Ideolojia no Filozofia Matak Ida-idak nian, Tasak Ita Hotu Nian

Ideolojia no  Filozofia Matak Ida-idak nian, Tasak Ita Hotu Nian

Carlos da Silva L.F.R, Saky

Carlos da Silva L.F.R, Saky

Iha artigu ida ne’e autor sei halo abordajen ida kona-ba definisaun ideolojia nebe sei liga ho filozofia popular Timor nian “matak ida-idak nian, tasak ita hotu nian” no pratika sosial tara-bandu nebe hanesan aplikasaun pratiku husi filozofia ne’e rasik iha sosiedade Timor nian leet. Filozofia no pratika sosial sira ne’e nudar vizaun no modu hanoin husi sosiedade ida kona-ba mundu ho nia sorisorin no oinsa sira fiar no atua iha mundu nebe kompleksu ne’e.

Liafuan ideolojia mai husi liafuan ingles “idea” ka hanoin, konseitu ka aspirasaun, no lifuan “logi” mai husi lian Grega “logos”, signifika siensia ka kuinesimentu.

Ideolojia (teoria husi ideias) mak hanoin ka pensamentu ida iha nebe sosialmente kondisionadu no kontraste ho ”realidade”, “objetividade” ou “verdade”, tanba iha desviu ida husi ninia rigor sientifiku sosial. Kondisionamentu ne’e halo ideolojia bele mai ho buat nebe loos no sala ka duvidoza hotu dala ida. Analogamente ideolojia nudar imajinasaun ida maski nune’e nia importante tanba reprezenta modo pensar (hanoin), sentir (sente) no agir (atuasaun) (Souto, Souto: 1985: 42-43). Ideolojia hanesan buat relativu ida, tanba buat loos (verdadeiro) bele mai hamutuk ka koeziste ho buat falsu.

Ideolojia nudar konjuntu husi fiar (konviksaun) sira nebe rasionalizadu no sistimatizadu, nebe reflekte situasaun sosiedade ninia orijen (Duverger, 2003: 138-139). Marxista sira reklama katak ideolojia laliu hanesan refleksaun husi situasaun klase nian.  Sira konsidera asaun individual husi sira nebe kria ideolojia sira – pensador, filozofu sira, kriador sistema no ideolojia importante. Hafoin individuu sira iha presaun nia okos tanba nesesidade sosial hamosu ideolojia ho kuidadu tebes, ideolojia nia moris ho nia mate depende ba reaksaun sosiedade nian. Ideolojia balun hetan rezistensia ka rejeisaun husi ema barak. Ideolojia ida hetan rejeisaun ne’e ema sei haluha lais tanba nia atrai de’it grupu kikuan sira nebe laiha influensia. Balun atrai tebes ema nia atensaun no ema barak iha interesse ba. Ema ida-idak kuinese nia-an liu husi ideolojia tuan ka foun, no sira uza ideolojia hodi espressa sira nia aspirasaun ka ejijensia sira no halo definisaun ba sira nia objetivu baziku husi sira nia asaun politika. Husi ideia ka hanoin sira ne’e mak lori sira hodi harii partidu ka organizasaun sira hodi serbi ba interesse sira nebe hanesan. Aseitasaun ka rejeisaun ba sistema ideolojia ida depende liliu ba to’o iha nebe ideolojia ne’e reflekte nesesidade sosiedade nian ho forsa sosial sira iha sosiedade nia laran. Ideolojia ida bainhira hetan ona aseitasaun husi sosiedade mak nia hahuu ninia moris mesak-mesak, la dependente ba ninia kriador.

Ideolojia ida bainhira moris no eziste kleur ona, evidetenmente, nia sei sofre mudansa sira, la mantein ninia orijinalidade tanba nia adapta-an ba mudansa sira, adapta-an ba evolusaun forsa no estrutura sosial sira nebe iha.  Marxismo atual dook tebes ona ho teoria nebe Marx kria iha sekulu liu ba, nune’e mos liberalizmu nebe mai husi hanoin Adam Smith ho Benjamin Constant nian mos sofre mudansa barak, latuir lolos ona sira nia hanoin original.

Ideolojia la’os modu hanoin (pensar/berpikir), sentir (merasakan) no agir (bertindak) de’it maibe hanesan mos sistema valor sira, iha papel boot iha politika. Ideolojia sai kilat ida hodi mobiliza sidadaun sira, atu hanesan opozisaun ba governu ka fo apoiu ba governu. Mobilizasaun ne’e mak dala ruma kamufladu katak konviksaun bele validu ka iha valor bainhira nia defende assunto konkretu sira hodi bele hetan aseitasaun. Dala ruma, ema uza ideolojia sai hanesan instrumentu nebe efektivu hodi halo kamuflazen, maibe dala ruma mos ideolojia sira mai ko’alia kona-ba buat realidade sira, buat sira nebe iha no loos duni. Ideolojia mak fo kontiudu ba buat nebe ema atu defende, nia la’os hanesan mitos ka utopia ida de’it. Neduni atu ko’alia loos ka bosok fila fali ba ema nebe ko’alia no sira nebe simu tenki iha ispiritu kritiku hodi ta’is nebe mak loos ho nebe mak falsu ka laloos.

