Partido Politik Ninia Funsaun ho Ninia lideransa Nebe Di'ak

PARTIDU POLITIKA NINIA FUNSAUN HO NINIA LIDERANSA NEBE DI'AK

 

Carlos da Silva L.F.R. Saky

Hakerek ida ne’e kona-ba saida mak partidu politika ho ninia funsaun iha rai ida nia laran, nune’e mos kona-ba lideransa partidu politika nebe di’ak. 

Partidu politika hanesan organizasaun politika ida nebe halo tuir ideolojia ida ka harii ho objetivu espesial ida. Bele mos defini partidu politika hanesan klibur ka asosiasaun husi ema lubun ida nebe iha hanoin ho orientasaun politika hanesan.

Tuir Sigaun Neuman, partidu politika nudar organizasaun ida nebe halu artikulasaun entre autor politika sira nebe ativu iha sosiedadi nia leet. Sira ne’e konsentra-an ba halo kontrolu ba poder ukun. Autor sira ne’e halo kompetisaun ba malun hodi hetan apoiu husi povu hodi hasoru grupu sira seluk nebe ninia vizaun la hanesan ho sira nian.

Ba Miriam Budiarjo, entende partidu politika nudar grupu organizadu ida iha nebe ninia membru sira iha orientasaun ba valor ho aspirasaun sira nebe hanesan. Objetivu husi grupu ne’e mak atu hetan poder politika liu husi dalan konstitusional hodi halo la’o sira nia politika.

Enkuantu Sri Sumantri defini partidu politika nudar organizasaun ida nebe halo klasifikasaun iha sosiedadi nia laran bazeia ba hakarak nebe hanesan hodi luta ba aspirasaun politika tuir orientasaun sosiedadi nian atu halo di’ak liu tan orden iha sosiedadi nia laran.

Nune’e partidu politika nudar grupu husi individuu sira nebe iha simbolu pesoal nebe hanesan. Simbolu sira ne’e artikula liu husi simbolu sira nebe konstroe husi simbolu sira poder nian. Prezensa partidu politika nudar lalenok ba direitu ema nian nebe hetan fatin aas, liuliu direitu ba komunikasaun. Komunikasaun nudar direitu ida atu hasai opiniaun ka hanoin bazeia iha valor nebe grupu ida iha. Ho liafuan badak, partidu politika nudar organizasaun ida nebe halibur ema hotu nebe iha hanoin ho tendensia politika ho ideolojika hanesan kona-ba vida politika, ekonomika ho sosial nebe hanesan bazeia ba prinsipiu ho valor sira nebe mos hanesan. Nune’e, politiku na’in ida, bainhira senti ka haree iha desviu husi prinsipiu, valor no ideolojia nebe inisialmente partidu komunga ka defende mak nia tenki luta maka’as hodi hatuur hikas prinsipiu, valor ho ideolojia iha nia fatin. Maibe se nia la konsege hatur hikas iha nia fatin mak:

1. Nia aseita ho mudansa sira nebe iha; 
2. Nia bele husik hela partidu hodi harii partidu foun hodi defende prinsipiu, valor ho ideolojia nebe nia defende ka;
3. Ba hamutuk ho partidu seluk nebe komunga prinsipiu, valor ho ideolojia nebe hanesan nia komunga. 

Labe sai husi partidu ida tanba de’it la hetan projetu ou pozisaun iha partidu laran ka sai tanba partidu seluk promote fo projetu ka pozisaun. Se ema ida sai husi partidu tanba deit projetu ka pozisaun signifika politiku na’in ne’e laiha prinsipiu nein valor.

