Edukasaun nudar Pratika ba Liberdade, 24/05/2018

Edukasaun nudar Pratika ba Liberdade

Hosi: Carlos da Silva L.F.R. Saky

Titulu artigu ne’e mai hosi titulu ensaiu ida hakerek hosi Paulo Freire: Educação como Prática da Liberdade ka Edukasaun nudar Pratika ba Liberdade. Artigu ida ne’e atu koalia duni kona-ba Paulo Freire nia obra ne’e, obra nebe fo kontribuisaun boot tebes ba mundu edukasaun nian.  

Paulo Freire, edukador no autor mos ba selebre livru Pedagogia do Oprimido ka Pendidikan Kaum Tertindas. Nia  moris iha Brazil (1921-1997). Nia defende eskola hanorin alunu sira hodi “sani mundu” no tuir mai “transforma mundu”. Ho liafuan badak, edukasaun hodi transforma ema no ema transforma mundu. 

Freire nudar selebre edukador brazileiru ida, ninia obra sira hetan rekuinesimentu internasional.  Paulo Freire sai kuinesidu liuliu ho ninia metodu alfabetizasaun ba ema otas boot (adulto) sira. Metodu edukasaun nebe nia hamosu, lori rasik nia naran, Metodo de Paulo Freire. Nia dezenvolve hanoin ka pensamentu pedagojiku ida nebe assumidamente politiku. 

Ba Paulo Freire, objetivu boot liu hosi edukasaun mak konsientiza ema, liuliu alunu sira. Katak, konsientiza ema ka grupu desfavoresida iha sosiedade. Tenki hanorin sira, lori sira ba edukasaun ida nebe halo sira entende ka hatene sira nia situasaun rasik nudar ema oprimida no halo buat ruma (agir) a favor ba sira nia libertasaun. 

Ohin loron, kuaze iha mundu tomak, uza metodu hanorin nebe introduz hosi Paulo Freire, metodu dialojiku no partisipativu. Katak iha eskola sira, edukador ka professor sira bainhira hanorin, labele hato'o materia de'it depois ba ona, maibe tenki halo diskusaun ka dialogu ho alunu sira iha aula laran kona-ba materia nebe hato'o ba sira. Hosik alunu sira livre fo nia opiniaun. Prosesu ida ne'e mak naran partisipativu. 

 Iha tinan 70 resin, metodu Paulo Freire nian ne'e mos hetan introdusaun iha Timor-Leste. Metodu ida ne’e, la’os de’it uza hodi hanorin sani no hakerek, maibe tulun tebes hodi lori ema ba nivel kuinesimentu seluk, tanba hanorin ba ema oinsa kuinese-an rasik, kuinese mundu real no oinsa lori sira sai hosi situasaun oprimida nia laran. Hanorin ba oprimidu sira hodi kuinese sira nia direitu no dever, sai ema kritiku no oinsa atu liberta sira nia-an hosi situasaun oprimida nebe impoin hosi kolonialista ka autoridade sira. 

Iha Timor-Leste, metodu Paulo Freire nian, introduz hosi FRETILIN, liuliu hosi estudante Timor oan sira mai hosi Portugal, hanesan Sahe (Vicente Reis), Mau-Lear (Antonio Carvarino) no sst. Atu implementa metodu ida ne’e ho efektivu no iha kontinuidade, FRETILIN mos publika livru ida, iha dalen Tetun, ho titulu “Rai Timur, Rai Ita Nian”. Livru ne'e hatadak inisiu hosi prosesu ida hodi halo kombate hasoru analfabetizmu. Iha tinan hirak nia laran, entre 1975 to’o iha 1978, molok Baze de Apoio sira rahun, FRETILIN kaer metodu Paulo Freire nian hodi hanorin ema adultu sira iha fatin barak iha Timor laran, liuliu iha Zona Libertada sira ka iha Baze de Apoio sira. Infelizmente, esforsu tomak nebe FRETILIN halo hodi hasai Timor oan sira hosi nakukun laran, tanba  lahatene sani no hakerek (analfabeto), labele kontinua. Labele kontinua tanba serku anikilamentu nebe impoin hosi militar Indonezia sira, nebe rezulta iha Baze de Apoio tomak rahun ka Zona Libertada sira monu iha Indonezia nia liman. 

