HANOIN HIKAS PRIZAUN COMPANHEIRO FERNANDO LA’SAMA NIAN
Husi: Carlos da Silva Lopes F.R. Saky
Ohin, dia 24 de Novembru 2020, kompleta 29 anos militar Indonezia sira, kaer saudaozu La’Sama iha Denpasar Bali. Se La’Sama hakarak sees ka lakohi husik nia-an militar sira kaer, nia bele sees hela tanba molok kaer, ami hatene antes tiha ona. Semana ida molok manifestasaun iha 19 Novembro 1991, iha Jakarta, ami simu tiha ona informsaun husi Departamentu INFORSEG RENETIL nian, nune’e mos husi estudante sira nebe ami infiltra tama iha militar sira nia leet, liu husi dirijenti sira IMPETTU nian. Tuir sira, militar sira lori ami nia foto la’o ona atu buka kaer ami sira iha Denpasar.
Rona tiha informasaun sira nee La’Sama lahatudu oin tauk, nia hasoru ho kalmu. Tanba nia lakohi sees no hakarak responsabiliza ba atividades hothotu nebe RENETIL halo hodi labele kaer estudantes sira seluk, nia haruka autor maka sai husi Denpasar hodi kontinua luta se funu maluk kaer nia. Nia dehan nune’e ba autor:
“Saky, se O hakarak kontinua ita nia funu, di’ak liu O tenki sai husi ne’e ohin kedas, selae militar sira sei kaer hotu ita. O tenki sai, husik ha’u hela ho masa estudantes sira, se sira kaer karik, ha’u asumi responsabilidadi tomak hodi sira labele kaer estudantes sira seluk.”
Autor sai husi Denpasar dia 22 de Novembro, liu loron rua, iha dia 24 de Novembro militar sira kaer La’Sama. La’os kaer La’Sama mesak, kaer sira hotu nebe hela iha Gang Taman Sari, No 10. Polisia sira kaer La’Sama ho tan estudante na’in 5, José Mária Pompeia Saldanha Ribeiro, Clemente Soares, António (Anito) dos Santos Matos, Joaquim da Costa Freitas ho José Paulo da Silva.
Militar Indonezia sira tauk tebes RENETIL, tanba ne’e, iha biban nebe sira ba kaer La’Sama ho sira seluk, sira mobiliza militar ho polisia sira barak ba fatin nebe La’Sama hela ba. No atu labele mos halu hakfodak ema sira hela besik iha fatin nebe La’Sama hela ba, militar sira la’os ba nakukun de’it, maibe sira mos disfarsa-an hanesan ema Bali sira nebe dadeer-dadeer reza, sira hatais ropa tradisional Bali sira nian hodi fo impresaun katak sira ema sivil, no sira atu ba reza (DRT 07191.037).
Iha Fernando de Araújo (La’Sama) nia surat ba Xefi LPHAM, HJC Princen, ho loron 31 fulan Dezembru tinan 1991, La’Sama konta tuir oinsa militar sira kaer nia ho sira seluk, nune’e mos oinsa halu tratamentu ba sira durante kaer no iha prizaun laran. Militar sira buka razaun hodi bele fo kastigu todan ba sira. Tuir La’Sama, militar sira lori eksplozivu ida ba tau iha sira nia kuartu ida, depois lori sai fali mai hodi hatudu ba sira no duun sira katak eksplozivu ne’e sira nian. La’os ne’e de’it, maibe lori mos granada rua ba tau iha foru leten. Sira uma na’in nega katak sasan sira ne’e la’os sira nian, maibe militar sira duun sira nafatin. Engrasadu mak bainhira Clemente hakarak soe tun sasan falun ne’e husi foru leten ba rai, militar nebe iha foru leten hotu, nia mak sai paniku no ta’uk uluk, hodi hakilar Clemente labele soe sasan falun ne’e ba rai, tanba nia hatene hela sira mak falun granada rua ne’e ba tau iha foru leten. Parti balu husi surat La’Sama nian ba Princen hanesan tuir-mai:
“Hamutuk ho ne’e ami hakarak hato’o ba Sinor, kona-ba kronolojia kaer ami iha Jl. Raya Sesetan, Gang Taman Sari, No. 10 ... Ami nebe kaer iha tempu ne’e mak Fernando de Araujo, José Mária Pompeia Saldanha Ribeiro, António dos Santos Matos, Clemente Soares, José Paulo da Silva, Joaquim da Costa Freitas... Iha tuku 06:00 dadeer, oras lokal, ami serkadu husi membru ABRI sira nian mais au menus ema hamutuk na’in 30 resin, nebe mai husi Unidade POLDA NUSRA, UNIDADI INTELIJENSIA KODAM IX/UDAYANA nian... Halu parte iha sira nebe kaer ami mak WASS-INTEL KODAM IX/UDAYANA no DANDENINTEL[1] KODAM IX/UDAYANA (Major Asibuang), no mos individu ida dehan nia-an husi L.B.H. (Entre membru ABRI sira ne’e balu lori kilat). Hafoin sira loke tiha oda-matan uma nian [husi oin no kotuk], sira halai tama ba uma laran, no haruka ami hotu halibur iha sala vizita nian. Iha altura ne’e sira hahuu halu revista kuartu sira (kuartu hamutuk haat) sein hamaluk husi ami sira hela iha uma ne’e ida. Iha altura ne’e ami la halu rezistensia ruma kontra sira. Liu minutu 10 nune’e, foin sira husu entre ami ida hodi hamaluk sira hodi halu revista ne’e. La kle’ur ida, membru polisia ida kaer kaixa kikuan ida, boot hanesan ho sigaru Djarum nia kaixa depois rekuinese nudar esplozivu nebe hetan iha kuartu sira ne’e ida. Ami nia companheiro (Clemente Soares) mak hamaluk sira hodi halu revista sira hateten katak revista nebe halu iha foru leten, membru seguransa ida mak sa’e uluk ba leten hodi hatun dokumentu balu (surat sira organizasaun RENETIL nian, brosura, fotografia, ai-moruk sira). Hafoin ida ne’e foin haruka ami nia companheiro sa’e ba foru leten hodi revista fali. No buat hotu nebe hanesan ami nian sira foti hotu ona mak Clemente dehan la iha ona buat ruma. Maibe membru ida husi DENINTEL[2] KODAM IX/UDAYANA nian, nebe ohin kedas iha ona foru leten, hatudu ba Clemente falun [embrulho] estranu ida iha lidun ida iha foru leten ne’e. Tanba buat nebe Clemente haree hena ida, mak Clemente dehan ne’e “hena ida”! Maibe membru seguransa ne’e obriga Clemente tenki foti tiha. Hafoin foti tiha, Clemente hakarak soe tun tiha hena falun ne’e ba rai tanba la hatene sa-ida mak iha laran. Maibe seguransa nebe iha [foru] leten, sai paniku no hakilar atu labele soe. Hafoin falun ne’e entrega tiha ba seguransa nebe iha leten foin haruka Clemente tun. Hafoin hotu-hotu tun husi foru leten, (iha tempu ne’e iha mos uma na’in ho Xefi Aldeia), seguransa nebe lori hena falun ne’e loke iha ami nia oin nebe iha altura ne’e iha hela sala vizita nian. Afinal iha falun ne’e nia laran hetan granada rua. Ami nebe senti-an la na’in ba eksplozivu ho granada [...] sira ne’e, dehan kedas “ida ne’e laloos senõr sira, no ida ne’e hanesan difamasaun”. Maibe individu nebe hateten-an husi L.B.H. ne’e hateten, “ha’u husi L.B.H. no maun-alin sira, imi kaer ona tuir surat kaer nian”. La hatudu liu ba ami kona-ba surat instrusaun kaer ami nian. Depois haruka ami prepara hela ropa tahan balu, depois sira lori ami ba POLDA NUSRA. Iha ne’eba sira tau ami iha sala (eskritoriu) keta-ketak. Iha investigasaun inisial, sira husu de’it ami nia dadus pesoais ho familia sira” (DRT 06466.099).
Iha tempu nebe kaer La’Sama ho sira seluk, nein estudante sira seluk hatene, uniku estudante nebe hatene mak Adolfo Fontes mesak. Adolfo Fontes, fundador RENETIL nian ida no hanesan mos Xefi IMPETTU nian, nebe RENETIL infiltra tama iha militar sira nia leet hodi bele deskobre planu, estratejia ho jogu sira militar nian. Adolfo mak fo hatene uluk ba ami katak militar sira halu preparasaun hela hodi kaer ami iha nebe halu La’Sama hola desizaun hodi haruka autor sai tiha husi Bali.
Estudante sira seluk foin hatene seguransa sira Indonezia nian kaer La’Sama, bainhira loron aas tiha ona, estudante balu, liuliu militanti RENETIL sira nebe sempre ba frekuenta iha La’Sama nia fatin, sira ba hetan seguransa sira mak sei hein hela uma ne’e, maibe La’Sama ho sira hotu nebe hela iha uma ne’e, polisia sira lori tiha ona. Estudante sira ne’e hanesan ba tama loos iha lafaek nia ibun, seguransa sira iha ne’eba tahan hotu sira, no obriga sira tenki asina deklarasaun ida hodi la apoia GPK no La’Sama ho ninia companheiro sira. Se sira la asina mak seguransa sira ne’e sei kaer hotu sira. Sira ne’e mak fila ba Sanglah hodi fo hatene fali ba estudante sira seluk katak funu-maluk sira kaer tiha ona La’Sama hamutuk ho sira hotu ne’eba hela iha ne’eba (DRT 07191.037).
Taman Sari, fatin nebe kaer La’Sama ho militanti RENETIL sira seluk ba, bele dehan, hanesan sede RENETIL nian. Iha fatin ne’e, molok diplomata britaniku, John Benjamin, desendente judeu ida, fila ba nia rain, nia to’o iha ne’eba hodi despede hela Diresaun Sentral RENETIL nian nebe sempre haruka informasaun kona-ba Timor-Lorosa’e nian ba nia. Tanba ne’e, militanti RENETIL sira nebe aktivu tebes, kuaze loroloron ba iha fatin ne’e hodi tuir dezenvolvimentu politiku Timor-Lorosa’e nian ka hodi halu serbisu nebe organizasaun fo ba sira atu halu.
