EM MEMORIA ba Tio Napoleão de Carvalho "Ita Timoroan Labele Beik no Atan Beibeik"

EM MEMORIA ba Tio Napoleão de Carvalho

Ita Timoroan Labele Beik no Atan Beibeik

Husi Carlos Saky ho Estanislau Saldanha

Hakerek ida ne’e didika espesial ba tio Napoleão Carvalho, autor ida husi Revolta de 1959, nebe fila hikas ona ba Nai Maromak nia Kadunan Santu, iha dia 4 de Abril de 2016, iha Hospital Nacional Guido Valadares.

Tio Napoleão de Carvalho

Tio Napoleão de Carvalho moris iha Nunumalau, iha loron 17 fulan Fevereiru tinan 1938, tuir sertidaun nebe iha. Maibe tuir tio Napoleão, bainhira sei moris, nia dehan, nia tinan bele liu ne’e, tanba uluk sira la fiksa sira nian loron moris.

Tio Napoleão husik hela nia kaben Martinha Gama Fernandes de Carvalho no oan ida Sebastião Ruby de Carvalho. Tio Napoleão de Carvalho iha maun alin hamutuk na’in 7. Sira na’in hitu mak (1) Hare-Kai, (2) Carlos de Carvalho, (3) Candida Soares, (4) Terezinha de Carvalho, (5) Napoleão de Carvalho, (6) Zulmira de Carvalho no (7) Bui-Mau. Nia maun alin sira seluk mate hotu ona, hela de’it nia alin feto, Zulmira de Carvalho.

Tio Napoleão de Carvalho nia maun, tio Carlos de Carvalho, forsa Portugal sira oho iha 1959 iha Baguia, nune’e mos nia kuinadu 2, Alberto Ribeiro ho Feliciano Soares, ho belun sira seluk.  Revolta ne’e akontese iha fulan Juinu, iha tempu udan. Sira nebe hetan oho, balun soe tuir mota boot Bebui, bee lori ba tasi, sein halot iha rate.

Tio Napoleão nia primu irmaun, tio Antonio “Metan” da Costa Soares, malae sira kaer, kastigu no desterra ba Angola. Nia maun, tio Luis Soares (aman maun alin) malae sira kastigu iha Osu ho Vikeke. Tio Luis Soares ikus liu hela ho liurai uma ki’ik, Vikeke maibe hela liu iha Bualaran, no la bele tama iha vila durante tinan barak nia laran. Tio Napoleão nia maun, tio Januario Saldanha (tio Luis Soares nia alin), ho seluk nebe la hatene lee no hakerek kastigu deit iha Uatu-Lari, maibe hetan tortura maka’as husi malae sira.

Iha tinan 1959 mosu revolta iha Uatu-Lari ho Uatu-Karbau hasoru kolonialista Portugues iha Timor-Leste. Revolta ne’e halu ema barak mak mate. Malae sira oho ema iha Uatu-Lari, Uatu-Karabau ho Baguia hanesan oho animal no soe tuir mota, ailaran, ho la iha rate. Sira nebe moris barak mos hetan kastigu iha Uatu-Lari, Ossu no Baukau, no balu soe ba Atauro ho Angola. Uma ho sasan ema sira involve iha revolta ne’e nian malae ho nia koloborador sira sunu hotu. Nunee mos sira nia sasan. Moris ida susar tebes.

To’o agora seidauk iha estudu klaru ho kompreensivu kona-ba motivu ho razaun fundamental kona-ba Revolta 1959 iha Uatu-Lari ho Uatu-Karbau. Maski nunee, Amo Bispu Dom Carlos Filipe Ximenes Belo afirma katak revolta 1959 mos kontribui ba prosesu ukun-an. Nunee mos istoriador Timor oan, Abílio de Araújo iha ninia livru, “Timor-Leste: Os Loricos Voltaram a Cantar” (1977), klasifika Revolta 1959 nu’udar movimentu nasionalista ida.