Iha funu laran, tanba laiha surat tahan, nein lapis no lapizeira, iha eskola popular sira, atu iha eskola sira nebe hanorin ema adultu sira, ka labarik sira, barak liu uza au kulit no anar hodi hakerek. Ba adultu sira, la’os de’it hanorin sani no hakerek, maibe hanorin mos kona-ba konseitu no pratika sira nebe hamosu situasaun oprimida ba ema rai na’in sira, no oinsa kore-an hosi opresaun ne’e. Hanesan izemplu ida, hanorin hakerek no sani liafuan “estrada”, tuir mai esplika saida mak estrada, se mak halo estrada no se mak uza estrada. Iha tempu kolonial, estrada povu mak halo, maibe la’os povu mak uza, tanba povu laiha kareta. Estrada malae  ho burgues sira mak uza, tanba sira mak iha iha kareta. Povu mak halo estrada sira liu hosi serbisu forsadu, povu serbisu mate-an, hetan tortura no insultu oioin, la manan osan bintez ida, no estrada ema seluk mak uza, la’os povu. Tan ne’e povu tenki konsiente ba ninia situasaun, situasaun esplorada no oprimida. Ho konsiensia ne'e, povu tenki hamrik, luta hodi liberta-an hosi opressaun ne’e nia laran. Ukun-rasik-an nudar dalan uniku ba libertasaun.

Metodu Paulo Freire nian, metodu ida efisiente no efikaz hodi halo konsientizasaun no mobilizasaun ba ema hotu nebe moris oprimidu iha kolonialista, kapitalista no imperialista sira nia okos. Neduni, metodu Paulo Freire nian, metodu ida assumidamente politiku tanba hanorin ba ema hodi luta ba ninia direitu sira, luta ba justisa no luta ba ninia libertasaun. 

Edukasaun tuir vizaun Paulo Freire nian, nudar pratika ba liberdade. Tuir edukador hosi Brazil ne’e, dalan ba libertasaun so bele iha bainhira sujeitu sira livre.  Liberdade so bele tau iha pratika liu hosi pedagojia ka edukasaun ida iha nebe ema oprimidu sira tenki deskobre no konkista sira nia-an nudar sujeitu hosi ninia destinasaun istorika rasik. Katak ema oprimidu sira tenki hatene ka konsiente katak sira sai oprimidu tanba situasaun ida nebe hamosu hosi ema seluk no sira tenki luta hodi hetan sira nia liberdade rasik no manan hikas sira nia valor no dignidade nudar ema.

Bainhira ita hanoin kona-ba edukasaun popular, ita hanoin kedas Paulo Freire ninia metodu, metodu nebe hakoak edukasaun ida orientadu ba vida umana, preokupa ho formasaun nebe halo ema tenki kritiku, kriativu, no paratisipativu iha sosiedade. 

Ema ida atu sai kritiku, primeiru ema ne’e tenki kuinese ninia realidade no realidade sira iha nia sorisorin. Katak atu sai ema kritiku tenki iha kuinesimentu luan, tanba sa mak mosu situasaun ne’e no oinsa sai hosi situasaun ne’e. Atu iha kuinesimentu luan, ema tenki aprende hosi moris rasik no aprende hosi ema seluk. Bainhira iha kuinesimentu ona mak tenki halo asaun, halo intervensaun hodi transforma situasaun aat ba diak, transforma injustisa ba iha justisa, fo resposta ba buat sira nebe seidauk iha resposta. Nune’e, libertasaun labele akontese se ema ida hanoin liberta nia-an mesak, enkuantu ema sira iha ninia sorisorin moris oprimidu no laiha liberdade. Libertasaun so akontese bainhira iha asaun kolektiva ida, asaun hamutuk ida iha nebe liberta ema hotu nebe moris hamutuk iha sosiedade ida. 