Partidu politika sira nia planu estratejika no programa sira tenki leno-an ba prinsipiu, valor ho ideolojia nebe partidu defende. Iha Timor-Leste politiku na’in sira ladun fo atensaun ba prinsipiu, valor ho ideolojia. Barak liu harii partidu por naran harii hodi buka poder, tanba ne’e, ita haree partidu sira mosu hanesan ai-kulat iha tempu udan, maibe partidu sira ne’e ninia programa kuaze hanesan, maibe sira lakohi hamutuk. Tanba lafo importansia ba prinsipiu, valor no ideolojia, partidu sira nebe forma koligasaun mos hodi hetan de’it poder hodi ukun, maibe la haree ba sira nia programa ho ideolojia hanesan ka lae. Partidu eskerda ida tuir lolos labele halu koligasaun ho partidu direita ida, tanba sira nia prinsipiu, valor ho ideolojia fila kotuk ba malu, maibe iha Timor buat hotu bele, importante mak naran hetan poder. Troka prinsipiu, valor no ideolojia ho projetu ka pozisaun hanesan buat baibain ida ba politiku balun. Tuir loloos politiku ida labele sai hanesan niki nebe semo iha nakukun laran hodi tabele tun-sa’en hodi buka benefisiu ba-an mesak. Infelizmente hamrok ba poder, halu politiku balun, la defende rasik ninia partidu, maibe sira kesi ikun fali ba lider partidu seluk. Sira hanoin ho dalan ida ne’e mak sira bele hetan lais projetu ka pozisaun ka hako’ak metin nafatin kadeira nebe sira hetan ona hodi haluha tiha sira nia partidu rasik, partidu nebe lori sira ba boot. Aat liu tan politiku balun sai delek, hanoin sira hetan pozisaun iha governu tanba favor lider partidu seluk nian, la’os sira nia partidu ninia kosar-been rasik. Sira nunka hanoin netik iha minutu ida nia laran, katak sira sai boot tanba sira nia partidu ninia favor rasik, partidu nebe mak determina formasaun governu koligasaun. Obsesaun ba poder halu politiku balu haluha-an no sai instrumentu lider partidu seluk nian hodi enfrakese, sobu ka oho partidu nebe lori sira ba boot. Favor so halu ba ema independente sira, ka sira nebe sira nia partidu laiha reprezentasaun iha parlamentu ka karik iha mos la determinante, katak ho apoio ka sein sira nia apoiu mos formasaun governu koligasaun la’o nafatin tanba prenxe ona kondisaun maioria parlamentar. Negasaun ba partidu nebe lori sira to’o poder hanesan traisaun boot ba partidu rasik. Tanba hanoin de’it tabele ba lider husi partidu seluk hodi bele hetan pozisaun iha governu, neduni sira la interesse halo oinsa atu sira nia partidu rasik sai boot. Partidu ida atu sai boot bainhira nia la moris iha partidu ka lider husi partidu seluk nia mahon, maibe nia tenki iha ninia independensia rasik, iha ninia identidadi rasik. Ai-oan ida la sei sai boot lais, forte no fuan tebar bainhira nia moris iha hali mahon ida no la hetan loron ho maho-been. Atu sai boot mak nia tenki sai husi mahon ne’e. Loron ho maho-been mak fo enerjia ba partidu, fo iis ba partidu, katak partidu ida atu sai boot no forte nia tenki iha ninia identidadi rasik, ninia prinsipiu, valor ho ideolojia rasik, ninia modo hanoin ho hakat rasik, la’os ba hakruk fali orden ka instrusaun husi lider partidu seluk nia.

Iha Timor, lider politiku balun aproveita frajilidadi instituisaun sira nian no hakarak hatudu katak sira bele manda buat hotu-hotu, entaun sira koko atu kontroka partidu hotu-hotu, sira hakarak sira mak kaer partidu hotu-hotu nia kuda talin hodi nune’e sira uza hodi atinji sira nia objetivu ho ambisaun pessoal sira. Lider husi partidu sira nebe lakohi hakruk mak sira rekorre metodu kolonialista nian, fahe lideransa partidu sira nian sai fraku tiha para sira bele kontrola. Ka dita husi li’ur se mak bele sai lider partidu nian ho se mak labele, buat ida nebe labele tolera no admite iha sistema demokrasia nia laran. Tanba politika sira hanesan ne’e halo partidu sira lakon ninia funsaun loloos nebe atu serbi povu maibe serbi fali lider politiku balun nia interesse.

Partidu ida atu ukun ka la ukun depende ba rezultadu eleisaun, la’os depende ba tabele ho kustu hotu-hotu nebe la dignifika partidu no la dignifika-an rasik. Ema nebe tama iha partidu ida tenki iha kompromisu ho lealdadi ba partidu ne’e, tenki iha ninia responsabilidadi no sentidu ba partidu nebe nia halo parte. Atu ukun mesak ka ukun hamutuk ho partidu nebe de’it, depende ba rezultadu eleisaun no komunikasaun politika ho partidu sira seluk. Komunikasaun politika la’os sinonimu ho kesi-an ka sai subordinadu (bawahan) no subserviente (penurut) ba partidu ka lider partidu seluk nian, maibe hatuur partidu aas hanesan ho partidu seluk. Ho pozisaun aas hanesan mak foin halu komunikasaun politika nebe dignifika partidu no hetan mos respeitu husi partidu sira seluk. Ho pozisaun aas hanesan mak foin halo negosisaun hodi hetan rezultadu nebe justu. Soldadu ida labele negosia ho komandante ida, komandante ho komandante mak bele halo negosiasaun.

Komunikasaun politika tenki halo ho partidu hotu-hotu hodi partidu bele iha opsaun barak hodi bele forma governu koligasaun iha futuru ho partidu nebe de’it bainhira presiza. Maibe koligasaun so akontese bainhira partidu hetan rezultadu di’ak iha eleisaun, katak partidu sai determinante ba formasaun governu koligasaun ida. Tan ne’e mak partidu hotu-hotu serbisu no luta maka’as hodi manan ka hetan rezultadu di’ak iha eleisaun.

Politika tabele halo partidu lakon ninia liberdadi ho independensia, lakon kapasidadi halu intervensaun, lakon ispiritu kritiku no halo partidu sai satelite ba partidu seluk. Partidu satelite ida nunka sai partidu independente no sai partidu boot, sai de’it instrumentu partidu seluk nian hodi atinji sira nia interesse ka objetivu sira, la’os interesse partidu ka interesse povu nian.