Durante loron rua lahatene sira nebe kaer ona ninia paradeiru. Iha ona loron datoluk, foin Adolfo Fontes, nudar Xefi IMPETTU nian, ba iha Polisia Rejional NUSRA (POLDA NUSRA), nebe hola konta ba Provinsia Bali, NTB, NTT, inklui Timor-Lorosa’e, nia eskritoriu, foin nia haree hetan sira iha ne’eba, maibe haree husik dok, tanba seguransa sira Indonezia nian lahatan atu hetan malu ho sira. Iha ona loron 15 fulan Dezembru foin husik estudante sira ba vizita membru RENETIL dadur sira, maibe vizita de’it sira na’in 3, Pompeia, Anito ho Clemente, maibe La’Sama, Sekretariu-Jeral RENETIL nian, seguransa sira Indonezia nian lahusik naran ema ida bele vizita nia. La’Sama hetan izolamentu total. Nia lahetan vizita husi entidade sira husi direitus umanus nian to’o lori tiha de’it ba Jakarta. Estudante feto na’in 2 nebe buka maka’as no konsege hetan La’Sama primeiru hafoin ninia prizaun mak Adelia Guterres ho Gertrudes Moniz.
Tuir La’Sama nia surat ba Princen, hanesan temi iha leten, kalan ona, liu tuku 21:00 ona foin fahe sira, lori ba iha fatin dadur nian, La’Sama lori ba dadur ketak iha prizaun POLDA NUSRA nian, enkuantu sira na’in 5 seluk ba dadur iha prizaun Polisia Rejimentu (POLRES) Badung nian. Iha dadur laran, durante loron rua nia laran, haruka sira hasai hotu sira nia ropa, no tau ropa laran de’it.
Loron ida tuir-mai, iha loron 25 foin tau sira hamutuk hikas iha POLDA NUSRA hodi kontinua ho interogasaun. Tuir La’Sama sei iha nia surat ba Princen, hateten katak interogasaun hahuu husi tuku 8:30 to’o tuku 11:00 kalan, dala ruma to’o tuku 12 kalan. Durante interogatoriu, litik sira kona-ba tanba sa mak sira la simu integrasaun, nune’e mos kona-ba akontesimentu loron 12 fulan Novembru ho manifestasaun nebe estudante sira halu iha Jakarta iha loron 19 fulan Novembru hodi protesta kona-ba masakre Santa-Kruz, no redi sira RENETIL nian. Interogasaun nebe halu husi Destakamentu Intelijensia (DENGINTEL) KODAN IX/UDAYANA ne’e dura mais ao menus semana rua tuir La’Sama nia surat ba Princen, no hafoin ida ne’e entrega fali sira ba POLDA NUSRA hodi halu interogasaun ho pergunta sira nebe hanesan. Interogasaun husi POLDA NUSRA nian dura semana ida.
Entre sira na’in 6 nebe kaer iha loron 24 fulan Novembru ne’e, na’in 2, Joaquim da Costa Freitas ho José Paulo da Silva mak sai uluk. Hafoin husik tiha sira 2, funu-maluk sira kaer fali Domingos Bossa, militanti RENETIL seluk, husi UNDIKNAS nian, maibe sira husik fali kedas iha kalan ne’e tanba la hetan evidensia ruma. Husik sira na’in 3 tanba sira lahela ho La’Sama.
Durante interogatoriu, estudante sira ne’e hetan akuzasaun subversivu, no traidor nasaun Indonezia nian. Hafoin halu interogatoriu besik fulan ida, iha loron 22 fulan Dezembru tinan 1991, lori La’Sama, Jose Pompeia, Anito Matos no Clemente 4 ba Jakarta. Lori sira husi dadur fatin POLDA NUSRA nian ba iha aeroportu Ngurah Rai, sira hetan tratamentu aat hanesan ema kriminozu sira. Sira nia liman futu ho korenti, no akompainadu husi polisia anti-motim (BRIMOB) nian ida nebe lori kilat. Durante sira nia viajen la fo han ba sira, nein hetan matabisu molok sai husi prizaun POLDA NUSRA nian. To’o Jakarta ona, iha ona POLDA Metro Jaya foin hasai korenti husi sira nia liman. Ofisial sira husi POLDA NURSA nian hamutuk na’in 3 mak akompaina sira husi Denpasar ba Jakarta.
Iha POLDA Metro Jaya, tau ketak sira na’in 4 iha sala ida, lata’u hamutuk ho membru RENETIL sira seluk nebe mos dadur hela iha POLDA Metro Jaya, tanba organiza no partisipa iha manifestasaun loron 19 fulan Novembru. Estudante sira nebe dadur uluk ona iha Polisia Rejional Metropolitana Jakarta (POLDA Metro Jaya) nian hamutuk na’in 21.