Paulo Freire hatudu ba ita katak, ser umanu sai sujeitu ida la’os de’it moris “iha mundu, maibe ho mundu”, ka, halo parte iha kampu jiratoria boot ne’e. Ema la’os moris de’it iha mundu, maibe harii ka konstroe ninia identidade rasik no halo intervensaun hodi hadia ninia kondisaun nudar sidadaun no iha direitu hodi harii sidadania igualitaria no justa ida. Ema ida labele moris izoladu iha illa ida, maibe moris iha mundu ida iha nebe moris hamutuk ho ema seluk. Iha moris hamutuk ne’e akontese interaksaun sosial no iha interaksaun ne’e konstroe identidade ida, identidade kolektiva ida nebe aseita hosi individu hotu-hotu nebe moris iha grupu ka iha sosiedade ne’e. Sira hotu nebe moris hamutuk tenki halo intervensaun kolektiva no ativa ida hodi muda sira nia kondisaun moris. Asaun kolektiva ne’e traduz iha luta kolektiva ida hodi harii sosiedade igualitaria no justa ida, katak laiha opressor no oprimidu. Bainhira iha opressor no oprimidu mak la iha liberdade, laiha justisa no igualdade. 

Tuir Paulo Freire, forma di’ak liu ba hanorin mak defende pozisaun ida ho seriedade no domin tomak, nune’e mos estimula, respeita, no defende direitu ba diskursu kontraditoria. Ne’e katak, hanorin daudaun dever hodi luta ba ita nia ideia sira no, dala ida hotu, respeita ema seluk nia ideia. Katak iha sosiedade nia laran tenki aseita ideia sira la hanesan, aseita ideia sira diferente ho ita nian. Iha ne’e ita defende daudaun demokrasia, liberdade no igualdade. 

Ideia kontraditoria sira mak sai baze ba hanoin kritiku sira nebe kontribui ba transforma mundu, hodi lori mundu ba iha moris ida diak liu. Hamate hanoin sira diferente ho ita nian, hanesan de’it hamate hanoin kritiku sira. Sosiedade ida ativu, kritiku no interveniente hatudu katak sosiedade ne’e moris, dinamiku no la’o daudaun ba iha transformasaun. 

Ba edukador brazileiru ne'e, problema sentral ema nian la’os hetan iha simples hanorin sani no hakerek (alfabetizar), maibe oinsa halo ema assume ninia dignidade nudar ema. Ema ida iha dignidade la’os tanba nia iha osan barak ka riku, maibe nia iha ninia kultura, ninia identidade no integridade. Ho forma ida ne’e, halo ema sai na’in ba kultura propria ida. Ema sira ho kondisaun ka karakteristika hanesan ne’e sira bele halo istoria. Sei tuir Paulo Freire, ema nebe iha fiar ba-an rasik, nia bele domina instrumentu de asaun sira ba ninia dispozisaun, inkluindu leitura. Katak liu hosi mos leitura loke ema nia hanoin, halo nia iha kuinesimentu barak liu tan. Ho kuinesimentu barak no luan sai vantajen ida hodi halo transformasaun. Transforma-an, transforma ema seluk no transforma mundu.

Paulo Freire hakarak hanorin ba ita katak, ita ema nudar ser umanu, labele moris hanesan robot nebe tuir de’it, ka sai seguidista, ka sai hanesan manu kakatua ka loriku, nebe hatene hasara de’it. Nia hakarak ema tenki sai kritiku, kriativu, imajinativu no partisipativu, brani dehan saida mak sai hosi nia fuan no ulun rasik, la’os hasara tuir de’it. Ema ida nebe iha ninia kultura rasik, iha ninia hanoin rasik, iha ninia identidade rasik, nia sei halo istoria no transforma mundu. Tan ne’e, iha edukasaun tenki hanorin ho metodu ida partisipativu no hosik alunu sira espressa sira nia hanoin ho livre, labele domina ka impoin deit hosi edukador sira. 