Partidu ida bainhira la konsege dada rai-ketan ho partidu ka lider husi partidu seluk, no iha hanoin nebe limite loos de’it iha oinsa hetan poder no ukun tanba kestaun pragmatizmu ka lasu emosional, sein tetu aspektu valor, prinsipiu, ideolojia no programa politiku partidu nian, mak halo partidu ne’e lakon ninia direksaun ka marka diferensa ho partidu seluk.

***

Iha rai demokratiku ida, partidu politika ninia funsaun nudar instrumentu komunikasaun. Prosesu komunikasaun halo ho diresaun rua, husi leten ba karaik liu husi dalan formal no husi karaik ba leten liu husi feedback. Seluk ho ne’e partidu politika mos sai hanesan ai-klaletek hodi halo ligasaun entre sira nebe ukun, governar, ho sira nebe simu ukun, governado, ho pozisaun nudar komunikante ka komunikador. Funsaun nudar ai-klaletek ne’e importante tebes tanba iha parte ida, politika governu tenki esplika ba ema hotu iha sosiedadi nia laran no iha parte seluk governu tenki sensivel ba ejijensia sosiedadi nian.

Partidu sira harii ho objetivu atu serbi povu, serbi liu husi governu ka hanesan opozisaun. Hanesan governu sira tenki halo programa sira nebe fo benefisiu ba povu, buka rezolve problema boot sira nebe mosu iha sosiedadi nia laran. Hanesan opozisaun tenki kontrola governu hodi haree governu uza osan tuir duni programa sira nebe iha ka lae, governu no politika iha setor hotu-hotu fo duni benefisiu ba povu ka lae. Partidu opozisaun ida labele sai yes man deit ba governu, nia tenki halo kritika buat sira nebe laloos maibe mos tenki hatudu dalan ka fo solusaun. Ne’e mak naran halo opozisaun ida forte no konstrutivu.

Kona-ba komunikasaun politika, la’os halo internalmente de’it, maibe external mos. Partidu politika nebe di’ak mak partidu nebe la kesi-an metin ba partidu ida, maibe loke komunikasaun politika ho partidu politika hotu-hotu. Ho komunikasaun nebe di’ak, la’os di’ak de’it ba garante estabilidadi, seguransa no paz, maibe loke mos odan matan ba possiveis koligasaun iha futuru. Bainhira partidu ida loke kanal komunikasaun ho partidu hotu-hotu mak iha opsaun barak hodi forma koligasaun ho partidu nebe de’it. Klaru tenki hili opsaun nebe tenki lori vantajen ba partidu, la’os vantajen ba individuu iha partidu laran ka fasilita ambisaun politika lider partidu seluk nian. Vantajen ba partidu signifika, programa barak husi partidu nian hetan aseitasaun husi parseiru koligasaun sira seluk, nune’e mos membru husi partidu bele tama iha governu koligasaun tuir proporsaun nebe justa hodi implementa programa sira partidu nian no programa partidu sira seluk nian nebe sai ona programa governu koligasaun nian. Atu hetan proporsaun ho reprezentasaun nebe justa iha governu tenki forma ekipa negosiasaun di’ak ida. Negosiador sira labele negosia kadeira ka pozisaun ba-an rasik, maibe negosia tuir interesse ho desizaun partidu nian. Negosiasaun nebe di’ak mak ekipa negosiador sira tenki negosia ho partidu sira hotu nebe iha possibilidadi atu forma governu hodi haree partidu nebe mak oferese vantajen di’ak liu ba partidu, katak aseita programa politiku partidu nian no fahe pasta iha governu nebe justu ka vantajozu ba partidu. Vantajen ba partidu signifika la’os luta atu hetan kadeira ba-an mesak, maibe luta atu halo program partidu nian tenki sai hanesan programa governu nian, no tenki hetan proporsaun ba pozisaun sira tenki justa tuir reprezentasaun kadeira sira iha parlamentu.

Funsaun seluk husi partidu politika nian mos hanesan instrumentu ba rekrutamentu, hodi buka membru foun hodi bele partisipa iha prosesu politika. Ho rekrutamentu, loke biban ba sidadaun sira hotu atu partisipa ativu iha politika, nune’e mos hodi bele garante ejistensia ho kontinuidadi partidu nia moris no hanesan mos dalan ida hodi halo selesaun ba lider. Funsaun seluk tan husi partidu politika nian mak hanesan regulador ba konflitu iha sosiedadi plural ida nia laran, nebe iha tendensia halai ba konflitu. Iha kondisaun ida hanesan ne’e mak partidu politika sai importante hodi minimiza tendensia ba konflitu liu husi aktividadi sira partidu nian ka liu husi rekrutamentu hodi sai membru partidu nian. Bainhira individu sira sai membru partidu ona mak tenki kontrola sira hodi sira nia hanoin ho aktu sira tenki tuir prinsipiu ho valor sira nebe partidu komunga.