Ideolojia iha ninia karakter rasik, ida mak  hanesan sistema husi valor sira. Sosiedade ida-idak hatene no define saida mak di’ak ho saida mak aat, saida mak loos ho saida mak sala, buat hirak ne’e hotu hamutuk mak sai sistema valor sira. Buat aat ka di’ak sira, buat loos ho sala sira, la’os mai husi esperiensia, maibe mai husi fiar no aseitasaun voluntaria, tan ne’e mak naran ideolojia.

Ideolojia mos iha funsaun atu reduz tensaun sira. Klase sosial ka grupu sosial ida-idak forma rasik ninia ideolojia nebe serve hanesan ninia luta politika, poder rasik mos iha ninia ideolojia rasik nebe iha tendensia atu reduz tensaun no hamosu integrasaun sosial. Membru husi sosiedade nebe iha, hola parte iha konviksaun no desizaun ba valor balun, nebe sai hanesan ideolojia unifikador nebe lahanesan ho ideolojia parsial no nebe iha konflitu ho grupu oioin nebe involve iha luta hasoru malu.

Ideolojia ida-idak koko atu pinta imajen husi governu ideal ida, governu nebe identiku ho imajen ne’e konsideradu lejitima no nebe lahanesan konsideradu la lejitima. Nune’e, ideolojia determina tipu lejitimasaun, atu ho karakter monarkiku, demokratiku, komunista ka seluk. Lejitimisaun la’os definidu abstratamente, maibe konkretu tuir tipu ideal, nebe liga konseitu istoriku husi tipu ideal governu no ideolojia politika. Ho nune’e mak ita konsidera governu ida lejitima, tuir determinadu tempu no situasaun iha rai-laran, bazeia ka tuir povu barak nia hanoin no fiar ba governu ida. Ho mos nune’e mak ita konsidera monarkia ida lejitima iha Tailandia, Espaina ka Reinu Unidu, demokrasia lejitima iha Fransa, governu liberal iha Estados Unidos da Amerika no sistema sosialista lejitima iha Uniaun Sovietika uluk.

Partidu sira hakesi-an ba ideolojia politika, hakesi-an ba doutrina politika sira no nivel edukasaun tuir influensia possibilidade sira hodi entende malu. Ideolojia iha papel boot hodi halo formasaun ba konsiensia povu nian. Iha fator lima (5) tuir determina opsaun no povu nian: (1) padraun moris, kondisaun simu salariu ka lasimu, sense of Social belonging em jeral;   (2) grupu idade no sexu; (3) nivel edukasaun; (4) relijiaun no (5) simpatia ba partidu. Faktor 3 ikus influensia husi ideolojia (Duverger, 2003:148). Katak bainhira ema iha nivel edukasaun ne’ebe di’ak, bainhira atu manisfesta ka hili no tuir partidu ida, nia sei haree lai partidu ne’e ninia ideolojia ne’e saida. Tanba programa politika nebe partidu ne’e defende sei reflekte husi ideolojia ka hanoin boot nebe partidu ne’e defende.

Ideolojia iha influensia ba asaun, no iha influensia boot bainhira ideolojia ne’e kompleksu liu, hanesan ideolojia nebe loloos no hetan sistimatizasaun. Bainhira sidadaun sira kuinese di’ak liu ideolojia ida mak sira lalaran rurua hodi fo sira nia apoiu tomak. Partidu sira mak fanu no hametin konsiensia politika sidadaun sira nian. Bainhira nivel konsiensia politika aas, mak ninia influensia mos boot, no reduz daudaun postura ida dita husi sirkunstasia sira husi situasaun partikular ida ka dita husi ema grupu seluk. Konsiensia politika nudar produtu husi faktor lubun ida, entre sira mak edukasaun, ambiente, esperiensia, ho sst., maibe ideolojia sempre okupa fatin nebe aas liu. Ideolojia sira lori misaun fanu no hasa’e konsiensia politika povu nian, tan ne’e ideolojia sai hanesan baze grupu ideolojiku sira nian. Politiku sira nebe muda partidu hela de’it tanba duni tuir projetu ka kadeira, hatudu katak ema sira ne’e laiha prinsipiu, nein ideolojia, tanba buat nebe sira defende la’os prinsipiu ho ideolojia nebe partidu defende, maibe sira nia objetivu aas liu mak luta ba sira nia interesse pessoal. Tanba ne’e, bainhira lahetan iha partidu ida, nia tenki muda hodi ba buka fali iha partidu seluk. Politiku ida la’os eleitor baibain ida. Politiku ida nia luta hodi hadia sosiedade nia moris tuir prinsipiu, ideolojia no valor sira nebe nia fiar loos. Eleitor sira haree barak liu ba programa sira, pragrama sira nebe partidu aprezenta responde sira nia nesesidade ka lae. Tanba ne’e mak eleitor sira mos muda husi partidu id aba partidu seluk. So eleitor sira nebe iha konsiensia aas ona ba ideolojia mak hamrik metin ho nia partidu, lahalai tun-sa’en.

