livru. Segunda impresaun buat sira nebe nia hakerek kuaze sala hotu kedas no barak mak oho-an rasik. Tuir mai hau hakarak hanoin hamutuk ho Aquita husi paragrafu ba paragrafu nebe hau hanoin nesesariu atu halos.

Companheiro Aquita hakerek: “Hafoin le tia livru RENETIL nian nebe hakerek hosi Companheiro Carlos Saky kona istoria luta nebe mai husi versaun pesoal Joven ida nian nebe bo’ot iha procesu resistensia luta ba ukun rasik a’an, Hau hanesan joven Mate Restu Massacre 12 de Novembro 1991 nian discorda total ho pagina balun que versaun istoria nebe hakerek hosi Companheiro Carlos Saky, tamba la hatur istoria lolos iha nia fatin.Atu halos historia, nudar kontribuisaun, hau apresenta dados balun ke hau mos hatene, tamba hola parte e sai testemunha ba faktus balun.”

Hatan ba Companheiro Aquita: Aquita hateten nia diskorda ho pajina balun hosi livru nebe hau hakerek, maibe, infelizmente, nia la hatudu pajina nebe nia diskorda no diskorda kona-ba saida. Buat sira nebe Aquita dehan lahakerek iha livru laran, iha realidadi buat sira ne’e mak hau hakerek iha livru laran. Ne hatudu Aquita seidauk le livru ne’e. Bainhira ita la lee, maibe ita halu akuzasaun oioin, hatudu ita laiha honestidadi intelektual.

Companheiro Aquita hakerek: “Saky konta historia RENETIL, maibe haluha faktus konkretus balun ke iha hahu husi 1988. Versaun istoria kona ba RENETIL la reconhece ema balun nia contribuisaun ba procesu balun hosi oinsa RENETIL hahu mosu. Istoria koalia la bele tuir versaun ema ida nian ka organizasaun ida nian, se ema ida hakerek istori kona ba nia a’an rasik ka kona deit ba nia organizasaun ida ne’e hatudu katak la reconhece partisipasaun Estudante sira seluk nebe laos RENETIL nia partisipasaun iha procesu luta ba ukun rasik a’an.” 

Hatan ba Companheiro Aquita: Oinsa hahu RENETIL mosu ne’e so membru fundador sira funda RENETIL mak hatene, la’os sira tama ikus mak hatene. Se mak hateten katak atu hakerek istoria tenki iha versaun ida de’it? Aquita keta haluha, ema sira halo istoria la’os ema ida deit, mas ema barak, nune versaun mos barak hodi hakompleta malu. Maski iha versaun barak, ne’e la signifika versaun sira tenki mosu hotu iha livru ida nia laran, maibe bele mosu iha livru sira seluk. Ohin loron iha mundu, mosu livru kona-ba istoria barak tebes, razaun ida mos tanba ijisti versaun barak ne’e.