Maibe importante tebes hatene katak, iha tinan 500 nia laran, bainhira Timor-Leste sai kolonia Portugal nian, povu barak mak moris terus, ai-han susar, eskola, infrastrutura, ai-moruk la iha ka limitadu. Liberdadi ho demokrasia la iha. Direitu ema nian nudar ema umana la iha ka limitadu ba Timor oan barak. Tuir Earnest Chamberlain (2009) iha nia livru ho Titulu: Rebellion, Defeat and Exile: the 1959 Uprising in East Timor katak Timor oan moris terus, moris iha presaun, serbisu la iha ho selu la diak. Timor oan hasoru pratika diskriminasaun ho violasaun direitu umanu barak.

Tanba presaun, moris susar, diskriminasaun ho violasaun direitu umanu sira nebe halu husi malae Portugues sira, Timor oan buka opsaun oi-oin hodi liberta sira nia an husi opresaun, moris susar, terus no beik. Nune’e sira buka funu ho revolta hodi duni malae mutin sira sai husi sira nia rain.

Tuir tio Napoleão de Carvalho, agrikultor, nebe hanesan mos autor ida iha Revolta 1959, bainhira sei moris haktuir katak, Revolta 1959 iha Uatu-Lari ho Uatu-Karbau, ninia objetivu mak kontra rejime Portugal nebee represivu ho la respeita ema nia moris nudar umana. Povu barak moris susar ho terus tebes.

“Povu tenki selu impostu ema nian tinan-tinan ba malae. Nune’e semana-semana povu tenki hatama manu tolun, manu moris, animal ho seluk-seluk ba administador liu husi xefi povoasaun/aldeia ho xefi suku. Bainhira povu la hatama sasan sira ne’e sira sei hetan baku, tebe (tortura) no kastigu. Ema barak mak la iha sasan, no animal. Osan ba hotu impostu, susar atu moris. Ladun iha uma eskola no dok, saude la diak. Povu la eskola no moris kiak, beik no primitivu. Ai-moruk mos la iha, povu tenki ba matan dok ho uza ai-moruk tradisional karik moras. Ema balu halu-an hanesan bulak hodi livre husi impostu. No balu stress to’o bulak duni tanba la iha osan hodi selu impostu.

Bainhira sei moris, tio Napoleão mos haktuir katak, iha kolonialista portugues nia tempu, povu barak sai auxiliar. Loron kalan halu serbisu todan, no la iha salariu. “Bainhira ami la selu impostu ho hatama sasan ba malae, liu husi Sipaiu, xefi suku ho xefi aldeia sira baku no tourtura ami. Ema balu tenki halu-an beik no bulak hodi la selu impostu tanba osan ho sasan laiha. Povu barak sai auxiliar serbisu gratuita no todan. Ami hanesan animal no la iha dignidadi. Ami sai auxiliar serbisu to’o iha Vikeke, Osu ho Baukau. Ami serbisu todan, husik hela familia, no la hetan osan. Ami moras mos malae sira haruka ami serbisu nafatin. La serbisu, malae sira baku, tebe no sama ami. Serbisu todan, la hetan osan, no ai-han la iha.”

Nune’e iha tempu ida, tuir tio Napoleão, ninia primu irmaun, tio Antonio “Metan” da Costa Soares dehan ba sira, “ita tenki organiza-an hodi kontra malae sira. Ha’u la hatene, tanba beik, la hatene lee ho hakerek. Maibe ha’u hakarak duni-sai malae, tanba hau lakohi selu impostu no sai auxiliar ba malae ho Timor oan balu. Ami kontra malae tanba ami lakohi selu impostu ho sai auxiliar”, katak tio Napoleão.