Iha definisaun barak no oioin kona-ba ideolojia, maibe ideolojia bele simplifika no agrupa ba termu utilizasaun boot rua. Tuir sentidu neutru, ideolojia refere ba “sistema global interpretasaun ida ba mundu istoriku-politiku” (Étienne, Bloess, Noreck, Roux, 1997: 189). Istoriku tanba haree ba ninia orijen, mai husi nebe no oinsa formasaun sosiedade ne’e. Politiku tanba tenki haree ba formasaun sosiedade no oinsa regula sosiedade nia hanoin ho asaun sira.  Iha sentidu ida ne’e mak ita ko'alia kona-ba ideolojia liberal, komunista, nasionalista, no sst. Iha sentidu seluk, ideolojia uza hanesan kilat ida iha kombate politiku, katak bainhira ita kualifika ideia sira nebe la’os husi ita ka ideia sira estranha (alheias) hanesan ideolojika sira mak de faktu ita deskualifika no dezakredita ona ideolojia no fo asentuasaun ba ninia karakter mistifikador ka lisan nebe ema lohi ita hodi fiar ba buat bosok ka mamuk ida (Étienne, Bloess, Noreck, Roux, 1997: 189). Iha sentidu ida ne’e mak tuir Raymond Aron katak ideolojia serve hodi refere ba “ideia sira adversariu nian”, katak ideia nebe mai husi ita nia adversariu politiku sira nian.

Termu ideolojia mosu foufoun iha 1796 husi Destutt de Tracy hodi refere ba siensia ideia nian. Nia propoin atu estuda jeneze ideia abstrata sira husi persepsaun konkreta sira ema nian, tuir linya hanoin sensualizmu nebe mai husi filozofu fransez sekulu das luzes, Etienne Bonnot de Condillac. Ema ideolojista sira hanesan sira rasik proklama-an iha epoka neba, buka fundamentu impiriku ida ba ideia sira no kontra metafizika. Sira konsidera metafizika hanesan buat ida laiha ligasaun ho buat real ka konkretu sira. Napoleão ho ninia administrasaun kontribui maka’as ba deskualifikasaun filozofu sira ne’e, filozofu sira nebe kontra ninia ambisaun imperial nian. Napoleão denunsia sira hanesan doutrinariu sira nebe buka “perfectibilidade indefinida” ida. Nune’e liafuan ideolojia assume sentidu pejorativu ka insultuozu no polemiku ida, iha nebe Kar Marx foti tiha no kaer hanesan kilat ida ba ninia kombate politiku.

Teoria husi materializmu istoriku nebe Marx kaer fahe ideolojia ba nivel analize rua kona-ba sosiedade. Ida bolu baze ka infra-estrutura ekonomika nebe sai matadalan ba relasaun sira ema nian ho natureza, no superstrutura sosial, nebe kobre instituisaun politika no sosial sira hotu dala ida (simultanea) no reprezentasaun intelektual sira em jeral. Iha kuadru konseptual ne’e, mundu ideia sira nian mak hamosu forma refleksaun ida husi kondisaun produsaun material ema nian: “Modo produsaun vida material kondisiona ho prosesu vida sosial, politika no intelektual”. Ba Marx, ideolojia mak konjuntu husi reprezentasaun intelektual sira nebe elabora husi deskuinesimentu ba ninia dependensia husi vida sosial ema nian. Iha momentu nebe haketak ideia sira husi ninia kondisaun produsaun reais no buka hatene ka verifika ninia autonomia nebe laiha, halo funsiona hanesan ideolojia. Ho liafuan seluk, halo idelojia liu husi buat nebe la’os sistema ideia sira nebe toos tebes (rijidu) husi nia lojika interna de’it, maibe, iha realidade, ideia sira ne’e determina husi relasaun ekonomika no sosial sira nebe tuir istoria nian sira hetan ba (Étienne, Bloess, Noreck, Roux, 1997: 189-190).

Ideolojia iha realidade mak reprezentasaun husi mundu real, maibe aprezenta karakteristika partikular balun. Ida “reprezentasaun invertida” husi mundu, nebe buka ninia sentidu ba direitu ida kontrariu, katak “ideia sira mak transforma mundu”. Ba Marx ideia sira reflekte de’it transformasaun sira husi baze ekonomika; nia reduz konflitu entre klase sira ba iha konflitu entre ideias, bainhira trata hanesan antogonizmu husi interesse sira loloos entre klase sosial sira. Funsaun loloos ideolojia nian mak falun interesse partikular klase dominante, hodi aprezenta hanesan interesse hamutuk membru sosiedade nian. Klase dominante sira, atu mantein nafatin sira nia dominasaun, sira iha hanoin hodi hamosu forma hanoin universal ida (Étienne, Bloess, Noreck, Roux, 1997: 189) (Étienne, Bloess, Noreck, Roux, 1997: 190). Tan ne’e mak “ iha biban nebe aristokrasia sira ukun/domina, sira impoin konseitu sira onra ho fidelidade. Ikus mai banhira burgezia sira domina fali, no atu hetan simpatia husi ema hotu mak sira introduz konseitu sira liberdade, igualdade, ho sst. Tan ne’e mak Marx haree katak ideolojia hanesan baze husi ideia hotu-hotu husi klase dominante nian, no hanoin sira klase dominante nian mak iha epoka hotu-hotu, sai hanoin dominante sira nian.