Iha mos surat nebe haruka ba Princen ne’e, La Sama kestiona mos timoroan na’in 8 nebe hasoru julgamentu iha Dili hanesan Gregorio Saldanha, Francisco Branco, Juvencio Martins, Jacinto Alves ho seluk-seluk tan. La’Sama dehan katak rekuinesimentu provizoria ba integrasaun iha tinan 16 nia laran tanba hetan presaun, no obriga husi rejimi Indonezia nian, la’os vontade povu Timor-Lorosa’e nian. Nune’e mos haree husi direitu internasional iha nebe ONU la rekuinese integrasaun mak ho mesamesak povu Timor-Lorosa’e mos la rekuinese integrasaun ne’e. Iha surat ba Princen, La’Sama hakerek:
“Ami hakarak hato’o mos katak ami nia companheiro na’in walu nebe julgadu iha Dili hetan ona akuzasaun halu aktu subversivu. Sera ke ami sira nebe funu ba ami nia maun alin (povu Timor) nia direitu hodi la simu/la rekuinese integrasaun ba Republik Indonezia bele konsideradu subversivu? Ami senti rekuinesimentu ba integrasaun provizoria durante ne’e (tinan 16) tanba presaun ho impozisaun, la’os tanba vontade povu nian. Haree husi lidun direitu internasional nian, ONU la rekuinese liu kedas Timor-Lorosa’e nudar parti husi Republik Indonezia nian, ne’e signifika inklui ami tomak nebe hanesan timor nia oan. Sera ke ami nia aktu hodi determina ami nia direitu nudar ema Timor-Lorosa’e no la’os ema Indonezia, bele mos dehan subversivu? Dala ida membru ida husi SERSE iha Metro Jaya ne’e hateten katak ami nia kazu (ema na’in 25) ne’e la presiza akompainadu husi advogadu defeza, no hateten katak ne’e eskrita ona iha K.U.H.P. (Kodigu Penal). Sera ke aktu ida ne’e loos no tuir lei Indonezia nian? Ida ne’e akontese hafoin ami nia companheiro ida husu atu akompainadu husi advogadu ida molok halu interogatoriu” (DRT 06466.099).
Iha Jakarta, hafoin halu interogatoriu iha semana hirak nia laran, lori fila sira na’in 3, Pompeia, Clemente ho Anito Matos, mai Denpasar, depois husik tiha, maibe sira tenki ba aprezenta-an loroloron iha KODAM IX UDAYANA. La’Sama, sira dadur hela tiha iha Salemba, Jakarta depois muda ba iha Cipinang. La’Sama hetan kastigu la’os de’it tanba organizador manifestasaun Jakarta nian, maibe mos hanesan Sekretariu-Jeral RENETIL nian, nebe responsabiliza tomak ba asaun politika estudante sira nian hotu-hotu iha Indonezia.
Akuzasaun sira nebe prokuradoria sira Indonezia nian duun ba La’Sama mak halu telefone sira ba mai Jakarta, Dili, Australia, Reinu Unidu, Portugal; manisfestasaun iha Dili iha biban nebe Enviadu Espesial ONU nian ba Direitus umanus nian, Piter Koijman, halu vizita mai Timor-Lorosa’e nebe akontese dala ida ho misa ba matebian Sebastião Gomes nian; prezensa jornalista husi rai-li’ur na’in 3 iha misa ba Sebastião nian, no manifestasaun nebe mosu hodi hatudu ba mundu katak problema Timor-Lorosa’e nian seidauk rezolvidu; manifestasaun iha Jakarta nebe halu husi estudante sira iha loron 19 fulan Novembru tinan 1991, kontaktu ho operasaun sira klandestina nian, no halu kontaktu ho lider sira FRETILIN nian (DRT 06466.087).