Bainhira ita hakerek buat ida no atu evita maximu posivel subjetividadi mak tenki bazeia iha dokumentu sira nebe iha no halo sitasaun ba ema seluk nia koalia ka hakerek nebe iha relasaun ho materia nebe atu hakerek. Iha hau nia livru halo duni ida ne’e. Hakerek hanesan Aquita hakerek ne’e mak naran subjetivizmu tanba tuir ninia opiniaun. Opiniaun ida nebe la suporta ho dokumentu ka sasin ruma iha possibilidadi boot tebes atu halo manipulasaun. Aquita la honesto no koko distorse ka “mengaburkan” kontiudu livru nebe hau hakerek. Tanba sa? Tanba Aquita nia hakerek la halo referensia ba dokumentu ruma hodi justifika buat nebe hau hakerek ne’e dehan laloos. Buat sira nebe Aquita afirma katak hau la rekuinese ou la halo referensia ba ema ho organizasaun sira seluk nia partisipasaun iha luta mos sala hotu kedas, tanba iha hau nia livru laran hau halo hela rekuinesimentu no temi hela ema ho organizasaun barak nia naran iha hau nia livru laran. Maibe hau tenki hateten katak hau la hakerek barak kona-ba organizasau sira seluk nia partisipasaun iha luta, tanba hau la’os atu hakerek kona-ba organizasaun luta nian hotu-hotu maibe hau hakerek kona-ba RENETIL ninia kontribuisaun iha luta. Karik Aquita hakarak hau temi companheiro Avelino Coelho nia naran iha hau nia livru, entaun Aquita bele haree saida mak uluk companheiro Avelino Coelho halo hamutuk iha RENETIL molok nia abandona organizasaun ne’e mos iha (Saky: 79, 88, 96, 113, 179, 329, 330). Companheiro Avelino mak hili sai ho livre vontade husi RENETIL, ema ruma lahasai nia husi RENETIL. To’o Timor-Leste hetan tiha ukun-an mos RENETIL sei rekuinese nia nudar membru organizasaun nian, tanba ne’e mak konvida mos nia ba iha sede RENETIL nian bainhira nia kandidata an ba Prezidente Republika iha 2007 hamutuk ho kandidatu sira seluk hanesan La Sama ho Lucia Lobato. Hau temi pajina balun deit hodi hatudu katak Aquita la onestu bainhira nia dehan hau la rekuinese ema seluk nia serbisu. Ha’u la’os rekuinese mesak companheiro Avelino Coelho ninia serbisu sira iha RENETIL, hau rekuinese mos companheiro Nuno Corvelo ninia papel, nune mos companheiro Jose Manuel Fernandes ho companheiro Donanciano Gomes (Saky: 95, 113, 179, 252). Hau temi deit sira balun nian, la temi sira seluk nia naran nebe mosu hotu iha livru laran. Ate temi Tama Laka Aquita nia naran nebe lori bilhete ida husi Wilson hodi ba entrega ba hau iha Portugal (Saky: 519), ne’e mos serbisu ida hotu. Los duni, iha livru laran hau halu duni kritika balun ba companheiro Avelino Coelho tanba la hakruk ba orden Komando da Luta nian. Maibe lider sira Rezistensia nian hanesan Xanana Gusmão, Hodu, Konis, Lere ho Sabalae, sira mak kritika maka’as liu companheiro Avelino Coelho ho FECLITIL/AST/PST tanba la hakruk ba Comando Superior da Luta. Bele haree surat sira ne’e hau publika hotu iha livru laran. Kritika sira nebe Comandante Xanana Gusmão halo ba RENETIL mos hau publika hotu (Saky: 252, 253, 287, 288, 667), la’os de’it kona-ba FECLITIL/AST/PST. Ne para hatudu hau la subar buat ida. Espera aban bainrua, Aquita hakerek livru ruma kona-ba AST/PST, nia iha korajen publika mos surat sira husi Komandanti sira ne’e nian nebe halu kritika maka’as ba AST ho nia membru balun. Diak liu hakerek livru husi agora, duke hein aban bainrua maun boot Xanana, Taur, Lere ho sira seluk la iha tiha mak hakerek bele halu manipulasaun tun sa’en hanesan agora Akita halo daudaun manipulasaun ba buat balun kona-ba RENETIL. Nune’e mos se hateten katak surat ho orden sira husi Comando da Luta nian sala karik, hateten husi agora para lider sira nebe sei moris bele explika, la’os hein sira laiha tiha mak mai hakerek hodi sira labele hatan ona.

Istoria la’os hakerek sobre buat diak de’it, maibe buat aat sira mos presiza hakerek atu ema hotu hatene katak durante funu ba libertasaun iha buat midar ho moruk. Karik midar deit ita manan funu kleur ona, la presiza luta to’o 24 anos foin hetan libertasaun.