**** 

Partidu politika ho ninia lideransa hanesan osan ida ho matan rua. Partidu politika hotu-hotu harii ho objetivu atu ukun no hakarak lidera prosesu hodi hola desizaun. So organizasaun sira nebe laiha karakter politika partidaria mak lakohi ukun. Tanba hakarak ukun no lidera prosesu mak obriga partidu politika sira hotu tenki prepara ninia ema sira hodi sai lider. Lider nebe bele regula lalaok governu nian. Iha prosesu internal hodi prepara lider ba partidu, funsaun partidu nian nebe tenki hetan atensaun maka’as mak preparasaun kuadru sira. Prosesu ida nebe tenki halo kuadru sira sai maduru politikamente hodi lidera, atu iha kontestu governasaun lokal ka nasional, ida ne’e tenki hetan atensaun espesial.

La fasil jere partidu sira nebe ho membru rihun ba rihun nebe mai ho mos interesse oioin. Tanba kompleksidadi sira ne’e hotu mak partidu presiza lideransa nebe di’ak. Definisaun kona-ba lideransa barak tebes, maibe ita bele foti definisaun balun hodi reprezenta definisaun oioin sira kona-ba lideransa ne’e rasik. Henihill ho Coons define lideransa nudar komportamentu ida husi ema individuu ida nebe lidera aktividadi grupu ida nian hodi la’o ba objetivu ida nebe sira hakarak atu hetan hamutuk. Enkuantu Rauch ho Behling hateten katak lideransa nudar prosesu ida hodi influensia aktividadi sira grupu ida nian nebe organiza tuir direksaun ida nebe sira hakarak to’o ba. Enkuantu matenek na’in Rhenald Kasali iha ninia livru “Re-Code Your Change DNA, Liberta Husi Satan sira Hodi Hetan Aten-Brani ho Susesu iha Renovasaun”, hateten katak: Lider, la’os subordinadu. Lider mak ema nebe responsavel. Iha situasaun nebe difisil, lider la’os de’it nudar ema ida nebe okupa de’it pozisaun ida, maibe nudar ema ida nebe hamosu movimentu ida ho ninia forsa influensia rasik. Nune’e, iha tempu nebe difisil, lider nia naran bele nakfilak sai motivador, unifikador, arbitru, interprete, mestre, jeneral, komandanti, ho sst. Diferente tebes ho dezignasaun formal nebe hetan iha surat tahan sira nebe rejista pozisaun sira hanesan prezidenti, sekretariu-jeral, ministru, diretor, xefe diresaun, komandanti forsa nian ka polisia nian, ho sst.

Iha Timor-Leste bele dehan partidu politika sira seidauk konsege prepara ninia kuadru sira ho didi’ak. Kuadru barak laiha integridadi politika, laiha kompromisu no lealdadi ba partidu, tanba sira tama iha partidu ho kedas ona ambisaun ida atu hetan pozisaun atu iha partidu laran ka iha governu, la’os atu kontribui ba partidu hodi serbi ba povu. Tanba ne’e, bainhira lahetan projetu ka pozisaun, ho fasil tebes halai ba partidu seluk ho espetativa hakarak hetan buat nebe sira buka. Tanba mos buat hirak ne’e mak balun kesi ikun ba lider sira iha partidu seluk. Seluk tan, partidu ka lider sira la prepara kuadru sira partidu nian ho didi’ak, tanba ne’e kuadru barak lafiar-an hodi kompete. Tanba labele kompete mak balun halo fali politika les kelen, ain ida iha partidu A no ain seluk iha partidu B. Karakter ambiguidadi no plin-plan sira ne’e so hatudu de’it politiku na’in sira les kelen ne’e lafiar-an, fraku, la konsege hanoin mesak, laiha imajinasaun ho kriatividadi hodi afirma nia-an hanesan lider, maibe tau-an hanesan subordinadu husi lider partidu seluk nian. Halo sira nia partidu sai fali hanesan satelite ka underbow partidu seluk nian. Politiku les kelen aat liu politiku asu-kutun ida. Politiku les-kelen perigozu tebes ba partidu, tanba hanesan ditadu Indonezia nian nebe dehan “musuh dalam silimut”, ka inimigu nebe taka lensol ida hamutuk ho ita, maibe nudar inimigu nia passa hotu informasaun ka segredu partidu nian ba ninia patraun iha partidu seluk. Sira hala’o ajenda politika ka missaun lider partidu seluk nian. Sira difikulta partidu hodi dezenvolve-an hodi sai partidu boot ka bele manan iha eleisaun. Sira enfrakese, sobu no oho partidu. Fasil tebes ba politiku les kelen sira halo traisaun ba partidu tanba sira lahadomin, laiha kompromisu ho lealdadi ba partidu. Sira hanesan virus ba partidu, halu partidu kontinua sai krekas, ki’ik no fraku, halo partidu lakon ninia identidadi ho valor sira.