Tribunal Indonezia nian hakotu pena ka kastigu tinan sia (9) ba La’Sama. Iha julgamentu iha Jakarta, La’Sama laho ta’uk dehan ba juis sira katak aktividadi hotu-hotu nebe nia halu ona no sei halu nafatin bazeia iha direitu internasional no ho objetivu ida de’it mak ijiji direitu povu Timor-Lorosa’e nian ba liberdadi, direitu ida nebe povu Indonezia rasik mos hetan. La’Sama dehan katak Indonezia tenki respeita Timor-Lorosa’e nia ukun-rasik-an hanesan mos rai seluk ho povu Timor-Lorosa'e respeita Indonezia nia ukun-rasik-an. Sekretariu-Jeral RENETIL nian ne’e tau lia-husuk tanba sa mak akuza nia halu subversaun enkuantu nia halu tuir hela preambulu Konstituisaun Indonezia nian nebe respeita direitu rai hotu-hotu nian ba ukun-rasik-an? Parti balu husi defeza La’Sama nian hanesan tuir-mai:
“Aktividade hotu-hotu nebe ha’u involve ba, no sei halu nafatin iha loron oin, bazeia ba iha direitu internasional, iha rezolusaun sira Nasaun Unida sira nian, iha nebe apela ba Indonezia hodi respeita direitu autodeterminasaun Povu Timor-Lorosa’e nian... Buat hotu nebe ha’u halu ona iha objetivu ida de’it mak ijiji ami nia direitu ba liberdadi, direitu ida ne’e duni mak Republik Indonezia ho republik sira seluk iha mundu tomak goza. Ha’u nia laran metin ba ami nia ukun-an bele hetan respeitu hanesan mos sira seluk respeita Indonezia nia ukun-an nebe ami mos respeita... Ema husi mundu tomak respeita Indonezia tanba iha kedas ninia primeiru paragrafu Preambulu Konstituisaun 1945 nian hateten nune’e: “Ukun-an nudar direitu Nasaun hotu-hotu nian no tenki hamoos kolonializmu husi mundu tanba la tuir umanidade ho justisa”. Karik nune’e, nusa mak akuza ona ha’u halu subversaun tanba de’it hakarak ukun-an ba Timor-Lorosa’e?... Tanba sa mak demokrasia iha mundu sensura (governu indoneziu) iha kada momentu, iha biban hotu-hotu, maibe latau iha praktika? Nusa mak ema hanesan ha’u, nebe buka solusaun liu husi dalan dame nian, soe tama ba kadeia laran, submete ba izolamentu ho sujeita ba forma intimidasaun oioin? Nusa mak kaer fali ema sira luta ba ninia direitu ba liberdade hodi du’un sira halu subversaun[3]?”
La’Sama nia argumentu solidu, no convicta tebes. Afirma identidade estudante sira nian, sadik direkta poder Indonezia nian, la ofende, no ataka povu Indonezia nebe RENETIL buka atu transforma ba amigu hodi kontra rejimi Soeharto nian. Argumentu sira La'Sama nian reflekte konviksaun loloos estudante ho joven sira nebe pertense ba jerasaun foun nebe sei kosok ka ki’ik iha loron nebe Indonezia halu sukun-tama mai iha Timor-Lorosa’e. Reflekte konviksaun politika estudante sira nebe moris, no estuda iha funu-maluk nia rain, nebe kuinese di’ak kultura Indonezia nian, kuinese di’ak ideolojia “Pancasila” husi dikin to’o abut, ko’alia no hakerek dalen Indonezia ho fluente tebes duke portuges, maibe afirma iha tribunal: “Ha’u kaer KTP [bilhete de Identidadi] nebe autoridadi sira Indonezia nian fo hanesan kondisaun ida hodi bele moris iha rai Timor-Lorosa’e no bele estuda iha Indonezia”[4].
Se timoroan ida la iha “KTP”, la’os de’it la iha direitu atu estuda iha Indonezia, maibe mos la iha direitu atu dada iis iha Timor-Lorosa’e. Iha Timor-Lorosa’e, “KTP” ida importanti liu duke etu bikan ida. Ema ida la sei mate se lahan loron balun, maibe iha Timor-Lorosa’e, ema ida bele mate iha sa oras de’it bainhira laiha KTP, tanba konsideradu nudar GPK. Tanba ne’e RENETIL difini konseitu funu nian iha tinan 1988: “Tuir taktika nian ita maluk, tuir estratejia nian ita funu-maluk” (Tacticamente somos amigos, estrategicamente somos adversários). Konseitu ida ne’e, ikus mai, iha 1990, hetan reforsu tan husi Komandante FALINTIL, iha nebe Xanana Gusmão ho linguajen seluk difini: “Funu, bainhira difini tuir meiu termu sira, mak arte oho adversariu, maibe, ida ita nia ne’e, ita persebe nia ho seluk nebe sai matan seluk husi ida uluk: mak arte konvive ho funu-maluk” (http://xdata.bookmarc.pt/cidac/tl/TL0723.pdf p. 1; Gusmão, 1994, p. 117).
Konseitu sira ne’e reflekte situasaun real Timor-Lorosa’e nian, reflekte oinsa povu ki’ik, no liman mamuk ida, nebe lahetan tulun militar ruma husi rai-li’ur nian, bele uza ninia kakutak ho matenek hodi halu funu hasoru rai boot, no maka’as (poderoso) ida iha Sudeste Aziatiku.
Militar Indonezia sira soe La’Sama kadeia Cipinang, kadeia nebe dadur mos prezidente CNRM nian, Xanana Gusmão ba. Aleinde La’Sama membru RENETIL sira seluk nebe julgadu no dadur iha Cipinang mak João Freitas da Camara, Responsavel iha terrenu ba manifestasaun 19 Novembru 1991, hetan pena tinan 10 anos, Virgilio da Silva Guterres, Vise-Sekretariu Rejiaun Lalika (Malang), hetan pena fulan 30, Agapito Cardoso, Adjunto Orgaun Direktivu, hetan pena fulan 9, no Domingos Barreto, Sekretariu Rejiaun Gleno (Semarang, hetan pena fulan 6. Membru barak mos kaer iha manifestasaun 19 de Novembro 1991, maibe sira ne’e lato’o julgado iha Tribunal no liberta hikas hafoin semanas no fulan balun dadur iha Polda Metro Jaya, Jakarta.