Para Aquita hatene, bainhira hakerek kona-ba organizasaun ida, presiza hatene halo delimitação ou halo pembatasan ba asuntu ida nebe ita hakarak hakerek konaba, atu labele hakerek buat hotu-hotu nebe deznesesariu tama hotu iha laran. Tanba ne’e mak hau hakerek sobre RENETIL entaun hau la presiza atu ba hakerek fali saida mak uluk Aquita halo iha AST/PST. Bainhira lahalo delimitasaun mak ita hakarak hakerek kona-ba buat hotu maibe ita hatene hela katak buat hotu-hotu labele tama hotu iha livru ida nia laran. Ho razaun ida ne’e mak iha prologo husi hau nia livru, hau hakerek: “Susar tebes atu rejista tomak militanti ida-idak nia naran ho ninia esperiensia ka partisipasaun iha luta iha livro ida ne’e nia laran. Tanba militanti sira RENETIL nian hamutuk rihun. Nune’e livro ida ne’e sei la sai “unico’, sa tan “ultimo” hodi hakerek kona-ba istoria RENETIL nian iha istoria luta libertasaun Timor-Lorosa’e nian. Livro ne’e nudar hakat hahuu ida hodi sadik protagonista sira seluk iha prosesu luta libertasaun Timor-Lorosa’e nian, atu ida-idak ka hamutuk, hakerek kona-ba istoria Timor-Lorsa’e nian hodi hakompleta no hariku liu tan istoria kona-ba funu aswa’in Timor-Lorosa’e nian” (Saky: 29).

Iha mos prologo hau esplika tanba sa halo referensia ba diverjensia sira. Iha livru hau esplika: “Hanesan organizasaun politika masa nian, RENETIL mos hasoru difikuldadi oioin kona-ba opsaun politik ka adopsaun estratejia luta nian. Dala barak opsaun politik sira hamosu mos hanoin nebe naksanak ka diverjensia iha estudanti sira nia leet…

La iha intensaun atu manan buat ruma husi ekspozisaun diverjensia sira iha tempu rezistensia nian mai iha tempu ukun-rasik-an nia laran. Intensaun prinsipal mak hakarak hatudu de’it katak, iha tempu luta laran, buat hotu-hotu la la’o moos-kaber, maibe iha dalan naruk ne’e nia laran iha mos ai-tarak, ku’ak naruk no baki aas. Iha difikuldadi, obstakulu ho sasidik oioin nebe la’os de’it mosu husi funu-maluk, maibe mosu rasik husi estudanti timoroan sira, nune’e mos entre lider sira rezistensia nian iha rai-laran, ka entre lider sira iha rai-laran ho rai-li’ur ka entre lider sira rezistensia nian iha Frenti Diplomatik. 

Hanoin naksanak sira ne’e mosu la’os de’it tanba hahaluk politik-na'in estudanti ka grupu balu nian nebe lakohi hakru’uk ba Comando Superior da Luta, maibe mos influensiadu ho hanoin naksanak nebe mai husi ka iha nanis ona lider sira rezistensia nian. Maski mosu diverjensia sira, estudanti sira koko nafatin hodi fo liman ba malu no iha asaun balu, estudanti sira hotu tun hamutuk, tanba luta ba ukun-rasik-an no hasoru funu-maluk ida nebe maka’as tebes, presiza duni “Unidadi no Asaun”, lema ida nebe hetan mos iha Estatutu Organik RENETIL nian. 

Diverjensia sira ne’e hotu mosu tanba interveniente sira mai husi ema ho organizasaun oioin. Tan ne’e haree kondisaun no analiza situasaun luta husi pontu de vista la hanesan. Iha emosaun ho kondisaun psikologis la hanesan, nune’e mos buka solusaun ba konflitu Timor-Lorosa’e nian liu husi dalan nebe la hanesan” (Saky: 28).

Karik Aquita lee husi prologo mak ba pajina sira seluk, hau fiar buat hotu sai klaru. Maibe hau fiar Aquita seidauk le livru ne’e, tanba ne’e nia nein konsege identifika pajina ida nebe mak nia (Aquita) diskorda.