Pensamentu Paulo Freire nian mosu nudar produtu hosi kondisaun istoriku-sosiais nebe Brazil ho Chile moris ba iha dekada 60, fatin sira nebe nia realiza ninia pratika edukativa sira nebe relevante liu. Edukasaun nudar pratika ba liberdade, nebe hakerek hosi Paulo Freire, ita labele kumprende nein bele submete ba kritika sein vinkula nia iha kontestu brazileiru nian iha tinan hirak 1960-1964. Sei bele bolu atensaun ba faktu katak ninia pensamentu mosu desde iha finais dekada 40 no durante dekada 50 tomak, no kontinua hariku liu tan to’o ohin loron. 

Tuir kriteriu sosiolojiku sira iha ninia epoka, Paulo Freire rekuinese iha Brazil, iha “sosiedade fechada” ida nebe ema Brazil sira hola parte ba, tan ne'e, kultura no edukasaun sai materia diskusaun nian. Maibe mos, iha Brazil, tuir Paulo Freire, iha “sosiedade aberta” ida, nebe propoin edukasaun partisipativa ida, iha nebe ema hotu bele “koalia buat ruma”, sosiedade ida nebe na’in ba kultura livre ida. Brazil mos iha “sosiedade tranzisaun” ida, iha nebe iha “konsiensia tranzitiva” ida, iha hela prosesu libertasaun, katak la’o dadaun ona ba sosiedade aberta no partisipativa ida. 

Se ita haree ho kuidadu ba realidade Timor nian, sei iha ema barak moris iha situasaun oprimida nia laran. Oprimi hosi sira nebe iha autoridade ka iha influensia boot. Por ezemplu, iha eskola sira, professor sira kontinua dominante, impoin sira nia hanoin no matenek ba alunu sira, ladun iha dialogu entre professor ho alunu. Dala ruma, professor balun, sei rekorre violensia fizika no verbal hodi hata’uk alunu sira, em vez de rekorre dialogu. 

Iha instituisaun balun, hanesan PNTL, ninia membru balun, halo ameasa ba ema ki’ik sira iha nebe hamosu situasaun ta’uk no halo ema tenki hakruk ba buat sala ka ameasa sira. Iha politika mos hanesan, liuliu iha kampaine, lider balun hasai liafuan sira ho ton ameasa hodi ema bele vota ba sira ka labele vota ba partidu ka kandidatu seluk, halo ema la livre vota tuir ninia konsiensia. Bainhira ema ida halo buat ida latuir nia konsiensia rasik tanba presaun, ameasa no ta’uk mak ema ne’e moris oprimidu hela.

Iha eskola sira, seidauk halo tuir lolos metodu edukasaun nebe defende hosi Paulo Freire, edukasaun ida ho baze dialogu no partisipativu. Edukasaun ida nebe la’os ho baze dialogu no partisipativu, aumenta tan ho violensia fizika no verbal, sei hamosu deit hanoin ida katak professor sira mak hatene liu no loos liu. Situasaun sira hanesan ne’e sei kontribui deit ba hamosu kompleksu inferioridade no superioridade. 

Ita nota momos kompleksu inferioridade no superioridade iha ita nia sosiedade nia laran. Kompleksu superioridade ita nota iha na’i ulun balun, mosu ho ar ida hanesan sira mak hatene buat hotu, sira mak halo buat hotu, sira mak na’in ba buat hotu, sira mak aas liu hotu, sira mak  iha buat hotu nia leten, nune’e ema hotu tenki rona no halo tuir sira nia hakarak, labele iha hanoin kontraria ho sira. Enkuantu kompleksu inferioridade reflekte iha sira nebe sai seguidista ka tuir de’it, penurut, la brani hateten lae ba na’i ulun sira, biar na’i ulun sira nia hanoin ho hahalok sala. Seguidista sira iha tendensia sai “lambe botas”, la brani hateten lae, maibe so hatene de’it halo elojiu no alimenta ego na’in ulun sira nian, biar na’in ulun sira sala. Seguidista sira la kontribui ba transformasaun, tanba sira lahola pozisaun kontraditoria, sira sai ema oportunista nebe buka diak ba-an mesak, la’os luta ba transformasaun no diak hamutuk nian. 