La fasil ba Timor-Lorosa’e halu funu hasoru Indonezia tanba, Timor-Lorosa’e lahalu rai-ketan husi rai ho rai seluk, maibe ho Indonezia mesak. Laiha kilat seluk hodi hasoru Indonezia. Kilat boot mak tenki iha ispiritu tahan presaun oioin, no uza kakutak ho matenek hodi halu difinisaun ba taktika ho estratejia sira luta nian. Hanesan baibain iha estratejia militar nia hanorin, se mak iha estratejia di’ak liu, nia mak sei manan funu. Halu finji aktua hanesan maluk di’ak militar no autoridade sira Indonezia nian hodi bele hetan fasilidade hotu-hotu husi sira, la’os de’it hodi tulun rezistensia, maibe hodi bele moris, no eskola nafatin iha sira nia eskola ho universidade sira. Adversariu iha ne’e la’os povu Indonezia, maibe autoridade sivil ho militar sira. Iha kontradisaun antagoniku ida iha prinsipiu entre povu Timor-Lorosa’e ho rejimi Jakarta ho ninia aparatu tomak. Povu Timor hakarak ukun-rasik-an, no rejimi Jakarta hakarak haneban, no ukun rai ne’e. Kestaun fundamental Timor-Lorosa’e nian hetan iha kontradisaun ida ne’e.
Rezistensia iha CNRM/CNRT nia okos, sempre defende solusaun negosiada ho pasifiku ida ba problema Timor-Lorosa’e nian, la’os liu husi dalan militar nian. Funu iha Timor-Lorosa’e lori tinan barak ona, no halu ema barak terus, no mate husi parti rua (Indonezia ho Timor) hotu. Rejimi Jakarta nebe, antes, sempre buka tau sees timoroan sira husi prosesu ho solusaun kestaun Timor nian, to’o ikus, rekuinese duni katak, unik solusaun ba problema Timor-Lorosa’e nian tenki liu husi solusaun politika ida. Nune’e mak sira simu realizasaun referendun iha Timor-Lorosa’e tuir buat nebe timoroan ho komunidade internasional sira, kleur ona, defende beibeik.
Laiha dalan seluk ba rejimi Jakarta, karik lasimu solusaun pasifika, funu lasei hotu, tanba joven ho estudante sira prontu, no preparadu tiha ona luta to’o kore Timor-Lorosa’e husi Indonezia nia liman kukun laran.
Hafoin kaer tiha La’Sama, KODAM IX UDAYANA, bolu membru sira IMPETTU hotu-hotu ba iha KOREM nia fatin. Sorumutu ne’e halu iha loron 30 fulan Novembru tinan 1991 nebe diriji direktamente husi Komandante Boot KODAM IX/UDAYANA nian, Jeneral Sintong Panjaitan. Responsavel sira RENETIL nian hotu-hotu nia naran iha tiha ona militar sira nia liman. Husi prizaun La’Sama haruka mensajen ida ba estudante sira. Jeneral Sintong Panjaitan prefere bolu kuadru superior sira RENETIL nian mak tenki sani rasik mensajen husi La’Sama ne’e. Nun’e mak sira bolu uluk Si’ak nudar Vise Sekretariu-Jeral, maibe nia laiha. Si’ak iha Timor-Lorosa’e desde fulan Juinu tinan 1991. Si’ak fila tiha mai Timor-Lorosa’e, fila rame-rame ho militanti RENETIL sira seluk mai Dili hodi halu preparasaun ba simu vizita DPP nian. Tanba Si’ak laiha, militar sira bolu fali Adjuntu Orgaun Direktivu sira. Bolu uluk autor nia naran, ikus mai Marciano Octavio Garcia da Silva no Agapito Cardoso. Ami na’in 3 mos laiha, tanba autor ho Marciano sai tiha ona husi Bali, no subar hela iha Java, enkuantu Agapito polisia sira kaer, no dadur hela ona iha Jakarta. Tuir-mai sira bolu Aniceto Guterres Lopes, Responsavel Prinsipal ba Departamentu Analize ho Investigasaun Politika. Aniceto ho aten-barani foti liman, ho ida ne’e sira para kedas hodi labolu tan kuadru sira seluk nia naran. Militar sira bolu Aniceto hodi le mensajen ida La’Sama haruka husi kadeia laran. Molok ba sani, nia dehan ba autoridade militar sira katak: “Karik los mensajen ne’e husi duni Fernando de Araújo, ha’u prontu sani.” Iha ne’e hatudu katak militante RENETIL sira fiar, no fiel nafatin ba ninia Sekretariu-Jeral nebe dadur hela.
