Hanoin Hamutuk ho
Paulo Freire: Edukasaun nudar Pratika ba Liberdade
Hosi: Carlos da Silva L.F.R. Saky
Paulo
Freire, edukador kuinyesidu hosi Brazil, nebe iha influensia boot tebes iha mundu
edukasaun liu hosi nia publikasaun lubuk ida. Entre publikasaun sira ne’e, ida
mak “Educação como Prática da Libertação” nebe sai objetu elaborasaun hosi
artigu ida ne’e. Nia dezenvolve metodu pedagojiku ida hodi hanorin ema adultu
sira sani no hakerek. Iha artigu ida ne’e sei koalia mos kona-ba edukasaun iha
Timor-Leste relasiona ho metodu pedagojiku Paulo Freire nian.
Paulo Freire defende metodu ensinu no aprendizajen
ida liu hosi dialogu no partisipasaun alunu sira nian, ho konsiderasaun katak, ser humano nudar sujeitu hosi ninia aprendizajen
rasik, la’os hanesan objetu ida de’it. Nune’e,
eskola labele sai fatin hanorin ema sani no hakerek de’it, maibe sai fatin
konsientizasaun, fatin hanorin ema sani no transforma mundu.
Paulo
Freire defende iha prosesu hanorin, labele hato'o materia de'it, maibe tenki
halo dialogu ho alunu sira. Edukador/profesor sira labele obriga ninia mundu,
ninia matenek, ninia metodu hanorin no materia ba alunu sira bazeia de'it ba sira
ninia kultura no valor sira. Presiza rona alunu sira. Alunu ho edukador/profesor
sira, hotu-hotu partisipa iha diskusaun kona-ba materia nebe edukador/profesor sira
aprezenta. Iha ne’e mak akontese dialogu entre edukador/profesor no alunu. Ho
dialogu no partisipasaun ne’e, mosu presupostu ida katak ema ida la eduka ema
ida no ema ida labele eduka-an mesak. Katak edukador/profesor sira mos presiza
aprende hosi alunu sira, parte ida labele eduka nia-an mesak, maibe eduka malu,
liu hosi aprende ba malun.
Ohin loron, metodu Paulo Freire nian,
la’os uza hodi hanorin deit adultu sira, maibe hodi hanorin mos alunu otas ki’ik
ka foin sa’e sira. Nia defende prosesu ensinu no aprendizajen iha eskola sira, labele
impoin de’it hosi edukador/profesor sira, maibe tenki iha dialogu entre edukador/profesor
no alunu sira. Metodu ida ne’e produtivu ka efektivu liu duke metodu
tradisional nebe domina de’it hosi edukador/profesor sira.
Metodu
Paulo Freire nian asumidamente politiku. Ba nia, edukasaun iha papel hodi
konsientiza ema desfavoresidu sira iha sosiedade nia laran, hodi sira bele hatene
sira nia-an nudar ema oprimida, no halo buat ruma a favor ba sira nia
libertasaun. Tenki konsientiza ema desfavoresidu sira hodi hatene sira nia
direiru no dever, halo sira kuinyese mundu real, kuinyese ambiente sosial,
politika no ekonomika nebe sira moris ba. Bainhira sira konsiente ona ba
situasaun sira nebe oprimi sira, situasaun sira nebe halakon sira nia direitu
no liberdade, mak sira sei hamrik no luta hodi liberta sira nia-an.
Iha
prosesu ensinu no aprendizajen tuir metodu Paulo Freire nian, karakterizadu ho
relasionamentu ida orizontal, la’os vertikal, entre profesor no alunu. Iha
prosesu ida ne’e, valoriza ema hotu nia matenek, matenek profesor ho alunu sira
nian hotu. La nega matenek alunu sira nian. Maibe, profesor mos la limita-an de’it
ba matenek alunu sira nian. Rekuinese nafatin katak iha diferensa esperiensia
no kuinesimentu entre profesor no alunu sira. Profesor iha dever hakat liu
matenek alunu sira nian. Tan ne’e mak bolu nia profesor no ninia funsaun labele
konfunde fali ho alunu sira nian.