Autor sira neomarxista sira nian fo sentidu jeral ida nebe luan liu tan kona-ba nosaun ideolojia. Ba Lenine, ideolojia hanesan buat nesesaria ida hodi passa reaksaun espontanea sira no la reflektida ida ba grau aas konsiensia ida kona-ba antagonizmu klase sira nian. Liu husi dezenvolve trabaillu ideolojiku mak halo proletariadu sira hetan konsiensia husi sira nia missaun emansipadora (Étienne, Bloess, Noreck, Roux, 1997: 190). Neduni, ideolojia nudar sistema husi reprezentasaun mundu sosial ida ba serbisu mobilizasaun politika. La’os hanesan Marx dehan, kondisaun ka karakteristika husi klase dominante nian, maibe informasaun estrutural husi konflitu klase nian: proletariadu ho burguezia la komunga ideolojia nebe hanesan, sira haketak malu, maibe la eziste terseira ideolojia ida” nebe iha li’ur ka iha klase nia leten.

Neomarxista seluk, Gramsi, haree ideolojia hanesan konsepsaun ba mundo elaboradu ida husi intelektual sira nebe halibur hamutuk iha “elo organiku ida” ba iha klase nebe sira reprezenta. Sira iha objetivu ida atu reforsa koezaun grupu sosial sira, dudu sira hodi mobiliza-an politikamente (Étienne, Bloess, Noreck, Roux, 1997: 191).

Enkuantu Althusser, neomarxista seluk, aplika ideolojia iha sentidu rua. Tuir sentidu restritivu, hanesan Marx dehan, ideolojia nudar sistema husi ideia mistifikante sira ka ideia falsu sira, desligadu husi realidade istorika no sosial tomak, ka nudar sistema husi reprezentasaun husi mundu, nebe nesesaria ba sosiedade tomak, hetan “lojika ida no rigor propriu ida”, nebe permite ba ema hodi fo sentidu ba ninia aktividade iha sosiedade (funsaun pratiku-sosial). Maibe, tuir Althusser, ideolojia la’os halo husi deit reprezentasaun sira, iha mos ninia ezistensia material: nia ezerse ninia efeitu sira liu husi pratika, aktus, ho rituais. Nune’e, klase dominante sira perpetua sira nia dominasaun, tuir nia, grasa ba kontrolu “Apareillu Ideolojiku sira Estadu nia”, hanesan izemplu eskola, iha nebe modela no forma personalidade individuu sira nian tuir interesse ekonomiku burgezia sira nian(Étienne, Bloess, Noreck, Roux, 1997: 191).

Husi autor sira nebe temi iha leten sira hotu, Karl Mannheim mak halu klarifikasaun loloos kona-ba utilizasaun oioin semantika sira husi liafuan ideolojia. Nia agrupa ideolojia iha tipu definisaun boot rua: Iha sentidu valorativu no sentidu jeral. Tuir sentidu valorativu ideolojia mak assimilada ba erro no bosok politika sira, no sentidu jeral, ideolojia nudar prosesu ideolojizasaun ligadu ho forma empeinamentu politiku hotu-hotu nebe lori ita haree buat real ekskluzivamente husi pontu de vista partikular ida, ho funsaun ba unika perspektiva ida. Iha sentidu ida ne’e, klase sosial sira hotu, inkluindu proletariadu, iha ideolojia ida (Étienne, Bloess, Noreck, Roux, 1997: 191).

Maibe, tuir jeral nian, ideolojia mak kuinisimentu hotu-hotu kona-ba mundu sosial, katak kuinesimentu nebe depende ba iha konstekstu sosial, hanesan mos pozisaun sosial no sistema husi valor husi sira nebe mak elabora ideolojia, katak, la’os ideia falsa ida maibe nudar kuinesimentu parsial ida, pontu de vista estreitu no limitadu ida. Mannheim radikaliza intuisaun weberiana nian kona-ba konflitu irredutivel husi valor sira iha sosiedade moderna sira, hodi nia konklui katak kuinesimentu hotu-hotu relasional. Katak, tenki tau tuir relasaun ho pozisaun sosial husi nebe enunsia. Ho dalan hanesan, so bainhira iha kondisaun hatuur relasaun iha pontu de vista parsial sira hotu-hotu mak bele korriji liu husi tau sira iha konfrontu malu, mak sei espera ultrapassa pressupostu baze husi hanoin hotu-hotu. Mesak deit, tuir Mannheim, “intelektual sira sein ligasaun” ho sira seluk susar hakoak hotu konjuntu husi pontu de vista sira no eskapa husi determinasaun sosial husi forma hodi entende mundu (Étienne, Bloess, Noreck, Roux, 1997: 191-192).

Bele dehan, ideolojia nudar konjuntu husi ideia, konviksaun no fiar nebe ninia karakter sistimatiku ho direksaun no objetivu nebe ita hakarak atinji iha vida nasional nasaun no estadu ida nian. Ideolojia hanesan mos konjuntu husi vizaun ka sistema valor sira nebe kompreensivu no kle’an kona-ba maneira nebe di’ak liu, nebe tuir moral nian loos no justu hodi regula komportamentu kolektivu nian relasiona ho aspektu moris oioin nian. Lifuan ideolojia serve jeralmente hodi refere ba konjuntu husi krensa ka fiar, ideia ho valor sira nebe aprezenta hanesan interpretasaun ida nebe mais au menos sistimatiku kona-ba realidade sosial.

Husi definisaun ho nosaun sira hotu iha leten, ita bele dehan ideolojia nudar modu hanoin no modu atuasaun husi povu ida tuir ninia aspirasaun rasik no oinsa nia haree mundu iha nia sorisorin. Idelojia moris iha sosiedade ida nia laran, tanba nia reprezenta povu ida nia modu hanoin, modu atuasaun, modu fiar nebe jere sira nia moris lorloron. 