Iha mensajen ne’e La’Sama husu atu estudante sira kontinua nafatin nia estudu, no lalika halu aktividadi politika. Apelu ida normal, apelu ida halu iha presaun nia okos, apelu ida hanesan mos apelu Komandanti Xanana Gusmnão nian nebe halu iha Bali, hafoin militar Indonezia sira kaer iha Dili, iha tinan 1992, iha nebe nia husu ba FALINTIL sira rai kilat, no entrega-an ba militar Indonezia sira, maibe iha realidadi, tantu La’Sama nune’e mos Xanana, hatene di’ak tebes katak, laiha ema ida iha poder atu hapara estudante ho FALINTIL ida hodi luta nafatin ba ukun-rasik-an. Sira nia apelu hanesan taktika ida de’it hodi lohi militar sira, la’os apelu ida halu ho fuan tomak. Ida ne’e ita bele haree husi sira nia depoimentu defeza nian, nebe ikus mai sani iha Tribunal, sira kontinua defende ukun-rasik-an ba povu ho rai Timor-Lorosa’e.
Tuir companheiro sira iha UNER Aitana (Bali), Jeneral Sintong Panjaitan kaer mos mensajen La’Sama nian ne’e hodi halu apelu ba estudante sira atu kontinua estudu sira, maibe nia sublina labele halu aktividade politika. Nia husu estudante sira bele tuir notisia husi radiu sira husi rai-li’ur nian, nebe ko’alia kona-ba problema Timor-Lorosa’e nian, maibe labele halu aktividade politika. Iha sorumutu ne’e Sintong Panjaitan ko’alia barak, no halu mos ameasa barak ba estudante sira (DRT 07191.037).
Molok Jeneral Sintong Panjaitan to’o iha sorumutu fatin, ofisial ho intel sira prepara tiha ona dokumentu balu atu obriga estudante sira halu juramentu hodi deklara sira nia fidelidade ka kesetiaan ba Pancasila ho Republika Indonezia. Major Jeneral Sintong Panjaitan, nebe hanesan Komandanti Boot KODAM IX UDAYANA nian, senti frustradu tiha ona tanba ninia naran inklui iha lista nebe responsabiliza ba masakre Santa-Kruz. Nia tama iha sorumutu ne’e ho hirus, no hakilar ninia ofisial ho intel sira nebe hakarak obriga estudante sira halu juramentu. Nia haruka sira para ho manipulasaun politika ne’e. La’os ne’e de’it, ho hirus nia haruka ninia ofisial sira ba hapara hotu musulmanu sira nebe dere hela sira nia orasaun liu husi alto-falante nebe ho lian aas, nebe harii besik iha Panjaitan nia serbisu fatin.
Iha enkontru ho estudante sira ne’e, Sintong Panjaitan deklara ho nakloke katak nia responsabiliza ba masakre Santa-Kruz hanesan mos La’Sama responsabiliza ba aktividade sira RENETIL nian hotu-hotu nebe militante ho simpatizante sira halu kontra okupasaun Indonezia nian. Nia halu referensia ba La’Sama tanba nia haree La’Sama ninia atitude nudar lider loloos ida, nebe lalaran-rurua asumi responsabilidade politika tomak nebe nia ho ninia elementu sira halu hodi reziste hasoru okupasaun ilegal husi militar Indonezia sira nian iha Timor-Lorosa’e. Maibe iha realidade, sira 2, asumi responsabilidadi lahanesan. La’Sama asumi responsabilidade hodi tama kadeia tanba defende direitu ukun-an ba rai Timor-Lorosa’e, enkuantu Sintong Panjaitan nebe ninia militar sira oho ema latama kadeia, asumi responsabilidade ho lia-fuan mamuk. Ka kastigu todan nebe nia simu mak hasai nia husi Komandante KODAM IX Udayana nian, no labele okupa tan postu ruma iha Komandu militar Indonezia nia laran.
Lahatene, tan-sa mak Sintong Panjaitan hola postura ida ne'e, maibe molok masakre Santa-Kruz, nia hateten, estudante sira bele halu aktividade politika sira, maibe, naran labele liu lina mean. Nia lahateten ho loloos, lina mean mak ida nebe, labele halu manifestasaun nakloke ka labele uza violensia iha asaun politika sira. Nia hatene estudante sira nia aktividade sira, maibe nia lakohi aktua. Tuir ema balun, Panjaitan lina ida ho Jeneral Leonardus Beny Murdani nebe la gosta ona politika Soeharto nian. Sinton Panjaitan ema Sumatra, no Kristaun. Parese nia hakarak husik aktividade estudante sira nian sai boot hodi tulun halu monu lais ditador Soeharto. Ka parese mos ta’uk bainhira kaer estudante barak mak ninia impaktu lasei di’ak ba politika integrasaun nian, tanba sei afekta tebes ba politika Operasi Territorial nebe lidera rasik husi Panjaitan. Operasaun ida nebe ho objetivu manan timoroan sira nia fuan. Dalan ida hodi manan timoroan sira nia fuan mak evita halu violensia no husik timoroan sira halu manifestasaun. Panjaitan nia postura politika ne'e, ikus mai foin ita hatene liu husi ninia deklarasaun nebe hateten katak: Se iha Jakarta, Yogyakarta ka Surabaya bele halu manifestasaun, nusa mak iha Dili labele? (Subroto, 2009, pp. 374-175). Brigadeiru Jeneral Warrou nebe nudar implementa na'in Operasaun Teritorial iha terenu mos hateten katak: karik bele hili entre situasaun nebe povu moris hakmatek, maibe repremidu, kompara ho iha revolta iha nebe-nebe, maibe kontroladu no povu moris haksolok, mak nia sei hili alternativu daruak (Subroto, 2009, p. 375).