Iha
dekada 70, metodu pedagojiku Paulo Freire nian mos hetan introdusaun iha
Timor-Leste, introduz hosi FRETILIN. FRETILIN publika livru ida iha dalen Tetun
ho titulu “Rai Timur, Rai Ita Nian”. Livru ne'e hatadak inisiu hosi prosesu ida
hodi halo kombate hasoru iliterasia, lahatene sani no hakerek. Entre 1975 to’o
iha 1978, molok Baze de Apoio sira rahun, FRETILIN hanorin ema adultu barak iha
ai-laran, iha zona libertada sira. Izemplu pratiku ida oinsa FRETILIN hili
liafuan hodi hanorin adultu sira sani no hakerek, la’o hamutuk konsientizasaun
dala ida. Por izemplu, hili sani no hakerek liafuan “estrada”. Tuir mai halu dialogu ho alunu sira kona-ba saida
mak estrada, se mak halu estrada no se maka uza estrada. Estrada mak luron nebe
kareta hodi liu. Estrada povu mak halu liu hosi serbisu forsadu, maibe ema hosi
li’ur (kolonialista) sira mak uza, tanba sira mak iha kareta. Povu la uza tanba
laiha kareta. Iha prosesu halo estrada mosu situasaun esplorasaun no opresaun
tanba povu han basa no tebe, la manan osan sentavus ida. Atu liberta-an hosi esplorasaun
no opresaun sira mak povu tenki hamrik luta hodi liberta-an hosi dominasaun ema
rai-li’ur nian.
Infelizmente,
esforsu FRETILIN nian ne’e labele kontinua tanba serku anikilamentu nebe impoin
hosi militar Indonezia sira, nebe rezulta iha zona libertada sira monu iha
Indonezia nia liman. Maski nune’e, rekuiynese katak, aplikasaun metodu
pedagojiku Paulo Freire nian hosi FRETILIN, kontribui tebes ba formasaun
konsiensia politika povu nian. Rezistensia hasoru okupasaun Indonezia durante
tinan 24 nia laran, barak ka uituan, hetan kontribuisaun direkta no
indirektamente hosi metodu pedagojiku Paulo Freire nian nebe hanorin hosi
FRETILIN.
Ohin
loron, taxa iliterasia (analfabeto) sei aas iha Timor. Objetivu ida hosi
ukun-an nian mak atu kombate iliterasia. Tuir loloos, governu tenki adopta
hikas metodu Paulo Freire nian hodi hanorin ema adultu sira hodi hatene sani no
hakerek, no kuinyese sira nia direitu no dever sira, hodi sira sente ukun-an muda
duni sira nia moris, halo sira livre duni hosi nakukun laran, hodi sira bele
kontribui ho diak ba konstrusaun estadu no dezenvolvimentu nasional.
Ba
Paulo Freire, povu ida hetan libertasaun
loloos bainhira povu (sujeitu) ne’e sente livre loloos. Liberdade so bele tau iha pratika liu hosi
edukasaun ida iha nebe ema oprimidu sira tenki deskobre no konkista sira nia-an
nudar sujeitu hosi ninia destinasaun istorika rasik. Katak ema oprimidu sira
tenki konsiente katak sira sai oprimidu tanba situasaun ida nebe hamosu hosi
ema seluk no sira tenki luta hodi hetan sira nia liberdade rasik no manan hikas
sira nia valor no dignidade nudar ema.
Metodu
edukasaun Paulo Freire nian orientadu ba vida umana, preokupa ho formasaun nebe
halo ema tenki sai kritiku, kriativu, no paratisipativu iha sosiedade. Ema
ida atu sai kritiku, primeiru ema ne’e tenki kuinyese ninia realidade no
realidade sira iha nia sorisorin. Katak atu sai ema kritiku tenki iha kuinyesimentu
luan, tanba sa mak mosu situasaun ne’e no oinsa sai hosi situasaun ne’e.