Povo Timor Leste iha ninia modu hanoin, modu atuasaun no modu fiar rasik no iha aspirasaun ida oinsa atu moris no oinsa haree mundu iha nia sorisorin. Modu hanoin, modu atuasaun ho modu fiar sira ne’e reflekte rasik iha povu Timor nian filozofia moris rasik: “Matak ida-idak nian, no tasak ita hotu nian”. Filozofia moris povu Timor nian la’os ida de’it, maibe barak no oioin. Maibe autor foti no hakarak esplora filozofia “matak ida-idak nian, tasak ita hotu nian”, tanba filozofia ida ne’e sai ona hanoin dominante no pratika husi grupu sosial sira iha Timor laran. Husi filozofia ne’e hanorin valor sira solidariedade ho kolektividade nian, hanorin respeita direitu individual no direitu kolektivu nian, nune’e hanorin justisa no respeita malu. Ninia iha ninia karakter, politiku, ekonomiku, sosial no kultural. Nia hanorin valor sira demokrasia nian nebe hatudu husi dialogu hodi buka konsensu ba diferensa sira nebe iha. Iha lia moris ho lia mate, Timor oan sira tuur hadulas iha biti ka tur iha hadak leten hodi diskuti, negosia no buka konsensu ba diferensa sira nebe iha. Ho liafuan seluk filozofia “matak ida-idak nian, tasak ita hotu nian” bainhira traduz ba iha demokrasia mak nia reprezenta partisipasaun ema hotu nian iha desizaun, katak ema ida-idak ka familia ida-idak iha nia hanoin, maibe hanoin sira ne’e bele te’in hamutuk hodi sai hanoin hamutuk nian. Filozofia ne’e rasik halo armonizasaun entre direitu individual ho direitu koletivu nian, katak respeita ema ida-idak nia direitu, maibe ema ida-idak hakru’uk ba ejijensia atu respeita direitu koletivu nian, buat nebe sai direitu ema hotu-hotu nian.

Ideolojia ida labele importa husi li’ur, tanba bele la han malu ho povu nia modu hanoin, modu atuasaun, fiar no moris lorloron. Bainhira la tuir povu nian modu hanoin, modu atuasaun, fiar no nia moris mak ideolojia ne’e sei mate ka hetan rezistensia husi povu rasik. Ideolojia sira nebe importa husi li’ur, barak liu impoin ho forsa no dala ruma uza violensia, tanba ne’e mak hamosu vitima barak. Maibe ideolojia ida nebe moris rasik husi povu, la’os buat ida nebe inventada teki-teki, nia lasei mate, tanba nia abut metin iha povu nian isin ho klamar, nia la’os ideolojia falsu ida nebe impoin ba povu husi li’ur. Aseitasaun ka rejeisaun ba sistema ideolojia ida depende liliu ba oinsa ideolojia ne’e ne’e reflekte nesesidade povu ida nian. Ideolojia ida bainhira hetan ona aseitasaun husi sosiedade mak nia lasei mate, maibe evolui nafatin, tanba ideolojia ne’e mai rasik husi povu.

Ideolojia mos la’os buat maten ida, maibe buat ida evoluiu, nia mos sofre mudansa, nia tenki adapta-an ba mudansa ho dezenvolvimentu sosiedade ninian. Hansean ideolojia klasika ka moderna sira agora sofre mos mudansa barak. Iha Xina, kaer ba ideolojia komunista nebe buat hotu sentralizadu, maibe iha termu ekonomiku sira, Xina mos agora iha abertura ona. Iha Makau ho Hongkong ema barak iha kompainia privada boboot tanba Xina admite ona sistema rua nebe bele funsiona iha rai ida nia laran, sein ida prejudika seluk. Iha fali rai sira nebe proklama an nudar liberal, buat hotu la entrega ba merkadu mak jere mesak, maibe estadu mos halo intervensaun iha parte balu-balun hodi proteje ninia sidadaun sira nebe desfavoresidu sira. Ne’e atu hatudu katak ideolojia sira mos evolui tuir mudanasa, dezenvolvimentu no nesesidade sosiedade nian.

Filozofia “matak ida-idak nian, tasak ita hotu nian” iha ninia aplikasaun pratiku traduz liu husi  tara-bandu. Tara-bandu nudar regras tradisionais ida nebe povu Timor husi grupu sosial ka etniku oioin estabelese hodi regula sira nia moris atu iha vida politika, ekonomika no sosio-kultural. Sira hotu kumpri regra ho norma sira nebe estabele ona tanba hetan aseitasaun husi hotu-hotu.

Hanesan Althusser dehan, ideolojia la’os halo husi deit reprezentasaun sira, ka hanoin sira, maibe nia iha ninia eziestensia material, ka nia ezerse ninia efeitu sira liu husi pratika, aktu, ho ritual sira. Hanesan mos filozofia “matak ida-idak nian, tasak ita hotu nian” la’os limite-an iha reprezentasaun ida de’it ka hanoin ida de’it kona-ba mundu sira iha nia sori-sorin, maibe bele tau iha pratika liu husi pratika, aktu ho ritual sira iha tara-bandu. Iha tara-bandu la’os estabelese de’it regras sira, maibe involve mos ritual, hanesan oho animal no hamulak husi lia-na’in sira iha fatin sira nebe tara-bandu ba. Hamulak ba bei-alan sira no ba natureza hodi tuir proteze ema, balada no natureza no fo sansaun ka kastigu ba sira nebe viola tara-bandu.