Primo Leão de Carvalho

Tuir tio Napoleão, ninia primu irmaun, tio Antonio da Costa Soares nebee sai koordenador ba revolta iha Uatu-Lari, hahu halu reuniaun, dala barak, hodi halu revolta. Iha Uatu-Lari, revolta iha tinan 1959 la’o diak tanba Sipaiu sira hamutuk ho revoltozu sira. Nune’e, ho fasil sira foti hotu kilat sira iha Sekretaria Postu Uatu-Lari nian nebe hamutuk lolon 15. Lori kilat sira ne’e mak sira uza no hodi kontrola Postu Uatu-Lari. Hafoin hasai kilat iha Postu Uatu-Lari, tio Antonio da Costa Soares, haruka tio Napoleão de Carvalho ho Gregorio Menezes ba Uatu-Karbau ho razaun ida katak tio Napoleão nia maun, tio Carlos de Carvalho, hanorin eskola iha Postu ne’e. Tio Carlos de Carvalho kuinese diak tebes situasaun iha Sekretaria Administrasaun Uatu-Karbau nian, nia hatene kilat nia rai fatin. Tuir tio Napoleão haktuir, hafoin to’o iha Uatu-Karbau, tio Carlos de Carvalho eksplika hotu pozisaun Sekretaria nian ba sira, morador ka segunda linha sira hein iha nebe, no kilat rai iha nebe no seluk-seluk tan. Tuir tio Napoleão de Carvalho: “Iha tempu neba, ha’u nia maun Carlos de Carvalho, serbisu iha Uatu-Karbau hanesan mestri no katekista. Hau ba Uatu-Karbau, hau lori ho Gregorio Menezes husi Kulukaha no Domingos Haunau. Ami na’in 3 to’o iha Uatu-Karbau rai kalan ona. Hafoin hetan malu ho hau nia maun, hau husu nia kona-ba situasaun Sekretaria Uatu-Karbau nian, liuliu fatin rai kilat nian. Nia fo hatene ami na’in tolu kona-ba kilat nia rai fatin, nune mos pozisaun oda-matan ho janela, no sese ka ema hira mak hein ka halu ronda iha Sekretaria. Sipaio João Mariano laiha, tanba nia fila ba toba tiha ona. Hafoin hetan eksplikasaun kompletu, oras kala liu kalan boot ona, ami na’in 4, hau, hau nia maun, Gregorio Menezes no Domingos Haunau, ami ba Sekretaria Postu nian. To’o iha Sekretaria Postu nian, sira na’in tolu hein subar hela iha uma oin, hau mak hakat ba oda matan. Hau dere oda-matan, no Segunda Lina sira loke oda-matan. Hau dehan ba sira hau hasoru situasaun emerjensia ida, ha’u nia subrinu, Gregorio Basilio de Carvalho moras todan. Ha’u presiza telefone ba Uatu-Lari hodi husu infermeiru Matias Sousa hodi mai haree no kura ha’u nia subrinu. Segunda Linha hatan, Baino tama mai koalia ba. Entaun hau tama ba lakolia telefone, hau ba los kilat fatin. Morador haree hau foti kilat, nia tauk halai kedas. Tanba morador halai tiha ona, entaun sira nain tolu tama hotu ba Sekretaria nia laran, ami na’in hat foti lisuk kilat, hamutuk lolon lolon 15.”

Hafoin hadau tiha kilat sira ne’e, sira lori ba entrega hotu ba Liurai Fernando Pinto nia alin sira, Paulo no Abilio Pinto. Kilat sira ne’e husik hela ba Uatu-Karbau nia oan sira nia kontrolu. Fernando Pinto nebe ativu partisipa iha revolta ne’e, ikus mai malae sira kaer no deporta hotu ba Angola.

Hafoin hadau kilat husi Sekretaria Postu Uatu-Lari ho Uatu-Karbau, tio Napoleão ho nia belun sira hakarak ba tan Baguia hodi hasai kilat iha neba. Maibe to’o iha Baguia, forsa sira husi Portugal nian, inklui timoroan kolaborador malae sira nian barak ona. Revoltozu sira uituan de’it, tan ne’e sira labele reziste hasoru forsa sira kolonial nian. Nune’e sira labele tama Baguia no fila mai Uatu-Lari. To’o Uatu-Lari, lakleur forsa malae ho nia kolaborador sira mos to’o. Sira mai husi fatin oioin, husi Baguia, Kelikai, ho Osu. Sira halu serku ba revoltuzu sira iha Uatu-Lari. Nune’e sira kaer sira hotu, balu sira oho, kastigu no halu tortura oioin ho kondisaun ida grave tebes. Balu lori ba Osu, Baukau, no to’o ikus balu desteradu ba Atauro ho Angola.