Partidu politika barak iha Timor mos mate ka fraku nafatin tanba ninia lider sira kontente de’it ho ema bolu sira prezidenti, sekretariu-jeral, vise-prezidente, vise sekretariu-jeral, maibe se ita haree husi konseitu lideransa loloos sira nein prezidenti, nein sekretariu-jeral, nein vise-prezidenti ka vise sekretariu-jeral, tanba sira ladun iha imajinasaun ho kriatividadi atu halo sira nia partidu sai diferente no sai boot husi partidu sira seluk ka sira diferente ho lider partidu seluk nian. Tanba buat hirak ne’e hotu mak ita sempre rona diskursu balun nebe dehan ita tenki la’o ho hanoin maun boot A ka maun Boot B nian hanoin, maibe sira haluha maun boot sira ne’e partidu ketak. Grave tebes ba lider politiku ida komunga hanoin sira hanesan ne’e, tanba diskursu ne’e so hatudu de’it katak lider ne’e laiha kualidadi, laiha hanoin, nein imajinasaun ho kriatividadi, tanba ne’e mak tenki la’o fali ho hanoin lider partidu seluk nian. Tan mos ida ne’e mak halu sira kesi-an ba lider partidu seluk tanba sira rasik lafiar-an. Sira sai refem (tawanan) no subserviente ba sira nia inkapasidadi rasik.

Konserteza iha fator barak mak halo lider partidu barak sai refem tanba sira nia postura politika yes man rasik. Ditadu Amerika nian ida hateten, bird of a feather flock together, manu sira nebe fulun hanesan, forma grupu ida hanesan ka iha militar karik hotu-hotu tau uniforme hanesan hodi rona komandu husi komandante ida.  Ema sira iha mentalidadi “jestor” iha tendensia “ta’uk” ho sira nebe iha tendensia sai lider. Sira sei kontrola ema sira livre-independente, kriativu no brani atu iha nafatin sira nia kontrolu okos. Jestor la produz lider, maibe produz de’it subordinadu ka seguidor sira. Rai ida labele presiza jestor de’it, maibe presiza mos lider nebe di’ak. Jestor bele hetan husi eskola ka universidadi, maibe lider hetan teste iha merkadu, iha terrenu. Lider hetan teste husi sosiedadi, kliente, hanesan kompainia nebe simu husi “merkadu” tanba valor sira nebe sira iha ho benefisiu nebe sira fo. 

Timor-Leste nudar rai ida nebe haktuir sistema demokrasia mak ezistensia partidu politika sira sai hanesan buat ida inevitavel. Estratejia partidu politika nudar dalan ida hodi hamosu lider nasaun nian. Lider nudar fator importante hodi lori mudansa no dezenvolvimentu ba nasaun ida. Tanba ne’e, partidu sira nia papel importante ida mak halu preparasaun ba kuadru sira iha partidu laran hodi assume pozisaun sira nebe aas iha governu. Iha Timor, lider partidu politika nian balun, la prepara nia kuadru sira, hanoin sira nia-an mesak. Karik sira mak lakohi duni prepara kuadru sira hodi sira  kontinua domina iha palku politika. Lider partidu politika ida labele sai lider ezemplar bainhira nia hanoin de’it mak koa lider sira seluk nia ain-klor nomos la prepara kuadru sira husi nia partidu laran rasik. Auzensia husi la prepara kuadru iha partidu laran rasik mak ema hotu haree ona. Lider partidu ida deziste husi responsabilidadi boot iha governu, partidu la konsege hetan kuadru ida iha partidu laran hodi substitui.  Ne’e hatudu momoos faillansu total lider partidu nian. Tanba lahalo preparasaun ba kuadru partidu nian, entaun hakarak ka lakohi tenki ba foti kuadru partidu seluk nian hodi substitui nia iha fatin nebe aas liu depois uza razaun oioin hodi halu justifikasaun. Iha ninia partidu laran, produz de’it lider karbitan sira, ka obriga de’it hodi sai lider. Lider karbitan sira la preparadu di’ak, lafiar-an no labrani hola desizaun, no karik hola desizaun, tanba ta’uk, desizaun barak hola sala. Rezultadu husi lider karbitan sira iha governu mak halo ohin loron nasaun ne’e bidu hela iha fatin, tanba sira lahatene atu lori loos nasaun ne’e ba nebe.

*****

Bainhira ita koalia kona-ba lideransa partidu nian, ita koalia kona-ba kolektividadi ida, la’os refere de’it ba lider maximu partidu nian, maibe refere ba sira hotu nebe tuur iha estrutura partidu nia laran.

Iha nebe-nebe, lider partidu sira iha possibilidadi boot atu sai lider nasaun ho estadu nian. Tanba ne’e, lider partidu ida tenki hatudu ninia kualidadi hodi hetan fiar husi ema sira mai husi ninia partidu laran ho sidaudaun baibain sira ka sidadaun tomak.