Kompleksu inferioridade halo ema barak lakon sentidu kritiku no halo ema sai seguidista nebe kontribui makaas ba status quo. Mudansa no transformasaun hahuu ho hanoin kritiku, krativu no imajinativu. Hanoin kritiku, kriativu de’it mos seidauk to’o, presiza mos aten brani, tanba laiha mudansa no transformasaun ida sein risku. Risku tanba tenki hasoru ema iha influensia boot sira nebe defende status quo. Seguidista sira labrani hasoru risku, sira buka zona seguru de’it. Atan ida sei di’ak liu duke seguidista ida, tanba atan sira hakruk tanba obriga no hata’uk hosi liurai sira. Enkuantu seguidista sira iha politika, laiha karakter, laiha prinsipiu, laiha identidade no hakruk ho livre vontade. Hakruk tanba hakarak atu hetan buat diak ruma ba sira nia interesse rasik, la'os interesse sosiedade nian. Sira sai ema ipokrita, karakter ida kontraditoria ho karakter ema demokrata sira nebe kritiku, kritiku ba buat sira nebe laloos no la justu iha sosiedade nia laran.

Sidadaun nebe kritiku mak sidadaun sira nebe buka hatene informasaun sira loos nian molok koalia, la’os fiar de’it ka konsumu rumor no fahe tutan rumor ho informasaun falsu sira. Iha Timor-Leste, ita nota utilizador sira media sosial nian, barak la kontribui ba fahe informasaun sira nebe loos ba sani na’in sira, sira gosta liu fahe informasaun falsu sira hodi hatun sira nia adversariu. Hahalok sira hanesan ne’e la konstrutivu no edukativu. 

Sosiedade nebe la kritiku, lahatene haketak buat nebe los ho sala, buat nebe di'ak no aat, husik buat aat ho sala sira la’o iha sira nia oin, hatudu katak sosiedade ne’e moras todan. Tanba moras, laiha forsa hodi atua, laiha forsa hodi organiza no mobiliza hodi transforma buat aat ba diak, hodi kombate diskriminasaun no eskluzaun, no promove justisa no inkluzaun sosial. 

Diskursu sira hanesan “enkuantu ami sei moris imi labele ukun” hatudu de’it eskluzividade no autoridade, hatudu de’it anti demokrasia no ejemonia, hatudu de’it katak sira mak hatene liu, matenek liu, halo liu, hahalok ida kontraditoriu ho metodu hanorin Paulo Freire nian nebe defende inkluzaun, igualdade no partisipasaun ema hotu nian iha edukasaun no ukun.

Paulo Freire fo hanoin katak atu halo konsientizasaun, tenki hanorin buat nebe loos ba alunu sira. Se ita haree ba kampaine politika ikus iha Timor (2018), lider politiku balun nia intervensaun, halai dok tebes hosi metodu pedagojiku nebe oferese hosi Paulo Freire. Tanba intervensaun barak la edukativu, konstrutivu no iha tendensia ba odio ho vingansa politika. Seluk ho ne'e, intervensaun balun destrutivu, no halo distorsaun no manipulasaun ba opniaun publika ho informasaun sira laloos, buat nebe la permitidu iha mundu edukasaun nian. Aat liu tan, kampaine ida nebe nakonun ho hatun malu no demagojia sira.