Tio Napoleao de Carvalho (karuk) ho tio Jacob de Carvalho (kuana)

Tuir tio Napoleão de Carvalho, “hau bele beik tanba la hatene hakerek ho lee, maibe Timor oan seluk, liu-liu Uatu-Lari oan sira la bele sai beik ho atan. Ita timoroan labele beik ho atan beibeik. Katak ema seluk la bele halu ita atan no halakon ita nia dignidadi iha ita nia rai laran. Ita tenki iha liberdadi hodi la’o no hili. Ha’u hakarak labarik sira matenek, halakon impostu no auxiliar. Ha’u beik ona, jerasaun Timor, liu-liu Uatu-Lari oan sira labele sai beik no auxiliar ba ema seluk. Ami halu revolta hasoru malae tanba sira habeik ita, halu ita kiak, na’ok ita nia liberdadi no halakon ita nia dignidadi. Ema barak mos kontra malae tanba sira halu ami hanesan animal, no ami la iha folin. Meius sa ida de’it, ami hakarak uza hodi duni malae husi rai Timor. Ami mate, ami rahun no ami terus iha revolta iha tinan 1959 iha Uatu-Lari, maibe ami kontenti tanba ami bele hatudu ispiritu kontra malae, kontra injustisa ho diskriminasaun.”

Maski Revolta de 1959 halu tio Napoleão nia familia barak mate, kastigu no lakon sasan barak, maibe nudar nia rezultadu mak hahuu tinan 1960 Portugues sira hahuu loke ona eskola no postu sanitariu iha Postu Uatu-Lari. Nune’e Uatu-Lari oan hahuu eskola barak no matenek barak nebe ikus mai sai dirijenti ho militanti ba opsaun politika oioin ba liberdadi povu nian to’o tinan 1975. Mos hadi’a irigasaun iha Uatu-Lari ho Uatu-Karbau, nune’e halu produsaun hare iha Uatu-Lari ho Uatu-Karbau sa’e maka’as. Tanba ne’e, malae sira dehan Uatu-Lari ho Uatu-Karbau hanesan “Celeiro de Timor”. Depois Revolta de 1959, malae sira hahu loke Escola Técnica, Liceu, no halo planu dezenvolvimentu tinan 5 ba Timor-Leste hodi halo dezenvolvimentu no muda povu nia moris. Nunee mos malae sira hahu haruka Timor oan sira ba eskola iha Portugal nebe ikus mai sai motivador no militante ba prosesu ukun-an. Ne’e hatudu katak Revolta de 1959 hamosu buat di’ak, maski simu mos buat moruk barak.

Hanesan temi ona iha leten, nudar konsekuensia husi Revolta de 1959, tio Napoleão de Carvalho tenki lakon nia maun, tio Carlos de Carvalho. Tio Napoleão de Carvalho sei hetan sorti di’ak, tanba la hatene hakerek no lee, malae sira sei perdoa nia, maski kaer, dadur no halo torturas maka’as hasoru nia. Tio Carlos de Carvalho mak forsa Portugal ho ninia liman-ain sira la perdoa. Sira kaer tio Carlos de Carvalho iha Uatu-Lari. Sira halo tratamentu ida aat tebes ba nia. Halo tortura fiziku ho umillasaun maka’as hasoru nia. Baku besik mate. Tuir D. Martinho nia relatoriu nebe haruka ba Portugal iha fulan Outubru tinan 1959, nia deskreve oinsa ema halo tratamentu durante kaer no oho tio Carlos de Carvalho. Tio Carlos de Carvalho, depois de hetan tratamentu aat tebes, no besik mate, lori hosi Uatu-Lari ba Baukau hodi halo tratamentu iha Klinika ida iha neba, tanba iha Vikeke, iha tempu neba laiha Hspital nein Klinika. Seidauk di’ak loos, isin sei fraku tebes tanba tortura sira nebe nia simu, sira lori fila ba Baguia hodi submete ba interrogatoriu ida nebe halo husi Enkarregadu Postu Baguia ho Uatu-Karbau nian, Amadeu Coelho ho Joaquim Pereira da Silva, ema Portugues.