Companheiro Aquita hakerek: “Iha Jakarta, maluk hanesan Abilio Sereno, Maun Lorapy, maun João da Camara, seluk tan, sira hahu aksoens Klandestinas husi kedas sira ba eskola iha Jakarta. Primeira aksaun “Suaka Politik” halo husi Maun Lorapy sira nia grupo iha 1986 ne’ebe tama embaixada Holanda.” 

Hatan ba companheiro Aquita: Kona-ba suaka ka azilu politik iha 1986, iha livru hau hakerek: “Foufoun, iha Jakarta, iha grupu ida de’it, grupu nebe forma husi estudanti sira husu azilu politik iha embaixada Olanda, iha tinan 1986, hanesan Antonino Gonçalves, João Freitas da Câmara, Abílio de Oliveira Sereno ho Fernando Afonso da Silva. Iha grupu ida ne’e, halu parti mos Francisco Fernandes de Sousa, nebe militar sira kaer, no dadur kuaze fulan ida hamutuk ho João Freitas da Câmara ho Antonino Gonçalves. Lahatene tanba ta’uk ka presaun husi familia sira ka husi militar sira, hafoin sai husi kadeia, Francisco hadook-an tiha husi sira hotu …” (Saky: 197). So ema nebe la le hau nia livru mak la hatene hau hakerek buat hirak ne’e iha laran.

Companheiro Aquita Hakerek: “Husi dados-faktus hanesan temi iha leten, hau Hakarak hateten RENETIL la Representa Estudante Timor Oan tomak iha Indonesia.”

Hatan ba companheiro Aquita: Aquita halo afirmasaun repetitivu kona-ba reprezentividadi. Maibe Aquita la le livru, karik nia lee hau hakerek iha livru hanesan ne’e: “RENETIL nunka reklama ka ko’alia iha fatin ruma katak, organizasaun ida ne’e mak nudar unik reprezentanti organizasaun estudanti sira nian, maibe Comando Superior da Luta mak fo ka halu rekuinesimentu ba ida ne’e” (Saky: 224). Hau hanoin Aquita sei la hetan iha pajina ruma kona-ba afirmasaun falsu nebe Aquita halo. Buat nebe hau bele garante ba Aquita mak ida ne’e, RENETIL la reprezenta duni estudanti sira nebe pro-integrasaun ka pro-autonomia. Maibe sim, tuir prinsipiu nian, RENETIL reprezenta estudanti sira nebe defende ukun-an ba Timor-Leste. Ne’e la signisfika katak sira tenki sai militanti RENETIL nian. Pelo menos RENETIL reprezenta sira nebe hanesan militanti no simpatizanti. Hanesan mos Comando Superior da Luta reprezenta Timoroan sira nebe defende ukun-an ba Timor-Leste, maibe ne’e la signifika Timoroan sira hotu nebe defende ukun-an halo parte hotu Comando Superior da Luta. Hanesan mos FRETILIN reprezenta Timoroan tomak nebe defende ukun-an, maibe ne’e la signifika Timoroan hotu sai militanti ka simpatizanti FRETILIN nian. Ne kestaun de interpretasaun. Aquita bele halo nia interpretasaun no ema seluk mos iha direitu atu halo interpretasaun. Iha interpretasaun ne’e ita la obriga malu tenki halu interpretasaun hanesan.

