OINSA HAKEREK NOTISIA IDA?

OINSA HAKEREK NOTISIA IDA?

Carlos da Silva L.F.R. Saky

Iha artigu oan badak ne’e hakarak hatudu dalan balun oinsa hakerek notisia ida. Notisia katak atu fo ka hato’o informasaun foun ka informasaun kona-ba buat ida nebe akontese daudaun, nebe aprezenta liu husi forma impresaun hanesan jornal ka transmisaun hanesan radio ka televizaun ka husi media sosial, ka husi ibun ba ibun, hato’o ba ema seluk ka ema barak.

Formula hakerek notisia iha mundu jornalizmu nian kuinese ho termu 5W+1H. 5W mak What (Apa/Sa-ida), Where (Di mana/Iha nebe), When (Kapan/Horibainhira), Who (Siapa/See), Why (Mengapa/Tanbasa) no 1H mak How (Bagaimana/Oinsa)

Atu hakerek notisia ida tenki iha informasaun. Informasaun kona-ba akontesimentu ida. Sa akontesimentu, akontese horibainhira, akontese iha sa loron, akontese oinsa, tanba sa mak akontese, provoka husi se. Infomasaun sira nebe presiza halibur tenki liga ho 5W+1H ne’e. Formula 5W=1H ne’e hanesan buat ida nebe labele ignora bainhira hakerek notisia ida. Who ne’e bele refere ba organizasaun/instituisaun ka ema.

Tuir mai hakat sira nebe fasil atu uza 5W+1H kompletu ho ninia izemplu. Primeiru, halo titulu ba notisia nebe ita hakarak, ho titulu: “Konsolidasaun Estrututa PD iha Postu Administrativo Suai Vila, iha nebe ita tenki hatama data ka informasaun sira hanesan tuir mai: What (Konsolidasaun Estrutura PD iha Postu Administrativu Suai Vila, Where (Iha Suai Loro), When (Iha dia 21 de Fevereiru 2016), Who (PD), Why (halo konsolidasaun ba estrutura iha baze hodi prepara-an ba eleisaun iha 2017) + How (oinsa mak aktividade ne’e la’o).

Hakerek notisia ida iha paragrafu ida atu leitor sira nebe sani notisia ne’e bele kumprende kedas kontiudu notisia nian. Estrutura 5W ne’e la presiza halo tuir ninia ordenasaun What (Apa), Where (Di mana), When (Kapan), Who (Siapa), Why (Mengapa), bele troka ninia orden tuir ita nia nesesidade.

Hafoin informasaun kona-ba 5W halibur hotu iha notisia nia laran iha primeiru paragrafu, tuir mai, hakerek de’it ona 1H (How) iha paragrafu sira tuir mai tuir ita nia hakarak – saida mak presiza no importante atu hato’o ba leitor sira.

Informasaun sira nebe presiza halibur:

What	Konsolidasaun estrutura PD
Where	Iha Suai Vila
When	Loron 22 fulan Fevereiru tinan 2016
Who	Temi lider nasional ho lokal sira nebe partisipa iha konsolidasaun nia naran ho pozisaun. Hola notas detalhos kona-ba saida mak sira ko’alia iha konsolidasaun (Haree iha exemplo iha kraik).
Why	Halo konsolidasaun ba estrutura baze hodi prepara-an ba eleisaun iha 2017.
How	Temi oinsa organiza aktividade durante konsolidasaun iha Suai Vila

Presiza halibur infomasaun sira ne’e:

·      Konsolidasaun halo iha nebe

·      Halo iha sa loron

·      Sesee mak tuir konsolidasaun ne’e

·      Ema hira mak mosu iha konsolidasaun

·      Ema hira mak simu posse

·      Suku no aldeia hira mak tuir konsolidasaun

·      Iha autoridade lokal ruma mak tuir ou lae? Se tuir karik se? Temi naran ho pozisaun

·      Foti naran koordenador ka responsaveis sira nebe tuir konsolidasaun nia naran ho pozisaun

·      Sa aktividade seluk tan mak halo iha konsolidasaun.

·      Sesee mak ko’alia iha konsolidasaun.

·      Ko’alia kona-ba saida (tenki hakerek detaillu ka kutip/cita ema nebe ko’alia ninia liafuan kompletu). Labele temi deit ko’alia kona-ba vizaun partido nian, maibe tenki rejista ka foti nota kona-ba vizaun nebe esplika iha konsolidasaun ne’e.

Tuir mai ita haree izemplu husi notisia ida kona-ba konsolidasaun Partido Democrático nian iha Suai-Vila.