Tuir D. Martinho da Costa Lopes, hafoin interrogatoriu, Enkarregadu Postu rua ne’e nian, disidi lori nia ba Uatu-Karbau, fatin nebe nia serbisu ba nudar mestre. Sira lohi nia, dehan fila ba Uatu-Karbau hodi kontinua nia serbisu hanorin eskola. Sipaiu No. 8 Baguia nian maka lori tio Carlos de Carvalho husi Baguia ba Uatu-Karbau, tuir orden Enkarregadu husi Postu rua ne’e nian. Liu tiha minutu balu, seidauk dook husi Postu Baguia, Sipaiu fila ho laran la hakmatek hodi fo hatene Sr. Amadeu Coelho katak nia tiru mate ona tia Carlos de Carvalho tanba nia koko halai. Esplikasaun Sipaiu No. 8 nian nebe Enkarregadu ne’e mos fiar tuir D. Martinho, parese esplikasaun ida sira prepara antes ona hodi justifika tio Carlos de Carvalho nia mate, basaa mosu situasaun balu nebe la normal da’et ho tio Carlos de Carvalho nia mate.  D. Martinho da Costa Lopes rasik, iha ninia relatoriu ba Portugal, nia kestiona buat hirak ne’e. D. Martinho da Costa Lopes husu nune’e iha nia relatoriu: Oinsa maka dadur ida koko halai, se dadur ne’e forsa la iha, hetan tratamentu aat tebes, la’o la diak, sa-tan halai? Karik hakarak halai mos, fasil tebes ba Sipaiu kaer nia, tanba dadur ida hetan tratamentu aat ona, la’o hotu susar, oin-sa maka bele justifika nia halai hodi tiru mate? Dehan lori ba Uatu-Karbau, maibe nusa maka la lori tuir luron husi Baguia ba Uatu-Karbau nian, maibe lori tuir fali luron husi Baguia ba Baukau nian, estrada rua nebe fila kotuk ba malu? Parese iha planu ho desizaun husi Enkarregadu Postu rua ne’e nian hodi oho duni tio Carlos de Carvalho nebe ezekuta husi Sipaiu No. 8 Baguia nian.

Primo Gregorio Basilio "Lobo-Dara" de Carvalho

Iha tinan barak nia laran, famalia Carvalho tenki tahan terus ho todan oioin. Maski hasoru terus ho susar oioin, tio Napoleão de Carvalho hamutuk ho tia Beatriz, tio Carlos de Carvalho nia kaben, nebe faluk ona, tenki halo serbisu maka’as. Tio Napoleão de Carvalho, maski la hatene lee ho hakerek, serbisu de’it iha to’os ho natar hanesan ema Uatu-Lari baibain no ho limitasaun kapasidade nebe iha, nia konsegue eduka oan kiak na’in-lima nebe tio Carlos de Carvalho husik hela. Hatama oan kiak sira Leão de Carvalho, Gregório Basílio de Carvalho, Celeste de Carvalho, Estevão de Carvalho ho Joana de Carvalho iha eskola.

Leão de Carvalho hafoin de kumpri tiha serbisu militar obrigatoriu, nia sai enfermeiru no ikus mai mate iha FRETILIN nia liman iha Aisirimou/Aileu, iha 1975, tanba deit tuir partido APODETI. Gregorio Basilio de Carvalho, kontinua nia estudos ba iha Portugal atu sai na’i-lulik, maibe superior sira hasai tiha nia husi seminariu. Hafoin sai husi seminariu, nia ba kumpri serbisu militar iha Mosambike. Hafoin nakfera Revolusaun 25 de Abril de 1974, Gregorio Basilio de Carvalho fila mai Timor no sai komandanti FALINTIL nian ida. Nia pozisaun ikus liu, molok militar Indonezia sira kaer, no oho nia iha Fatubesi, iha 1979, nia nudar 2º Komandanti Fronteira Norte nian.