Partidu ida atu sai forti ka solidu bainhira ninia lideransa sira tenki iha sira nia integridadi moral no politika. Integridadi moral katak la’os bosokten, la halo korrupsaun, la halo krimi no la mete arbiru ho feto sira. Integridadi politika signifika mos iha kompromisu no lealdadi ba partidu, hamrik metin no konsistente defende prinsipiu ho valor sira nebe mai husi partidu nian, la’os plin-plan, sa tan halai tuir fali partidu sira seluk nia lider hodi haluha katak nia mos lider partidu ida. Lider nebe iha integridadi moral no politika mak lider nebe halo politika ho dignidadi, ho integridadi katak, konsistente defende partidu nia valor, prinsipiu, ideolojia, programa, planu no estratejia sira. Ema barak gosta no tuir lider sira nebe iha integridadi moral ho politika.

Susesu ekipa ida nian hodi atinji alvu ka objetivu partidu nian depende iha kapasidadi lider nian hodi kapasita ninia ekipa. Tanba lider tenki sai figura nebe ema gosta no sai izemplu atu ema banati tuir. Se lider ida la onestu, hanoin de’it ba tabele ba lider husi partidu seluk hodi hetan projetu ka pozisaun, sa izemplu di’ak mak ema atu  banati tuir? Laiha!

Lider jenuinu mak lider nebe iha hanoin di’ak hodi dezenvolve ninia partidu ho sosiedadi, nune’e mos lori misaun husi ninia grupu nian direksaun nebe di’ak liu no firmi hakoak nia membru sira hotu. Iha klalaok ka karakter nebe ema gosta. Hahu husi fuan, hanoin, liafuan to’o asaun lider ida nian nebe ema ida-idak husi membru partidu nian hakarak banati tuir, la’os sai hanesan materia diskusaun ka teoria de’it. Nune’e, atu sai lider nebe di’ak, presiza prenxe kondisaun sira ne’e:  
 

1. Sinseriedadi. Lider nebe sinseru sei besik liu ba ema sira nebe nia lidera nia fuan. Nia fundamenta ninia lideransa ho sentimentu no espiritualidadi. Ninia sinseridadi halo nia sai forti hasoru tentasaun hotuhotu. Nia la hein atu hetan elojiu, ignora ema tolok nia, la rai odio ho vingansa. Nia hala’o ninia obrigasaun mak serbi ema sira nebe nia lidera. Ninia adeptu sira mos simu ho laran tomak atu nia lidera sira.

2. Responsabilidadi. Lider nebe responsavel mak lider nebe bele halo buat hotu nebe tula ba nia kaba’as leten. Responsavel signifika mos brani responsabiliza ba efeitu husi desizaun hotu-hotu nebe mosu tanba asaun nebe halo ona. Nune’e mos labele hola desizaun ho ansi, maibe tenki tetu didiak. Kuandu hola ona tenki defende desizaun ne’e ho firmi no tenki hanoin tatiku hodi aseita risku hotu-hotu nebe mai husi desizaun nebe hola ona. 

3. Konsistente ka firmi iha ninia pozisaun. Lider tenki firmi ba buat nebe loos nebe tuir moral nian di’ak no regra sira nebe funsiona iha sosiedadi nia laran. Lider tenki professional no la monu iha problema sira korupsaun, konluiu no nepotizmu. Lider labele plin-plan, ohin koalia ida, aban halo buat seluk. Lider ida hanesan ne’e sei la hetan fiar husi membru partidu sira.

4. Pasiente. Postura ida ne’e sempre benefiku, laiha buat ruma atu lakon. Hasoru hanoin, hahalok ho karakter membru sira nian ka adversariu sira nian nebe la hanesan ijiji pasiensia nebe aas. Lider pasiente konsege rezolve problema hotuhotu ho ulun malirin no rasional.

5. Umildadi ho simplisidadi, la arrogante. Hahalok ida ne’e ema gosta, tanba nakloke ba simu kritika, la bulak atu hetan respeitu no hetan elojiu. Nia la aplika prinsipiu nebe nia mesak mak loos liu no poderozu liu. Nia identifika nia-an ho membu sira partidu nian no povu rasik, maibe firmi no konsistente defende buat nebe loos.

6. Onestidadi. Lider tenki koalia buat loos. Lider tenki ko’alia nafatin buat loos iha situasaun oinsa de’it nia laran. Lider nebe onestu, abertu no fleksibilidade sei fo informasaun hotu-hotu kona-ba interesse partidu nian. Lider nebe onestu sei hetan fiar husi ninia membru partidu sira. Lider nebe onestu ema hotu gosta ka iha reseiu ba nia, atu husi maluk ka husi adversariu. Bosok dala ida, se bosok ba beibeik. Bainhira bosok mak nia sei la hetan fiar tan husi ema seluk.

7. Konfiansa. Konfiansa tenki haree husi susesu lider nian mobiliza ninia membru sira no prudente bainhira hola desizaun. Lider nebe di’ak mak lider nebe ninia membru sira fiar tomak ba nia bainhira nia hola desizaun, tanba desizaun fiar katak nia hola desizaun nebe loos. Lider nebe iha konfiansa mak lider nebe bele halo hakmatek membru sira nia laran. Ho lider nebe membru sira iha konfiansa ba, membru ida-idak sente motivadu hodi hametin unidade no kria kondisaun ba membru sira hodi hotu-hotu mantein unidade no koezaun partidu nian.