Bainhira iha kuinyesimentu ona mak tenki halo asaun, halo intervensaun hodi transforma
situasaun ne’e. Nune’e, libertasaun labele akontese bainhira ema ida hanoin
liberta-an mesak, enkuantu ema sira iha ninia sorisorin moris oprimidu no laiha
liberdade. Libertasaun so akontese bainhira iha asaun kolektiva ida, asaun
hamutuk ida iha nebe liberta ema oprimida sira hotu nebe moris hamutuk iha
sosiedade ida.
Paulo Freire
hatudu ba ita katak, ser humano sai
sujeitu ida la’os de’it moris “iha mundu, maibe ho mundu”. Nune’e, iha mundu,
nia konstroe ninia identidade rasik no halo intervensaun hodi hadia ninia
kondisaun nudar sidadaun no iha direitu hodi harii sidadania igualitaria no
justa ida.
Tuir Paulo
Freire, forma di’ak liu ba hanorin mak defende pozisaun ida ho seriedade no
domin tomak, nune’e mos estimula, respeita, no defende direitu ba diskursu
kontraditoria. Ne’e katak, hanorin daudaun dever hodi luta ba ita nia ideia
sira no, dala ida hotu, respeita ema seluk nia ideia. Katak iha sosiedade nia
laran tenki aseita ideia sira la hanesan, aseita ideia sira diferente ho ita.
Iha ne’e ita defende daudaun demokrasia, liberdade no igualdade. Sosiedade
ida ativu, kritiku no interveniente hatudu katak sosiedade ne’e moris, saudavel,
dinamiku no la’o daudaun ba iha transformasaun. Ideia kontraditoria la
signifika hamosu informasaun falsu sira hodi hatudu katak ita diferente, maibe haree
faktu sira ho objetiva hosi lidun nebe la hanesan, hodi hetan solusaun hamutuk.
Timor-Leste biar ukun-an ona, ema barak
sei moris oprimida. Oprimi hosi sira nebe iha autoridade ka iha influensia
boot. Iha eskola sira, edukador balun kontinua dominante, impoin sira nia
hanoin no matenek ba alunu sira, ladun iha dialogu entre edukador no alunu.
Dala ruma, profesor balun, sei rekorre violensia fizika no verbal hodi hata’uk
alunu sira, envez de uza metodu dialojiku hodi muda alunu sira nia hanoin no
atitude. Bainhira uza violensia hodi hata’uk alunu sira, mak profesor
transfere dadaun violensia ba alunu sira no susar atu hakotu siklu violensia
nebe sai ona kultura iha rai sira subdezenvolvidu.
Entre alunu sira mos hanesan, alunu senior sira domina no oprimi alunu
foun sira liu hosi praxe ka massa orientasi. Iha praxe sira, maior parte hosi atividade
sira la edukativu, barak liu domina ho violensia, opresaun, odio no vingansa, tanba
alunu senior sira uluk mos sofre hanesan. Tenki hapara praxe iha eskola no universidade sira no substitui ho dialogu sira
nebe da’et ho prosesu ensinu no aprendizajen iha eskola sira.
Se ita kaer ba metodu Paulo Freire
nian, tuir loloos, hosi jardim infantil to’o iha ensinu sekunadria sira, tenki
aposta liu iha dialogu, involve alunu sira iha diskusaun grupu, nune’e mos ho
professor sira, hosik alunu sira libreta sira nia inisiativa ho kritividade
sira nudar parte ida hosi liberdade no forma ema sai kritiku hodi transforma
ninia ambiente no mundu.
Iha Timor-Leste, dalen mos sai
obstakulu ka dezafiu ida. Adopsaun portugues nudar dalen ensinu, sai obstakulu
bainhira parte ida la domina portugues. Susar halo dialogu entre parte rua bainhira
parte ida la domina dalen ne’e, aat liu tan parte rua hotu la domina. Bainhira
sira la domina dalen mak sira rasik sente la livre hodi espresa sira nia hanoin
ka transmite siensia ba parte seluk. Iha ne’e bele halo prosesu ensinu no
aprendizajen sai la produtivu ka efektivu bainhira edukador no alunu sira la
domina dalen ensinu sira. Sira hotu sente moris iha situasaun oprimida nia
laran, bainhira sira hotu la sente a vontade hanorin no aprende iha dalen ne’e.