Tara-bandu nudar pratika sosial ida nebe Timor oan sira pratika desde ita nia bei-ala sira nia tempu, maski hetan interrupsaun iha periudu okupasaun Indonezia nian tanba funu, maibe hafoin ukun-an tiha prosesu tara-bandu ne’e hahu hikas. Tara-bandu katak tau orden ida aas liu atu ema hotu bele kumpri, ema hotu tenki iha bandu ne’e nia okos, hanesan mos ema iha mundu modernu, ema hotu tenki moris iha lei nia okos. Bandu tenki tara aas para ema ruma labele sama ka hakat liu, hanesan mos ema ruma labele sama ka hakat liu lei sira nebe iha. Tanba ne’e, ita nunka haree iha fatin ruma, simbolu sira tara-bandu nian tau iha rai, maibe sempre tara iha ai ida ka iha estaka boot no aas ida nia leten.

Tara-bandu halu liu husi tara simbolu lulik ruma nebe iha ispiritu lulik ka supranatural nebe reprezenta ema ka grupu (familia no sosiedade) iha fatin ida ka fatin barak, reprezenta sasan natureza hodi bandu pratika desviante ka latuir regra ho norma sosial sira iha sosiedade nia laran, katak bandu hahalok husi ema, familia ka grupu sira iha sosiedade hodi labele viola, atu fiziku ka psikiku, norma sira nebe vigora iha sosiedade nia laran. Tara-bandu la’os limite de’it proteze ema, maibe mos proteze balada no meio ambiente (biodiversidade) hotu husi ita ema nia violasaun ka estragu (http://www.belun.tl/wp-content/uploads/2013/08/Tara-Bandu-PB-English.pdf).

Sasan nebe nudar simbolu bandu nian, laseuluk ida mak reprezenta husi karau ulun ho nia dikur ka karau dikur tanan no nebe tara hamutuk ho ai-tahan ka nu’u dikin sira iha estaka ida nia tutun ka ai-horis ida. Simbolu sira ne’e baibain tara fatin estratejiku ka iha fatin nebe fo vizibilidade boot atu ema hotu bele haree hetan katak bandu ona atu ema labele foti ka estraga sasan nebe iha espasu ida ka aktividade sosial iha fatin nebe bandu ona.

Tara-bandu nudar modo ka pratika ida hodi kontrola vida sosial nebe sosiedade Timor oan tomak aseita hodi regula sira nia moris, hodi respeita ema ho ema respeita malu ka grupu sosiedade ida ho grupu sosiedade seluk respeita malu. Tara-bandu hanesan forma ida hodi hametin, domin, dame, unidade no koezaun sosiedade nian, nune’e mos hodi hametin armonizasaun moris entre ema ho ema (armonizasaun sosial), ema ho balada no ema ho natureza.

Tara-bandu la’os ritual tradisional ida de’it maibe reflete rasik vida politika, ekonomika no sosiu-kultural. Iha vida politika, tara-bandu ijiji ba membru sosiedade tomak atu labele insulta malu, labele ko’alia at malu, labele halu agresaun fizika hasoru malu, labele lori violensia kontra ema nia liberdade iha asosiasaun, espresaun no movimentasaun. Iha vida ekonomika, tara-bandu nudar prosesu ida hodi organiza no estabelese regulamentu sira hodi muda ema nia modu hanoin no moris, katak halu limitasaun ba folin barlake nebe halai ba haka’as malu ka eksplora malu sai ki’ak ka labele gasta osan arbiru ba buat desnesesariu sira iha lia moris ho lia mate. Ho limitasaun ka redusaun sira nudar forma ida hodi reduz taxa pobreza iha sorin ida no iha sorin seluk buka promove ka hadia kualidade moris. Reduz folin baralake hodi rai osan hodi selu oan sira nia eskola no bali sira nia saude. Iha vida sosiu- kultural, tara-bandu ijiji ba ema ida-idak atu respeita no hadomi valor sira tradisional no sosiu-kultural sira nebe di’ak no sai ona regra no norma sosial hodi rezolve problemas sosiais sira, hodi evita konflitu sira iha sosiedade nia leet. Ho regra ho norma sira nebe estabelesidu ona hodi bandu ema atu labele halu violasaun ba direitu moris ema nian hanesan bok ema nia fen ka la’in ka oan feto, halo violasaun seksual, halo violensia fizika, atu publiku ka domestika, oho ema, no evita sistema barlake nebe dala ruma la justa, eksplora ema no la umanu. Nune’e mos hodi halo prezervasaun no konservasaun ba tradisaun no kultuta Timor nian hodi kontinua moris no buras iha Timor-Leste (http://www.belun.tl/wp-content/uploads/2013/08/Tara-Bandu-PB-English.pdf).

Tara-bandu hanesan pratika sosial ida hodi garante paz no trankuilidade iha sosiedade nia leet tanba bandu ema atu baku malu, ataka malu no oho malu, maibe tenki moris iha armonia entre ema ho ema no ema ho balada no natureza.