Konsolidasaun Estrutura PD iha Suai-Vila

“Iha loron 22 fulan Fevereiru, Partido Democrático halo konsolidasaun ba ninia estrutura iha Posto Administrativu Suai-Vila, nebe hola fatin iha Suai Loro. Lider nasonal sira nebe partisipa iha konsolidasaun ne’e mak Adriano do Nascimento, Prezidente PD, Lurdes Bessa, Vise Prezidenti PD, Francisco Borolaco, Vise Seketrariu-Jeral PD, Nivio Magalhães, Prezidente Juventude Democrático no Marcos da Cruz, Xefe Departamento Agrikultura PD nian. Lider PD sira husi Munisipiu Kavalima no husi Posto Administrativo Suai-Vila, nebe partisipa mos iha konsolidasaun ne’e mak  A, Prezidente PD Kovalima no C, Koordenador PD Suai Vila.

Iha konsolidasaun ne’e, lideransa nasional sira PD nian simu husi lider PD sira husi Munisipiu Kavalima ho militantes PD sira hamutuk atus hitu (700) resin. Estrutura PD iha Suai Vila simu lideransa nasional PD sira ho tebe, bidu no dahur. Ambiente ida animadu no rame tebes.

Iha Suai-Vila, PD fo posse ba ema atus neen (600) husi suku 5 Postu Administrativo Suai Vila nian. Iha konsolidasaun ne’e, Prezidente Partido PD nian, halo apelu ba responsaveis PD sira foin simu posse atu halo serbisu diak liu tan hodi PD bele manan iha eleisaun tinan oin mai. Nia mos husu ba membru PD sira atu sees husi violensia ho odio no vingansa. “Hau husu ba imi hotu, sees husi violensia. PD hakribi violensia, tanba PD nudar partido ida nebe defende, dame, dialogu, solidariedade, toleransia no kooperasaun. Sein buat hirak ne’e laiha fatin ba paz ho dezenvolvimentu”, dehan Adriano do Nascimento. Iha biban hanesan, Presidente PD nian ne’e mos halo kritika ba programa governu nian nebe la fo atensaun ba baze. “PD defende atu tau tan osan juta rua ba ministeriu Agrikultura hodi sosa trator ba agrikultor sira, maibe partido boot sira dehan sosa trator la importante, importante mak sosa aviaun ho kapal cepat. Agrikultor sira la sei sae aviaun ho kapal cepat, agrikultor sira presiza trator hodi halo toos ho natar, hodi hasae produsaun, hodi hadia sira nia moris. Iha parlamentu, ami halo votasaun, foti liman hodi defende sosa trator, maibe PD lakon tanba ita iha kadeira walu (8) deit. Tanba ne’e, ita tenki serbisu maka’as liu tan, hodi manan eleisaun hodi bele tau ita nia mehi ho hakarak iha realidade”, afirma Adriano do Nascimento. Iha Fatin hanesan, Francisco Borolaco, Vise-Sekretariu-Jeral PD nian, dehan tenki muda sistema de dezenvolvimentu nebe la benefisia povo. “Ita tenki muda sistema de dezenvolvimentu. Desenvolvimentu ohin halo iha leten deit, la halo iha kraik. Ita tenki manan iha eleisaun mai hodi realiza ita nia prinsipiu “harii nasaun husi baze”, katak dezenvolvimentu tenki halo iha baze, desenvolvimentu tenki hahu husi baze”, afirma Francisco Borolaco. Iha sorin seluk, Lurdes Bessa, Vise Prezidenti PD nian, fo hanoin ba militante PD sira kona-ba ideia saudozu La Sama nian hodi hamosu ZEESM. “ZEESM ne’e ideia maun La Sama nian, nia hakarak hamosu ZEESM ne’e hodi halo kombate ba pobreza iha Timor-Laran tomak. Maibe ZEESM nebe maun La Sama mehi ne’e la’os hanesan ZEESM nebe agora halo iha Oekussi daudaun, nebe soe osan arbiru deit tanba laiha estudos de viabilidade hodi garante mai ita kona-ba ninia retornu ekonomiku, finanseiru no sosial”, dehan Lurdes Bessa.

Molok taka, Prezidente PD nian, fo hanoin ba membros PD tomak, eleisaun besik ona, ema sei lori osan mai fahe hodi sosa votos. Nune’e nia dehan: “bainhira ema lori osan ho projetus mai, ka fo pozisaun ruma ba imi, imi simu deit tanba osan sira ne’e la’os sira nian. Se sira hakarak duni ajuda imi, lolos tau osan hodi sosa trator, la’os hein eleisaun mak lori osan mai hodi sosa votos. Sira hakarak povo kiak nafatin hodi sira bele sosa iha tempu eleisaun. Halo politika hanesan ne’e moral laiha tanba sosa povo nian kiak ho povu nia ignorasia. Neduni, hau dehan ba imi, simu ba hotu-hotu han, ne’e imi nian, ne’e ita hotu nian”, afirma Adriano do Nascimento hodi hakotu nia intervensaun.