Lobo-Dara mos kontribui ba funu, la’os ho ninia hanoin no lori nia moris rasik hodi troka ho ukun-an, maibe mos nia lori livro barak husi Portugal mai iha Timor nebe tulun mos funu Timor nian hodi hasoru okupante Indonezia sira. Livro sira ne’e balun, mak Komandanti Xanana Gusmão ba foti iha Waibuileki, foti iha tio Januario Saldanha ho Esteveão de Carvalho, Lobo-Dara nia alin, ninia subar fatin. Iha biban neba Komandanti Lobo-Dara diriji nia soldadu sira halo hela funu iha fronteira. Relasiona ho livro sira ne’e, Komandanti Xanana Gusmão nebe ikus mai nudar Primeiru-Ministru afirma iha CCD, iha 2013 katak:

"Iha Sentru, enkuantu ha'u buka halu analize ba erros militares, iha baze de apoiu, atu bele sai materia diskusaun iha reuniaun, ha'u mos tenta analiza situasaun politika no ideolojika, iha baze de apoiu. Iha tempo neba, ha'u buka estuda livros sira kona ba guerrilhas iha rai seluk - Xina, Guine-Bissau, Vietnam, Kuba no Mosambike - no ha'u mos le livrus kona ba funu no kona ba komandu ka dirijente militar. Ha'u konsege livros iha baze de apoiu, tanba Uatu-Lari nia oan ida, ha'u haluha tiha ona nia naran, mak lori livrus barak husi Portugal."

Enkuantu Lobo-Dara nia alin, madre Celeste de Carvalho, milisia sira oho hamutuk ho madre Erminia ho Timor oan sira seluk iha Lautem, iha 1999.

Familia Nunu-Malau bele dehan familia ida demokratiku, membru familia sira fahe malu ba partido oioin maibe sira la husik malu. Sira la estraga malu ou estraga ema seluk tanba opsaun politika. Ida-idak respeita malu nia opsaun politika.

Madre Celeste de Carvalho

Konaba Revolta 1959, Amo Bispu Dom Carlos Filipe Ximenes Belo, SDB hato’o iha nia artigu nebe publika iha Forum Haksesuk (6 Juinu 2009) katak “A todos aqueles que perderam a vida por causa da assim chamada “Revolta de 1959”, eu, como timorense que testemunhou a violência física e psíquica a que foram submetidos, na minha vila de Baucau, porque os meus olhos viram e os meus ouvidos ouviram, inclino a minha cabeça, em sinal de respeito e de solidariedade. Em certa medida, tomo a liberdade de afirmar: “merekapun telah memberikan kontribusi kepada Kemerdakaan Tanah Air Timor Timur…Bagi mereka, hormat dan doa saya” (Belo, 2009). 

Tio Napoleão de Carvalho fila ona ba mundu seluk, ba hamutuk ona ho nia maun Carlos de Carvalho, nia sobrinho sira, Leão de Carvalho, Gregorio Basilio de Carvalho ho Madre Celeste de Carvalho, nebe mate tanba ema oho ho razaun politika ka nudar konsekuensia husi funu, maibe, tio Napoleão de Carvalho, hanesan Nunumalau oan sira seluk, la rai odio ho vingansa ba ema ruma hanesan nia rasik husik hela liafuan murak sira bainhira nia sei moris: “Agora ita iha liberdadi ho ukun-an ona, ita espera la iha tan diskriminasaun, injustisa, impostu ema nian, auxiliar ho violasaun direitu ema nian. Ita nia familia barak mate iha tinan 1959, 1975 ho 1999 tanba funu hasoru opresaun, diskriminasaun, injustisa ho buka liberdadi tuir ida-idak nia fiar ho dalan, maibe ita lalika laran moras ka rai odio ho vingansa ba ema ruma.” Adeus! Adeus! Adeus tio Napoleão de Carvalho.