Karik dezafiu hanesan akontese mos ba dalen Tetun, tanba professor no alunu
balun mos lamenta katak sira la domina diak Tetun hodi hakerek ka hodi hanorin
no simu materia sira. Problema ida ne’e akontese tanba durante periodu
koloniazasaun no okupasaun, dalen Tetun nunka hanorin iha eskola sira. Iha
dekada 70, FRETILIN konsiente ba obstakulu uza dalen portugues hodi hanorin
adulto sira. Tan ne’e, bainhira introduz
metodu Paulo Freire nian iha Timor-Leste iha tempu neba, sira lahakat tuir rai
sira eis-kolonia Portugal nian iha Afrika nebe uza portugues hodi hanorin,
maibe uza Tetun. Ho opsaun ida ne’e hodi fasilita komunikasaun ka dialogu entre
alunu no profesor. Iha parte seluk, ho opsaun ida ne’e mos FRETILIN hakarak
hatudu rezistensia no sentimentu nasionalizmu aas liu husi dalen Tetun.
Iha politika mos ita nota sei iha
opresaun maka’as, liuliu iha tempu kampaine. Lider balun hasai liafuan sira ho
ton ameasa hanesan: “la hili ami, sei mosu hikas funu”, “la hili ami, veternus
no idozus sira sei lakon subsidiu”, “manan ka lakon ami mak sei ukun”,
“enkuantu ami sei moris, laiha ema ida atu ukun”, no seluk-seluk tan. Halo
ameasa sira ne’e hodi ema bele vota ba sira ka labele vota ba partidu seluk.
Ameasa sira ne’e halo ema la livre vota tuir ninia konsiensia. Bainhira ema ida
halo buat ida latuir nia konsiensia rasik tanba presaun, ameasa no ta’uk mak ema
ne’e psikolojikamente moris oprimidu. Ameasa sira no fahe informasaun sira
laloos ba publiku, la’os de’it la edukativu, maibe habeik povu, hahalok ida
nebe kontra Paulo Freira nia hanoin hodi liberta povu hosi hahalok aat sira. Ameasa
sira nudar hahalok aat no reforsa de’it opresaun ba ema kiik sira. Ameasa nudar
parte ida hodi hata’uk ema, buat ida kontraria tebes ho prinsipiu ukun-rasik-an
nian no valor sira demokrasia nian.
Ita mos nota, iha sosiedade Timor sei
iha kompleksu superioridade no inferioridade iha nivel balun. Kompleksu
superioridade ita nota iha na’i ulun balun, mosu ho ar ida hanesan sira mak
hatene buat hotu, sira mak halo buat hotu, sira mak na’in ba buat hotu, sira
mak loos liu hotu, sira mak aas liu hotu, sira mak iha buat hotu nia
leten. Tan ne’e, sira hakarak ema hotu tenki halo tuir sira nia vontade.
Bainhira ema lakohi tuir sira nia vontade, mak sira rekorre meios hotuhotu hodi
ema bele hakruk ba sira. Enkuantu kompleksu inferioridade reflekte iha sira
nebe sai seguidista ka
penurut, la brani hateten lae ba na’i ulun sira, biar na’i ulun sira
nia hanoin ho hahalok sala. Iha tipu seguidista
rua, ida tanba ignorante, lahatene buat ida no tuir deit, seluk fali, la’os
ignorante, hatene hela, maibe sai lambe
botas ka penjilat. Aat liu mak
ida ikus ne’e tanba nia hatene hela hanoin no hahalok na’i ulun nian sala,
maibe nia tuir de’it, nia alimenta ego na’in ulun sira nian, tanba nia hakarak
hetan buat ruma ba nia interesse pesoal.
Kompleksu inferioridade halo ema barak
lakon sentidu kritiku. Sosiedade nebe la kritiku, husik buat aat ho sala sira
la’o iha sira nia oin, hatudu katak sosiedade ne’e moras todan. Tanba moras,
laiha forsa hodi halo intervensaun, laiha forsa hodi organiza no mobiliza hodi trava
hanoin no hahalok aat sira.