Militar sira hatene ho di’ak tebes, bainhira kaer estudante ida, estudante sira seluk sei hamrik halu protestu, iha nebe halu sira sai nakdoku liu tan, no halu problema Timor-Lorosa’e hetan atensaun boot liu tan iha komunidade internasional nia matan. Nune'e mos halu familia ho povu Timor Lorosa'e sei lakon fiar tomak ba Indonezia, tanba sira halu propaganda atu tulun timoroan sira maibe iha realidade sira soe tama timoroan matenek sira iha dadur laran.
La’Sama ema ida simples, umilde, kalmu, pasiente, dixiplina, barani, determinadu, firmi, responsavel, no dedika-an tomak ba luta. Tanba nia asumi responsabilidade tomak mak militar sira lakaer tan militante ho simpatizante RENETIL sira seluk, nune’e mos lakaer ona Responsavel sira nebe militar sira kuinese hotu ona hanesan Aniceto Guterres Lopes, Alexandrino Afonso Nunes, Olivio Sarmento, Guilherme de Sousa, Rui Mária de Araújo, José Mária Pompeia Saldanha Ribeiro, João Mário Gama de Sousa, Adolfo Fontes Soares, Bernardo Davidson ho kuadru, no militante destakadu sira seluk.
Naran sira nebe tenki kuidadu, no tama iha alvu atu kaer nian, hafoin kaer La’Sama, tuir relatoriu RENETIL nian nebe hasai iha loron 20 fulan Dezembru tinan 1991 no asina husi Mau-Tale Phan Phoh (Aniceto Guterres Lopes) mak Lucas da Costa (Rama Metan), Carlos da Silva Lopes (Saky), Rui Mária de Araujo (Agil), Marciano Octavio Garcia da Silva (Chury Sakar Subar), José António J. Neves (Samala Rua), José Sereno, José Leite, Ilidio da Costa Ximenes (Sakoko), José Luís de Oliveira no António da Conceição (Kalohan) (DRT 07191.037).
Militar sira bolu, no halu duni inkeritu ba estudante hotu-hotu iha Bali, maibe sira ladadur ema ruma tanba iha inkeritu, militante ho simpatizante sira hotu konfesa ona ba militar sira katak, ami na’in 4 nebe uluk husu azilu politiku iha embaixada sira Japaun ho Vatikanu iha Jakarta, iha 1989, mak influensia sira, no halu aktividade sira klandestina nian hotu-hotu. Nune’e mos tanba La’Sama hatudu ninia lideransa, no asumi responsabilidade tomak. Responsavel RENETIL nian na’in 2 mak hetan inkeritu naruk iha oras barak nia laran mak Aniceto Guterres, Responsavel Prinsipal ba Departamentu Analize no Investigasaun Politika no Guilherme de Sousa, Responsavel Prinsipal ba Departamentu Finansas.
Militante RENETIL sira hotu nebe tula sala mai ami na’in 4 nia leten, katak ami mak influensia sira hodi luta hasoru okupasaun Indonezia nian iha Timor-Lorosa’e, sira halu ida ne’e la’os atu fase liman ka ta’uk, maibe nudar dalan ida hodi kontinua nafatin luta, tanba hafoin inkeritu hotu, sira kontinua, no determinadu nafatin ba luta hasoru okupasaun ilegal Indonezia nian iha Timor-Lorosa’e.
Sira nebe kaer hamutuk ho La’Sama, hafoin dadur liu fulan ida resin, militar sira husik hotu fila fali, tanba La’Sama nudar Sekretariu-Jeral asumi tomak responsabilidade ba aktividade sira RENETIL nian hotu-hotu nebe membru sira halu.
Maski lider ho membru sira RENETIL nian hetan persegisaun ho prizaun, maibe militante sira husi organizasaun ida ne’e nian determinadu nafatin, lata’uk ba risku boot oioin nebe sira sei hetan, tanba lia-fuan sira A Luta Continua!, Pátria ou Morte!, Resistir é Vencer! isin no ran tiha ona hamutuk iha sira nia isin, klamar ho hanoin.
Nota: Se mak hakarak hatene klean liu tan bele sani iha livru: “RENETIL iha Luta Libertasaun Timor-Lorosa’e: Antes Sem Título, Do Que Sem Pátria!”
[1] Komandanti Destakamentu Intelijensia.
[2] Destakamentu Intelijensia.
[3] Depoimentu Defeza La’Sama nian, ho titulu Anak muda Timor Timur melihat persoalan bangsanya, sani iha ninia julgamentu iha Tribunal Jakarta, iha tinan 1992.
[4] Ibid.
No comments:
Post a Comment