Presiza hatene katak, prosesu aprendizajen la’os iha sala aula laran de’it, maibe iha nebe de’it, inkluindu iha palku kampaine sira. Tan ne’e, dever politiku sira nian, nudar edukador politiku, iha obrigasaun politika no moral, hanorin buat nebe loos ba povu, la’os alimenta informasaun falsu sira, la’os hatun malu no hatudu lakon respeitu ba malu. Nudar edukador politiku, politiku sira labele rekorre metodu makiaveliku nian hodi buka votus no poder, maibe tenki aposta maka’as iha razaun ho programa sira hodi hasai povu hosi situasaun oprimidu nia laran. Kampaine sira nakonun ho ameasa la ajuda atu liberta ema hosi opresaun maibe reforsa tan de’it opresaun tanba ameasa nudar parte ida hodi reprimi, intimida no halo tauk ema, buat ida nebe kontraria tebes ho prinsipiu no valor sira demokrasia nian. 

Metodu pedagojiku ka edukasaun Paulo Freire nian, halo  edukasaun sai hanesan asaun kultural, asaun konsientizasaun. Paulo Freire haree situasaun aprendizajen nudar parte ida hosi situasaun konflitu sosial. Paulo Freire nudar edukador kritiku ida, nia hakarak edukasaun la’os hanorin de’it ema atu hatene sani no hakerek, maibe edukasaun mos tenki sai hanesan asaun konsientizasaun ida, asaun ida nebe hanorin ema atu konsiente ba realidade moris nian, realidade ninia kultura nian no tenki kontribui ba mudansa ka transformasaun sira.

Metodu Paulo Freire nian aprezenta edukasaun konstrutiva ida kona-ba ideia dialogu entre edukador/professor no edukandu/alunu, iha nebe okorra sempre parte hosi ida-idak nian iha parte seluk. Paulo Freire lakohi edukador lori ka obriga ninia mundu, ninia matenek, ninia metodu hanorin no materia ba nia aula sira bazeia de'it ba ninia kultura no valor sira. Iha persepsaun ida ne’e nia laran mak mosu pressupostu ida katak ema ida la eduka ema ida no ema ida labele eduka-an mesak. Katak professor sira mos tenki aprende hosi alunu sira, parte ida labele eduka nia an mesak, maibe eduka hamutuk, edukasaun ida nebe professor no alunu sira aprende hamutuk. Iha ne’e mak Paulo Freire introduz eduksaun ida ho karakter dialojiku no partisipativu.

Tuir Paulo Freire, dialogu konsiste iha relasaun orizontal, la’os vertikal entre ema sira implikada, entre ema sira iha relasaun ka iha interaksaun ba malun. Iha ninia hanoin, relasaun mane ho mane, mane ho feto, feto ho feto no ema ho mundo labele haketak ida ho seluk (indissociavel). “Eduka ema hamutuk, hodi halo transformasaun ba mundu.” Iha prosesu ida ne’e, valoriza ema hotu nia matenek (saber), matenek professor ho alunu sira nian hotu. La nega matenek aluno sira nian. Maibe, edukador mos la limita-an de’it ba matenek aluno sira nian. Professor iha dever hakat liu matenek alunu sira nian. Tan ne’e mak nia professor no ninia funsaun labele konfunde fali ho alunu sira nian. 

Paulo Freire, aborda "métodu" alfabetização ba ema adultu ho maneira ida detallada iha kontestu sosiu-politiku Brazil nian iha dekada 1960. Nia halo kritika ida ba edukasaun tradisional iha Brazil, iha nebe nia defende nesesaria tebes edukasaun ida ba desizaun, ba responsabilidade sosial no politika. Edukasaun nebe hatuur dialogu nafatin no beibeik ho ema seluk, liu hosi vizaun kritika ida, la’os passiva de’it. Paulo Freire oferese prosesu pedagojiku ida hodi eduka sujeitu istoriku no politiku iha analize kritiku ida kona-ba sosiedade.