Tara-bandu nudar mos dalan ida hodi kontrola no proteze balada ho meio ambiente sira. Halu ema hadomin balada hakiak ka fuik sira iha ailaran, atu iha rai leten ka iha bee ho tasi laran. Bandu ema atu labele na’uk ema seluk nia balada ka ai-han, estraga ka oho animal no ai-moris sira arbiru. Tara-bandu mos ijiji ba ema atu ida-idak kesi ka sulan nia balada hakiak hodi labele tama iha ema nia to’os ho natar hodi estraga ema nia ai-han ka hamosu konflitu tanba balada sira estraga ema nia ai-han iha to’os ka natar, nune’e mos bandu ema ba soru no oho balada fuik arbiru ka ba kaer ikan arbiru iha dolok sira bainhira seidauk to’o tempu atu kaer, tuir akordu nebe aseita hamutuk. Tara-bandu mos ijiji ba ema ida-idak atu labele estraga ema nia ai-horis, ku’u arbiru ema nia ai-fuan sein husu ba na’in.

Tara-bandu mos funsiona hanesan lei tradisional hodi regula sosiedade atu bali no labele estraga no hafoer meio ambiente, labele taa ka estraga ema nia ai-horis, labele sunu rai no labele taa ai moris arbiru.

Iha tempu uluk, ita nia bei-ala sira ukun, sira kaer lei tradisional sira hodi ukun, inkluindu kaer ba regra sira nebe mai husi tara-bandu nian, hanesan temi ona iha leten. Aleinde tara-bandu sei iha pratika sosial seluk nebe bolu tara-horok. Tara-horok baibain halu husi ema ida ka familia ida, enkuantu tara-bandu involve ema barak iha laran, aldeia ida ka suku ida ka liu. Tara-horok baibain halo husi ai-horis nia na’in hodi proteje ninia ai-horis sira hanesan has, jambua, sabraka, kulu, nuu, kaizu no sst., atu ema seluk labele bok ka na’uk. Baibain lori nuu, tali ka tua dikin ida ka ai-tahan seluk kesi iha ai-horis hun ida ka hun barak nebe hakarak proteje hodi ema labele bok ka ku’u na’uk nia fuan. Sansaun ba ema nebe na’uk ai-fuan sira nebe tara-horok ona la’os husi ema, maibe husi forsa natureza sira. Timor oan sira fiar katak, ai-horis sira nebe tara ona horok ba, mak ema ruma na’uk mak naukten ne’e sei hetan susar iha nia moris, nia sei hetan moras, sai bulak ka mate. Karik lakona nia direktu entaun sei kona nia familia seluk hanesan fen, la’in, maun-alin ka oan. Ka karik kaer toman mak sei lori ba autoridade lokal hanesan Xefe Povasaun/Aldeia ka Xefe Suku hodi haruka naukten selu multa ruma. Enkuantu sasaun iha tara-bandu nian todan liu, violador ba tara-bandu nian, la’os de’it hetan kastigu husi supranatural hanesan tara-horok nian, maibe se kaer toman nia sei simu kastigu ida todan tebes. Iha grau kastigu lahanesan, hahu husi kaman to’o todan. Sansaun kaman nian mak hanesan kaer kesi iha ai estaka ruma iha loron laran. Sansaun todan mak hanesan simu tortura fizika (lori sikote ka rota hodi baku) ka tara iha ai-leten. Se na’uk karau ida la’os selu multa ka fo fali karau de’it, dala ruma tara karau ulun ho dikur ka karau dikur iha kakorok, depois haruka halai ka la’o tuir estrada hodi hakilar “ha’u na’uk karau”. Ida ne’e hanesan dalan ida hodi hamoe na’ukten iha publiku hodi labele na’uk tan iha loron seluk. Sansaun sosial ida todan tebes. Saunsaun sira hanesan ne’e karik aplika mos ba korruptor sira, dala ruma halo ema labrani halo korrupsaun tanba hetan kastigu sosial ida todan tebes. Kastigu todan liu mak oho bainhira hasai ema seluk nia vida. Sansaun seluk mak hanesan selu multa, husi selu multa ki’ik to’o selu boot, depende ba krimi nebe nia halo.

Iha tara-bandu, aplikasaun sansaun ida rijidu tebes. Ohin loron labele aplika tomak sansaun sira ne’e tanba mundu mos evolui, Timor oan sira nia konsiensia mos evolui no sira mos iha kontaktu ho mundu seluk. Kontaktu entre sivilizasaun sira tuir muda sansaun sira nebe iha, iha nebe sansaun sira barak ka uituan adapta-an ba valor sira universal nian, iha nebe halu sansaun sira sai umanu liu kompara ho tempu uluk nian nebe rijidu tebes no dala ruma la umanu.