Se mak dehan RENETIL nudar unika organizasaun nebe reprezenta estudanti sira mak Comamdo Superior da Luta rasik. La’os ema RENETIL ruma mak klaim ka reklama. Ninia prova mak la ijisti dokumentu ruma hatudu RENETIL halo klaim ruma hanesan Aquita halo akuzaun falso ne’e. Rekuinesimentu husi Comando Superior da Luta nian ba RENETIL nudar organizasaun nebe reprezenta estudanti sira nian mai husi Comando Superior da Luta rasik. Saudozu Hodu Ran Kadalak nebe iha tempu neba hanesan Vice-Secretario Comissão Directiva da FRETILIN (CDF) no halo parte hotu Comando Superior da Luta, iha 1989, hakerek hanesan ne’e: Rekuinese RENETIL nudar unik organizasaun reprezentatif estudanti timoroan sira nian ho baze iha prinsipiu fundamental apartidarizmu estudanti sira nian; propoin ba Diresaun RENETIL nian projetu LEP nebe la liu hanesan apoiu ida husi CNRM nian hodi hadi’a organizasaun estudantil sira nian... Apartidarizmu estrutural RENETIL nian nein mais nein menus nudar sinteze ida husi dinamik lema: UNIDADI no ASAUN... Kompete ba CNRM mak desidi, husi faktu sira, organizasaun ida nebe mak realmente reprezenta estudanti Timor sira. Ba ida ne’e, desizaun CNRM nian iha fulan Fevereiru tinan 1989 fo rekuinesimentu ba RENETIL (ho faktu hato’o proposta LEP ba RENETIL nudar faktu inkonstestavel rekuinesimentu nian) nebe valida nafatin” (DRT 09623.054; Saky: 52).

Aquita bele ba konfirma ida ne’e ba maun Boot Xanana Gusmão enkuantu nia sei moris. Duke aban bainrua maun boot laiha ona, Aquita bele halu manipulasaun ba istori hanesan agora buka inventa tun sa’e. Maibe tanba RENETIL la klaim buat ida no rekuinese katak nein estudanti sira hotu halo parte hotu RENETIL mak iha livru hau hakerek hanesan ne’e: Ko’alia kona-ba hanoin sanak ka diverjensia entre estudanti sira iha Indonezia la kompletu se ita lahatene grupu hira mak eziste iha tempu ne’eba. Iha grupu independenti sira ho grupu organizadu sira nebe iha estrutura ho orientasaun sira nebe difini ho di’ak tebes. Independenti sira bele temi grupu sira hanesan Antonino Gonçalves nian ho grupu Amorim Dias nian. Sira ne’e bolu ba-an independenti tanba la tuir organizasaun ruma. Sira serbisu reprezenta-an mesak nudar individu ka serbisu tuir grupu nian maibe la fahe serbisu ho responsabilidadi ba malu. Buat hotu-hotu halu ho espontanea. Grupu organizadu sira mak RENETIL ho FECLITIL … Iha Jakarta, bele dehan iha grupu haat. Avelino ho nia grupu FECLITIL, Amorim Dias, dala ruma, hamutuk ho Mauk Moruk (Paulino Gama), eis-Komandanti Brigada Vermeila, grupu ida, no Antonino Gonçalves, João Freitas da Câmara ho Fernando Afonso da Silva grupu ida, maibe, dala ruma sira mos iha hanoin keta-ketak. Ikus-ikus, hafoin demonstrasaun loron 19 fulan Novembru tinan 1991, iha Jakarta, mosu tan grupu ida hanaran-an Komite Aktif Naun Violensia no Solidariedadi Timor (CANVISTI)” (Saky: 197).

Husi espozisaun sira nebe mai husi livru laran sira ne’e la’os deit hatudu Aquita nia faktu sira la’os fraku deit maibe Aquita koko inventa no buka konvense ema sira lee Timor Post ho Facebook sira ho buat falsu sira hanesan hau “la hakerek no la rekuinese papel organizasaun ho ema independente sira nian.” Mas iha livru laran hau hakerek ho momos rekuinese no temi hela ema barak nia naran, maski la temi ida-idak. Nune’e mos kuaze temi hotu organizasaun sira nebe iha tempo neba ijisti iha Indonezia, atu organizasaun sira Timoroan nian ka organizasaun sira Indonesia nian.