8. Prontu halo sakrifisiu. Prontu halo sakrifisiu katak prontu sakrifika-an ba interesse membru no partidu nian la’os ba interesse pessoal. Lider nebe prontu halo sakrifisiu mak lider nebe sei bele konsentra-an tomak nia esforsu hodi partidu bele atinji ninia vizaun, misaun no objetivu sira. Sakrifisiu ne’ebe halo fundamenta iha matenek no iha politika lider nian. Lider nebe prontu halo sakrifisiu sei hola desizaun nebe presizu no loos sein prejudika ema barak. 

9. Hadomi siensia. Ema nebe hadomi siensia sai hanesan estaka lideransa nian. Sosiedadi muda hela de’it, tanba ne’e, lider ida tenki kadi nafatin nia hanoin ho siensia tuir nia espesifisidadi ka jeral. Maibe siensia nebe di’ak liu atu hetan mak husi abilidadi ho esperiensia.

10. Matenek. Lider tenki matenek atu bainhira partidu hasoru problema ruma, nia tenki hola desizaun nebe di’ak no loos. Matene signifika mos hatene tau-an no iha hanoin nabilang no sensivel ba buat sira iha nia sorisorin. Bainhira hala’o nia serbisu, lider nebe di’ak, nia sei hanoin fleksivel no iha hanoin sira fresku hodi lori la’o ninia partidu nia interesse no interesse nasional nian ba oin.

11. Iha inisiativa. Matenek de’it lato’o, maibe tenki barani hola inisiativa bainhira hasoru problema ruma. Hola inisiativa hodi buka solusaun konkreta ba problema sira. Lider nebe iha inisiativa bele bok-an uluk hodi hahuu buat ida sein impoin husi ema seluk. Ho iniasitiva nebe lider ida iha fo forsa ho motivasaun maka’as ba membru sira nian hodi halo la’o misaun partidu ho seguru no di’ak.

12. Komunikativu. Lider nebe di’ak mak lider nebe komunikativu katak ho fasil koalia ho ema hotu. Ema ida la komunikativu la serve sai lider tanba poder lider nian ida mak iha kapasidade halo komunikasaun, transmite nia hanoin ho mensajen sira iha liafuan sira simples no halo ema kumprende lais. Lider tenki matenek uza linguajen hodi hamosu impresaun pozitivu ba relasaun espesial entre lider ho membru partidu sira. Linguajen komunikasaun nebe di’ak bele halo lider ne’e sai atraente maski ninia aprezentasaun ladun atraente. Bainhira fo kastigu ka halo kritik, tenki uza linguajen ida ho ton nebe ema la sente hanesan buat moruk ka halo laran moras tebes, maibe pelo kontrariu, bele estimula ninia membru sira nia espiritu hodi hadia-an. Ninia elojiu sira mos tenki natoon no sinseru.

13. Kumpri promessa. Bainhira promote buat ruma, ki’ik oinsa ba mos, importante ba lider ida atu kumpri hodi ema bele fiar no gosta. Ema la sei laran rurua atu fo fiar nafatin ba lider nebe kumpri nia promessa sira. Lider nebe halo promessa mamuk sira, sei halo ninia membru sira sai desepsionadu no haree ninia lider laiha ona integridadi nebe aas.

14. Ponderasaun. Ponderasaun ka tetu aspektu hotuhotu molok hola desizaun. Ninia koalia sira nebe tetu ho di’ak, halo ema hotu hetan respeitu. Nia sempre atua tuir norma ka hanoin nebe klaru, no hadok-an husi asuntu sira nebe duvidozu (ka malahok).  Postura ida ne’e ema gosta tanba hatudu lider nebe la fasil influensiadu husi parte sira nebe subar hela sira nia intensaun.

15. Tau uluk interesse komum iha oin. Lider nebe tau uluk interesse komum iha oin, satisfaz interesses ema barak nian sei serbisu ho hakmatek. Ema barak hadomin lider nebe fo atensaun ba ema barak nia interesse duke tau uluk ninia interesse rasik iha oin.

16. Lider tenki tau-an aas hanesan ho lider sira seluk. Lider ida labele sente-an inferior liu fali lider sira seluk husi partidu seluk nian, satan sai yes man ba lider partidu seluk nian. Lider ida labele sente-an hanesan fali subordinadu lider husi partidu sira seluk nian. Banhira lider ida hatudu-an hanesan subordinadu husi lider partidu sira seluk nian, mak nia rasik lasei hetan respeitu husi ema ruma, nein husi ninia partidu laran rasik.

17. Auto-konfiansa. Lider tenki fiar-an, labele tabele fali ba lider sira seluk. Lider ida lafiar-an iha tendensia atu tabele ba lider sira seluk ka sai subserviente ka hakruk de’it ba lider sira seluk. Lider ida bainhira lafiar-an mak susar mos atu hetan fiar husi nia membru ho ema barak.