Pedagojia kritiku la simu teze ida katak kuinesimentu no eskola tenki neutru, nune’e professor sira tenki iha atitude ida neutra. Ba Paulo Freire, eskola nudar prosesu politiku ida, la’os de’it tanba iha mensajen politika ka trata kona-ba topiku politika sira iha biban ne’e, maibe mos tanba hosi eskola produz no hetan komplexu relasaun politika no sosial ida iha nebe labele abstraida. Katak bainhira professor sira haree situasaun diskriminativa ka injustisa ruma nebe la’o iha sosiedade nia laran, nia tenki kritika, tenki interven, labele nonok tanba de’it nia professor. Nune’e mos alunu sira, labele nonok de’it, maibe sira mos bele espressa sira nia hanoin no bele mos halo asaun ruma hasoru injustisa ne’e. Por ezemplu, hanesan iha kampaine politika nebe foin liu daudaun, nebe nakonun ho distorsaun ba istoria, professor sira labele neutru, sira iha obrigasaun haloos istoria sira distorsidu, nune’e tulun alunu sira hodi aprende istoria nebe loos. 

Edukador brazileiru ne’e aprezenta linguajen politiku-pedagojika ida, kompletamente progressista no renovadora iha epoka neba. Nia mos fo empasse ba valor sira hosi "conteúdos programáticos", nebe tuir loloos demokratikamente hili ona hosi parte interessada sira iha aktu hodi halo alfabetizasaun, iha proposta ida nebe luan liu hodi halo edukasaun. Ohin loron, iha rai barak, eskola barak sai nakloke liu tan, sai demokratiku no partisipativu liu tan nudar kontribuisaun valioza hosi Paulo Freire nian.

Kontrariu hosi konsepsaun tradisional kona-ba eskola, nebe apoia ho metodu ida sentradu iha autoridade professor nian. Paulo Freire kontra konsepsaun tradisional kona-ba eskola nebe hatudu professor mak nudar autoridade iha eskola hodi impoin sira nia hanoin, sira nia kultura, sira valor, sira nia matenek no mundu ba alunu sira. Paulo Freire komprova ona katak metodu sira nebe alunu ho professor sira aprende hamutuk, mak metodu aprendizajen ida nebe diak liu, efisiente no efikaz liu. 

Paulo Freire hatuur kestaun ida nebe totalmente orijinal da’et ho pratika edukativa. Nia dehan, edukasaun la’os hanesan buat ida nebe bele fo (doado) hosi ema nebe hatene ba ema nebe lahatene: maibe, sim, nudar forma ida atu ema ser umanu bele sai na’in ba edukasaun, konsientemente, hosi ninia realidade, hodi nune’e, iha kondisaun sira hodi bele halo transformasaun. 

Pedagojia Paulo Freire nian propoin ensinu ka metodu hanorin ida ho baze iha dialogu, liberdade no ezersisiu hodi buka kuinesimentu partisipativu no transformador. Edukasaun ida nebe prontu ka disposta halo konsiderasaun ba ser umanu nudar sujeitu hosi ninia aprendizajen rasik no la’os hanesan objetu ida de’it sein resposta sira no hatene halo sasan sira. Ema nia moris, ema nia realidade no liuliu ema ninia forma hodi preenxe no sani mundu presiza hetan konsiderasaun atu nune’e, apredizajen ne’e bele realiza. 

Paulo Freire fo importansia boot ba nivel asaun libertadora: edukador reflete kona-ba modu oinsa nia rasik serbisu ba mudansa ka ba reprodusaun ba sistema. Iha estajiu ida ne’e, ema tenki buka solusaun ba krize sira. Iha situasaun sira nebe to’o iha limite estremu, ema hotu tenki buka hakat liu situasaun ne’e, labele koko fila ba situasaun uluk nian. Ho nune’e foin bele sobu resposta tuan sira no aprende buat foun sira, troka modu tuan ho modu foun iha hanoin no hahalok sira. 