Haree ba pratika sira tara-horok ho tara-bandu nian nebe reflekte husi filozofia “matak ida-idak nian, tasak ita hotu nian”, hanorin ba ita oinsa respeita direitu individual ho direitu kolektivu nian, maibe mos hanorin valor sira solidariedade no kolektivizmu nian ba ita. Por izemplu, ema ida tau horok iha has hun ida, tanba nia fo hanoin ba ita katak has ne’e ninian, so nia deit mak iha direitu ba has ne’e nudar direitu individual, ne’eduni ema seluk labele ku’u has ne’e nia fuan, maibe bainhira has tasak ona, nia hasai tiha horok, nia rasik mak bolu ema seluk ba ku’u lisuk. Iha ne’e hatudu valor solidariedade no kolektivizmu nian, katak has na’in autoriza ona ba hotu-hotu atu ku’u no han. Hanesan mos tempu batar nian, bainhira batar seidauk isin, karik vizinu ruma nia fahi tama to’os no estraga batar, to’os na’in ba hakilar fahi nia na’in, haruka kesi ka hatama iha luhan. Dala ruma to’os na’in oho fahi nebe estraga nia batar, halo to’os na’in ho fahi nia na’in bele involve iha diskusaun boot ka baku malu ka oho malu tan. Maibe bainhira batar isin ona ka iha tempu silu ona, batar na’in rasik mak bolu vizinho ka familia sira seluk ba silu lisuk, klaru, ema hotu nebe ba silu lisuk batar ne’e, sira mos lori balun. Batar na’in ho laran ksolok fahe batar ba ninia vizinu ka familia sira, tanba batar isin ona.

Ispiritu kolektivizmu ne’e mos hatudu iha aktividade sira halo to’os ho natar nian. Halo to’os no halai natar hamutuk, sama haree hamutuk. Ohin hamutuk halo lisuk ida nia to’os, aban muda ba seluk nian to’o membru sira hotu nia to’os hotu. Iha sama haree mos hanesan, ohin halibur sama lisuk ida nian, aban muda fali ba seluk nian. Serbisu hamutuk halo serbisu sai kaman no hotu lais.

Filozofia “matak ida-idak nian, tasaik ita hotu nian” tau iha pratika liu husi tara-bandu” sai ona hanoin no pratika dominante iha Timor laran tomak tanba grupu sosial ka etniku sira hotu iha Timor laran tomak pratika ida ne’e. Filozofia ho pratika sosial sira ne’e iha funsaun boot hodi hametin koezaun grupu sosial sira liu husi valor, norma ho regra sira nebe sira estabelese hodi regula sira nia moris atu iha vida politika, ekonomika ka sosiu-kultural.

Iha filozofia “matak ida-idak nian no tasak ita hotu nian”, lori mos valor sira justisa sosial nian, oinsa halo distribuisaun ida justa bazeia ba serbisu. Por izemplu, halo akordu ruma iha serbisu hamutuk iha natar ida, involve buat sira hanesan natar, karau, fini no trabaillador. Bainhira atu halo negosiasaun ka kontratu atu halai natar, tenki haree hotu buat hirak ne’e no parte hotu-hotu tenki konkorda. Tenki haree se mak na’in ba natar, karau no fini. Nune’e, hafoin koilleita, molok natar na’in no trabailhador fahe malu hare nebe sama ona, sira tenki hasai ketak tiha haree lata hirak mak uluk kari hanesan fini, nune’e mos lata hira mak hodi selu ba karau na’in tuir akordu nebe iha. Hafoin ida ne’e, depois natar na’in ho trabaillador fahe restu nebe iha tuir akordu nebe estabelesidu ona entre parte 2.

Sosiedade ka povu ida labele moris sein ideolojia ida tanba ideolojia nudar modo hanoin (pensar) no halo (agir) husi povu ida nian kona-ba mundu ho nia sorisorin. Sosiedade ho povu ida mos labele moris sein iha ninia filozofia moris rasik. Bele de’it ninia ideolojia ho filozofia la konseptualizadu ka elaboradu, maibe ne’e la signifika katak sosiedade ka povu ne’e laiha ninia ideolojia ho filozofia. Husi pratika sosial ka pratika moris lorloron nian mak ita interpreta sosiedade ida nia moris, mak ita interpreta sira nia modo hanoin ho hahalok kona-ba mundu ho nia sorisorin.

Povu Timor ninia filozofia “matak ida-idak nian, tasak ita hotu nian” hanorin valor di’ak barak ba ita, valor solidariedade, kolektividade, justisa, dialogu no negosiasaun, nebe hanesan valor sira nebe mai husi demokrasia rasik. Aleinde ida ne’e, hanorin ba Timor oan sira hotu labele viola ema nia direitu individual no kolektivu, atu iha politika, ekonomika no sosiu-kultural. Atu reforsa no hametin liu tan direitu ho valor sira ne’e mak Timor oan sira mos estabelese regras ka pratika sosial balu nebe bolu tara-bandu, nebe funsiona hanesan lei kustumariu. Lei ida nebe ninia aplikasaun rizidu tanba sira nebe viola la’os hetan sansaun husi supranatural sira maibe mos husi ema rasik, hanesan selu multa, ka hetan tortura ka oho. Prosesu tara-bandu nudar prosesu demokratiku ida, tanba desizaun nebe hola hodi bandu ema ida labele viola regra ho norma sira nebe estabelese ona liu husi desizaun hamutuk nian nebe reprezenta husi lia-na’in no autoridade lokal sira.

1. DUVERGER, Maurice. Sosiologi Politik, penerjemah, Daniel Dhakidae: Jakarta, PT Raja Grafindo Persada, 2003)
2. SOUTO, Claudio; SOUTO, Solange. A Explicação Sociologica: Uma Introdução `a Sociolojia, São Paulo: Editora Pedagogica e Universitaria LTDA, 1985.
3. ÉTIENNE, Jean; BLOESS, Françoise; NORECK, Jean-Pierre; ROUX,Jean Pierre, Dicionário de Sociologia: As noções, os mecanismos, e os autores, Lisboa: Platano Edições Técnicos,  1997.