18. Kumprende dinamika tempu. Lider ida nebe akompaina ambiente politika, ekonomia no aspirasaun husi ema barak nian. Kapasidadi hodi kumprende situasaun no adapta-an ba nesesidadi povu nian halo lider hetan aseitasaun husi ema barak.

19. Rona persepsaun publiku nian. Bainhira publiku ka ema barak iha tendensia hakarak halo buat ida, mak lider tenki buka hatene no atua tuir ida ne’e, la’os kontrariu. Tanba votus mai husi eleitor sira, husi ema barak. Nune’e, lider nebe di’ak tenki rona aspirasaun ema barak nian, no atua tuir persepsaun publiku nian. Se la atua tuir ema barak nia hakarak, tenki prepara ba derrota tanba ema la sei hili lider ka partidu nebe lakohi rona ema barak nia hakarak. Rona persepsaun publik nian la hanesan ho rona lider husi partidu seluk nian, tanba lider husi partidu seluk la sei fo votos ita nia partidu.

20. Vizionariu. Lider tenki iha vizaun dook. Lider nebe iha vizaun dook ninia desizaun ho asaun sira sempre planeadu no kontroladu. Nia la’os naran hanoin ka atua de’it, maibe sempre tetu benefisiu longu prazu ba ema barak nian.

21.  Anti-korrupsaun. Postura anti-korrupsaun sei halo ema ida tahan-an hodi la halo hahalok sira nebe prejudika ema barak. Riku-soin no asset komum sei hetan bali ka kuidadu nebe di’ak. Ema sei hadomin, no admira ba lider nebe moos no iha integridadi nebe di’ak. Lider nebe iha kazu ona ka kondenadu ona iha tribunal, atu halo krimi boot ka halo krimi ki’ik, lakon tiha ona ninia integridadi, nune’e, susar ona ba nia atu sai lider nebe di’ak no atraente ba ema barak. Lakon tiha ona naran di’ak no fasil sai alvu adversariu sira nian hodi hetan tiru, iha nebe sei prejudika de’it partidu.

22. Espiritualidadi nebe forti. Forsa ispiritual sei halo kontrolu ba ema ida nia hahalok sai pozitivu no produtivu. Lider nebe konsistente ho ninia virtude no hadok-an husi assuntu sira nebe prejudika ema seluk.

23.  Solidariedadi. Lider ida mos tenki iha ispiritu solidariedadi. Solidariedadi ba buat nebe pozitivu ka di’ak. Por izemplu membru husi partidu ida halo parte iha governu koligasaun ida nebe demitidu husi governu tanba razaun politika, mak membru sira seluk husi partidu hanesan, tenki hatudu ninia solidariedadi. Nune’e mos tenki iha solidariedadi ho povu seluk nebe hetan terus ka solidariu ho ninia membru partidu nian bainhira hetan susar ruma.

24. Kolektividadi. Lider ida tenki iha ispiritu kolektividadi, labele egoista ka hanoin-an mesak. Tenki haree katak sa desizaun de’it mak partidu hola tenki hanesan desizaun kolektivu ida, iha nebe halo ema hotu tenki defende lisuk. Labele hola desizaun mesak-mesak hodi impoin ba membru sira seluk.

25. Kompromissu no lealdade. Lider ida tenki iha kompromisu no iha lealdade ba partidu,  nasaun no estadu. Bainhira laiha kompromissu mak nia sei halo sasan la to’o rohan no bainhira laiha lealdade mak nia sei trai rasik ninia partidu, nasaun no Estadu.

26. Firmeza no Determinasaun. Lider ida tenki hamrik metin no determinadu hodi luta ba buat nebe nia fiar loos. Lider ida kuandu lahamrik metin no ladeterminadu mak nia lasei defende buat nebe loos to’o rohan maibe sees iha dalan klaran.

27. Fleksibilidade. Lider ida mos tenki fleksivel no dinamiku hodi buka solusaun oioin ba problema sira, labele mate ka moris hela ho solusaun ida de’it, maibe solusaun ne’e tenki di’ak ba ema barak.

Partidu politika sira nebe iha, ho ninia lideransa sira, tenki tau uluk interesse kolektivu nian iha oin, duke interesse pessoais, interesse nebe hodi serbi ba bem estar komum nian. Maibe atu serbi interesse komum sira ne’e, tenki tuir ninia dalan rasik, tenki halo tuir prinsipiu, valor, programa no ideolojia nebe ema hotu nebe halibur iha partidu ida fiar katak ne’e mak dalan nebe di’ak ho loos hodi serbi povu. Ema ida laiha prinsipiu ho karakter, la sei sai lider nebe di’ak, tanba la konsistente defende buat nebe nia fiar loos hodi serbi povu ho nasaun. Lider di’ak nebe partidu ida presiza hodi halo kombate politika mak lider nebe fiar-an, determinadu, dedikadu, firme no iha integridadi politika no moral, iha prinsipiu ho karakter hodi luta defende buat nebe nia ho sira hotu nebe hamutuk iha partidu fiar loos.