Atu halo konsientizasaun, tenki hanorin
buat nebe loos ba alunu sira. Se ita haree ba kampaine politika ikus iha Timor
(2018), lider politiku balun nia intervensaun, halai dok tebes hosi metodu
pedagojiku nebe defende hosi Paulo Freire. Tanba intervensaun barak la
edukativu, konstrutivu no iha tendensia ba odio ho vingansa politika. Seluk ho
ne'e, intervensaun balun destrutivu, no halo distorsaun ba istoria no halo manipulasaun
ba opiniaun publika ho informasaun falsu sira, buat nebe la permitidu iha mundu
edukasaun nian. Aat liu tan, kampaine ida nebe nakonun ho loko-an, fahe ema no hatun
malu sei la kontribui ba buat pozitivu ruma. Estrainu mak ema balun loko (orgulho ka bangga) ho buat aat sira ne’e, no ema barak mos taka matan no halo
finji fiar katak ba buat aat sira ne’e hanesan buat diak no sira mos apoia. Iha
ne’e mak hatudu katak sosiedade Timor, agora, moras todan.
Ema hotu hatene katak prosesu ensinu no
aprendizajen la’os halo iha sala aula laran de’it, maibe iha nebe de’it,
inkluindu iha palku kampaine sira. Tan ne’e, dever politiku sira nian, nudar
edukador politiku, iha obrigasaun politika no moral, hanorin buat nebe loos ba
povu, la’os alimenta povu ho informasaun falsu sira, la’os hatun malu no hatudu
lakon respeitu ba malu. Labele uza sa meiu de’it hodi hetan votus no poder, maibe
tenki kaer metin nafatin etika politika.
Pedagojia kritiku la simu teze ida
katak kuinesimentu no eskola tenki neutru, nune’e edukador sira tenki iha
atitude ida neutra. Ba Paulo Freire, eskola nudar prosesu politiku ida, la’os
de’it tanba iha mensajen politika ka trata kona-ba topiku politika sira iha
biban ne’e, maibe mos tanba hosi eskola produz no hetan komplexu relasaun
politika no sosial ida iha nebe labele abstraida. Edukador sira tenki halo intervensaun
hodi halos informasaun falsa sira, ho nune’e alunu sira bele aprende no absorve
informasaun los sira, ho ida ne’e de’it mak foin bolu edukasaun. Tanba
edukasaun liga ho buat pozitivu, la’os negativu.
Paulo Freire haree ema nudar sujeitu,
tan ne’e ema hotu tenki moris livre no justu. Nune’e ema ida-idak tenki luta
hodi liberta-an no liberta ema seluk mak sai sentidu boot hosi kompromisu
istoriku nebe iha relasaun ho ema, mak partisipa iha pratika umanizadora ida.
Atu sai sujeitu, presizu korre-an hosi buat falsu sira, lahosik-an monu no
alimenta buat bosok sira, korre-an hosi opressaun no brani semo ho liberdade. Liberdade
mak buat nebe ita konkista no luta nafatin no beibeik ba hodi hakat liu
situasaun opressora. Edukasaun mak meiu nebe lori ema ba konkista ninia
subjetividade hodi bele komanda destinu hosi ninia asaun sira. Nune’e, eduka
la signifika halo tranferensia kuinyesimentu de’it, maibe sin konsientizasaun no
sasin moris. Se alunu ida la konsiente no sai sasin ba buat nebe nia aprende
mak edukasaun ne’e rasik sai la efikaz.
Eskola labele sai deit fatin ba profesor
sira hodi hanorin sani no hakerek, maibe mos tenki sai fatin konsientizasaun,
fatin dialogu no partisipasaun nian, fatin diskusaun no aprende hamutuk entre profesor
no alunu. Iha ne’e mak okorre asaun ida, hanorin la’o hamutuk ho aprende, no aprende
la’o hamutuk ho hanorin, no edukasaun sai loloos nudar pratika ba liberdade.
No comments:
Post a Comment