Companheiro Aquita hakerek: “Iha pajina balun hosi livro Carlos Saky nian kona ba RENETIL nian istoria hatudu momos arogansi ho manipulasaun istoria partisipasaun estudante Timor oan iha Indonesia. Livro Carlos Saky nian koalia istoria RENETIL nian ne’e hatudu momos hanesan Kontinuasaun Propoganda hasoru organizasaun sira seluk nebe moris iha tempo neba, to’o sira nia existensia ohin loron sai Partido Politik tia ona.” 

Hatan ba companheiro Aquita: Aquita la konsegue hatudu iha pajina nebe hau halo manipulasaun ba istoria. Karik tanba hau la hakerek ho klean kona-ba organizasaun ka ema seluk nia papel iha luta mak klasifika ba halo manipulasaun, entaun Aquita "salah alamat". Tanba hau hakerek kona-ba RENETIL, neduni hau nia konsentrasaun ba los de'it RENETIL, sira seluk hau temi liu deit. Diferente se hau hakerek konaba papel rezistensia estudantil ho juvenil Timoroan sira nian iha luta, entaun hau tenki hakerek hotu kedas organizasaun estudantil ho juvenil sira hotu nebe ijisti iha tempu neba. Kona-ba manipulasaun, justru hau mak hatudu fali evidensia oinsa Aquita halo manipulasaun ba istoria tanba iha artigu ida nebe nia (Aquita) hatun iha Facebook Grupo Emerging Leadership in Democracy, iha dia 25 de Dezembro de 2012, Aquita hakerek hanesan ne’e: “Iha ita nia funu Avelino Coelho inkluidu iha ida husi fundador organizasaun sira juventudi nian to’o organizasaun politik. Iha tinan 1981 bainhira Xanana harii PMLF [Partidu Marxista Leninista FRETILIN] iha ai-laran, iha Dili Avelino Coelho hamutuk ho nia maluk sira harii OJECTIL (Organizasaun Juventudi Komunista Timor-Lorosa’e), iha tinan 1986 bainhira Avelino Coelho iha Bali – Indonezia, nia mos nudar ema ida nebe aktif harii RENITIL [RENETIL], tanba nia nudar fundador OJECTIL nian iha Indonezia, Avelino Coelho harii ona FECLITIL (Frenti Estudantil Komunista ba Libertasaun Timor-Lorosa’e)” . Aquita nia falsifikasaun ba istoria ida ne’e hau publika hikas iha hau nia livru (Saky: 203). Iha Facebook hanesan, hau hatan hikas ba Akita hanesan publiak hikas iha hau nia livru: “… historia seluk hau lahatene, maibe ida dehan Avelino tuir harii RENETIL ne'e la loos. Ami nain sanulu nebe harii RENETIL sei moris hotu. Bele vizita ba Blog RENETIL nian hodi haree fundadores sira RENETIL nia naran iha ne'eba. Documento nebe bolu Insurreicao Politica dos Estudantes de Timor-Leste nebe ami na'in sanulu assina hodi harii RENETIL mos sei iha. Bele haree iha ne'eba Avelino nia naran iha ka lae. Ami harii formalmente RENETIL iha loron 20 fulan Junho tinan 1988. Liu tiha fulan hira ona mak Avelino foin ba Bali. Antes ami nunca hetan malu. Hakerek historia ne'e hakerek halu loloos uitoan ba.Buat sira hanesan ne'e ami rona barak ona, maibe bosok e tenta manipula historia. Manipula historia ne'e crime tanba ita buka lohi ho bosok povu ho mundo tomak. Di'ak liu ita loke tiha buat sira ne'eba hodi para ona ho manipula historia” (Saky: 203). Atu reforsa liu tan katak Aquita halo manipulasaun ba istoria mak hau halo mos referensia ba Avelino Coelho nian surat ida ho data 1989 nian nebe haruka ba Abilio Araujo, iha nebe Avelino hakerek hanesan ne: “Iha fulan Agostu nia rohan, ho dezigniu MAROMAK nian, ha’u iha sorti hodi sai husi Timor-Lorosa’e, ita nia Rai Doben, hodi ba kontinua eskola. Iha ne’e, iha kedas inisiu fulan Setembru, tinan 1988 (loron balu hafoin to’o), ha’u hetan malu ho joven Universitariu sira nebe mos organiza-an tiha ona ho naran RENETIL (Resistência Nacional dos Estudantes de Timor Leste). Organizasaun ne’e funda iha loron 20 fulan Juinu tinan 1988, funda husi eis Membru CCF ida nebe estuda hela iha ne’e (DRT 09623.019, p. 2; Saky: 207-208). Iha Aquita nia posting nebe hau temi iha leten, nia mos halo akuzasaun oioin ba RENETIL hanesan agora nia halo daudaun iha facebook sira, no hateten RENETIL hamutuk ho Constancio Pinto, Sekretariu CE/FC nian, katak ami halo manipulasaun ba mensajen sira husi Comando da Luta nian, maibe hau ho Constancio Pinto desmente nia akuzasaun sira no aprezenta fali faktu ho dokumentu sira katak Aquita mak manipula istoria, nia sente ladiak, la kleur de’it Aquita delete tiha ninia artikel nebe posting ona iha Facebook, tanba ninia akuzasaun sira ba ami fundamentu laiha. Maun boot Xanana Gusmão sei moris, Aquita bele lori mensajen nebe dehan ami manipula hodi ba konfirma rasik ba Maun Boot Xanana Gusmão, mensajen ne’e husi duni Maun Boot Xanana ka ami mak manipula. Naran halu akuzasaun deit hanesan ida agora nia halo daudaun iha Timor Post no media sosial facebook maibe la konsegue prova ninia akuzasaun sira ho dokumentu ruma.