Tuir Paulo Freire, transformasaun hahu hosi professor no alunu hodi halo ka hetan transformasaun koletiva. Iha estajiu intermediariu ida, esperiensia hodi liberta-an presiza hetan sujeitu istoria sira hanesan (similares), nebe moris rasik hosi esperiensia libertasaun nian.

Paulo Freire defende nesesidade hodi identifika-an ho ema seluk, haree ba lalenok seluk no haree ba an rasik hosi terseira pessoa, haree imajen rasik hosi lidun seluk. Iha vizaun luan ida, iha nesesidade hodi hatudu efikasia no universalidade metodu ka dalan nebe hetan ona, superasaun no libertasaun subsekuente, nesesidade hosi internasionaliza resposta lokal no, liuliu hakarak (vontade) hodi fahe buat nebe baku loos. Ba ida ne’e mak Paulo Freire bolu “asaun kultural libertadora”. Katak prosesu libertasaun so hetan susesu bainhira professor no alunu sira, labele sai hanesan manduku nebe moris iha nu kakun okos, maibe tenki sai ba liur, hateke ba sorin-sorin no hateke ba dook, tenki kestiona buat oioin no tenki hetan resposta nebe loos, tuir mai halo intervensaun. 

Ba Paulo Freire, ema nudar sujeitu, tan ne’e ema hotu tenki moris livre no justu. Nune’e ema ida-idak tenki luta hodi liberta-an no liberta ema seluk mak sai sentidu boot hosi kompromisu istoriku nebe iha relasaun ho ema, mak partisipa iha pratika umanizadora ida. Atu sai sujeitu, presizu korre-an hosi kesi sira, brani semo ho liberdade. No liberdade mak buat nebe ita konkista no luta nafatin no beibeik ba hodi hakat liu situasaun opressora. Edukasaun mak meiu nebe lori ema ba konkista ninia subjetividade hodi bele komanda destinu hosi ninia asaun sira. 

Ita bele konklui katak, proposta Paulo Freire nian nudar proposta anti-autoritaria ida biar pedagojia dirijente, iha nebe professor no alunu sira hanorin no aprende hamutuk. Hakat hosi prinsipiu ida katak edukasaun nudar aktu matenek (saber) ida, professor-alunu no alunu-professor tenki engaja-an ka tama iha dialogu permanente ida nebe karakterizadu ho ninia “relasionamentu orizontal”, nebe la kisuk (exclui) desekilibriu poder sira ka diferensa esperiensia no kuinesimentu sira. Ida ne’e nudar prosesu ida nebe hola fatin la’os iha sala aula nian, maibe iha sirkulu kultural ida. La eziste kuinesimentu “discursivo” ida, maibe kuinesimentu ida hahu hosi esperiensia lorloron nian no kontraditoria professor-alunu/alunu-professor sira. Paulo Freire aprezenta konjuntu hosi konseitu sira nebe sobu moldura edukasaun tradisional hodi hamosu metodu pedagojiku ida nebe promove edukasaun ida dialojiku no partisipantivu. 

Paulo Freire haree aktu hanorin (ensinar) nudar buat ida klean no dinamiku iha nebe kestaun identidade kultural atinji dimensaun individual no klase edukandu/alunu sira nian. Ba Paulo Freire, metodu nebe nia aprezenta nudar pratika edukativa progressista ida. Freire esplika beibeik katak, eduka la’os tranferensia kuinesimentu de’it, maibe sim konsientizasaun no sasin moris. Se alunu/edukandu ida la konsiente no sai sasin ba buat nebe nia aprende mak edukasaun ne’e rasik sai la efikaz. 

Ba Paulo Freire, mane no feto nudar uniku ser umanu sira nebe bele aprende ho laran ksolok no laran metin, ho konviksaun katak bele halo (possivel) mudansa. Aprende hanesan deskoberta kriadora, ho nakloke-an ba risku. Ne’e signifika hanorin la’o hamutuk ho aprende, no aprende la’o hamutuk ho hanorin.