Tanba ne’e, molok atu hakerek buat ruma, diak liu ba lee uluk dokumentu sira Rezistensia nian hodi labele inventa sasan. Sorti fundador sira RENETIL nian barak sei moris no alem de ida ne’e dokumentu harii RENETIL nian mos iha nune’e mos ho companheiro Avelino nia surat nebe hau temi iha leten mak hodi evita tiha Aquita nia manipulasaun ba istoria. Karik fundador sira RENETIL nian laiha hotu ona, nune mos karik la ezisti dokumentu ruma hodi prova se-se mak funda RENETIL, Aquita kala manipula istoria konforme nia gostu. Ho razaun sira ne’e hotu mak hau hanoin enkuantu autor sira sei moris diak liu hakerek ona istoria hodi evita manipulasaun ba istoria, tanba bainhira autor sira laiha ona, manipulador ba istoria sira sei manipula istoria hotu konforme sira nia gostu. Se hau defende justisa ka lialos mak ho arrogante, katak la hakiduk no la hakruk ba ema ida hodi defende buat nebe loos, mak ita bolu ne’e arrogante, hau hanoin sei diak liu. Maibe hatene hela katak razaun laiha depois ho ton arrogante defende buat sira sala hanesan Aquita halo ne’e mak ladiak. Se buat sira hau hakerek bazeia ba dokumentu sira ho surat sira Comando da Luta nian ka Frente Armada nian mak dehan manipula istoria, hau la hatene atu dehan tan saida ba Aquita nia hakerek sira nebe zero referensia ba dokumentu sira rezistensia nian ruma nebe fundamentu mos laiha liu kedas. Keta Aquita fiar an los katak dokumentu sira nebe hau uza ne’e mesak falsu hotu, entaun Aquita hakarak hateten katak nia mak los liu hotu no Komandante Xanana ho komandante sira seluk sala hotu kedas no bosok hotu. So los mak ida sai husi Aquita nia ibun, maski manipuladu.

)* Primeiro Parte Husi Saky nia Resposta ba Akita nebe Publika ona iha Timor Post, edisaun ohin, 30/06/2015