TINAN 29 HUSIK HELA BALI NO UNIVERSIDADE UDAYANA DENPASAR

 

TINAN 29 HUSIK HELA BALI NO UNIVERSIDADE UDAYANA DENPASAR

Husi: Carlos da Silva Lopes F.R.Saky

 

Aban, loron 22 fulan Novembru 2020, kompleta tinan 29, autor sai husi Denpasar. Loron nebe autor husik hela Universidade Udayana para sempre, loron nebe aplika lema no filozofia RENETIL nian “antes sem título, do que sem Pátria” iha ninia sentidu loloos, hodi kumpri missaun luta nian ida. Missaun ne’e hetan orden direkta husi companheiro La’Sama, Sekretariu-Jeral RENETIL nian. Missaun ne’e mak atu hamutuk ho companheiros balun atu ba Jakarta, no tama iha embaixada estranjeira sira hodi ijiji libertasaun ba jovens no estudantes sira nebe militar Indonezia sira kaer no dadur iha Timor no Jakarta tanba partisipa iha manifestasaun 12 de Novembru 1991 iha Dili no manifestasaun 19 Novembru 1991 iha Jakarta.

Okupasaun embaixada ka husu azilu politiku nudar meiu ida husi meiu barak nebe RENETIL sempre uza hodi proteje ninia membru no Timor oan sira nebe militar no polisia Indonezia sira kaer.

Hafoin masakre Santa-Kruz 1991, militar Indonezia sira la interese ona ho komunidade internasional sira nia kritika, sira bok-an buka kaer ema sira nebe hanesan sira nia alvu, inklui estudanti sira iha Indonezia.

Semana ida molok manifestasaun iha Jakarta, ami simu ona informsaun husi Departamento de Informação e Segurança (INFORSEG) RENETIL nian, nune’e mos husi estudanti sira nebe ami infiltra tama iha militar sira nia leet. Tuir informasaun, militar sira lori ami nia foto, liuliu ami na’in 4, Fernando La’Sama, Agapito Cardoso, Marciano Garcia da Silva no autor, nebe uluk, husu azilu politiku iha embaixada Japaun no Vatikanu, iha Jakarta, iha 1989. Ami sai alvu prinsipal tanba konsideradu nudar estudantes sira nebe influensia maka’as estudantes sira seluk hodi luta kontra okupasaun militar Indonezia nian iha Timor.

Bazeia ba informasaun ne’e, iha loron 22 fulan Novembru 1991, La’Sama bolu no husu autor sai kedas husi Bali ba Jawa iha loron ne’e. Nia haruka Julio Abel, fundador RENETIL ida, mak lori sai autor husi Bali ba Jawa. Iha tempu ne’eba, Julio Abel mai husi Surabaya. Nia sai tiha ona husi Universidade Udayana Denpasar no muda tiha ona ba Universidade ida iha Surabaya.

La’Sama lakohi militar sira kaer ami hotu. Nia hakarak autor ba Jakarta, hamutuk ho Julio Abel, João Quintilano Neto Mok ho Afonso Leong nebe hein uluk ona iha Solo, atu ami ba hamutuk ho Domingos Sarmento Alves “Soro” iha Jakarta, hodi halu asaun ida hodi salva estudante sira nebe seguransa Indonezia sira kaer ona iha Jakarta no Timor, nune’e mos atu evita militar sira kaer tan estudante sira seluk.

Planu ne’e la seluk ida mak tama iha embaixada hodi ijiji libertasaun ba jovens no estudante sira nebe dadur ona tanba manifestasaun 12 de Novembru 1991 iha Timor no manifestasaun 19 Novembru 1991 iha Jakarta. Alein de ida ne’e, La’Sama mos dehan, karik bele, ami husu azilu politiku hodi harii Delegasaun RENETIL nian iha rai-li’ur hodi reforsa Reprezentasaun CNRM (Conselho Nacional da Resistência Maubere) nian iha Exterior no reforsa Frente Diplomatika.

Iha altura ne’e, autor lakohi sai, tanba senti ladun di’ak. Autor lakohi atu militar sira hela kaer mesak companheiro sira nebe ami luta no terus hamutuk kleur ona. Maibe La’Sama obriga ho argumentu atu kontinua luta. Nia dehan nune’e ba autor:

"Saky, se O hakarak kontinua ita nia funu, di’ak liu O tenki sai husi ne’e ohin kedas, selae militar sira sei kaer hotu ita. O tenki sai, husik ha'u hela ho masa estudantes sira, se sira kaer karik, ha'u assumi responsabilidade tomak hodi sira labele kaer estudantes sira seluk."

Iha ne'e La'Sama hatudu-an nudar lider ida iha ninia sentidu loloos, hakarak assume responsabilidade tomak, husik nia an ba inimigu kaer maibe lakohi mos luta atu mate. Nia hakarak estudante sira seluk tenki livre hodi kontinua luta, no nia mos kontinua nia luta, la rende, husi kadeia laran.

Tanba ba interese luta nian, maski ho laran todan, autor hodi bi’it sai duni ba Jawa. La'Sama entrega osan hamutuk rupiah 300.000 ba autor hodi sosa bileti bis nian ba ami 2 Julio, nune’e mos uza hodi halu kontaktu, no gasta iha Jakarta.

To’o iha Solo, autor buka halu kontaktu ho Soro iha Jakarta, hodi ami bele halu asaun nebe planeia ona husi Denpasar, maibe la konsege hetan Soro. Depois autor kontaktu fali ho João Bosco iha Jakarta. João Bosco nudar Komandante Boot MENWA nian ida iha Jakarta, nia hatene aktividade militar sira nian. Husi kontaktu telefoniku ne’e, nia husu autor labele ba Jakarta, tanba militar sira hein metin. João Bosco mos fo hatene autor katak, militar sira persegue maka’as Soro. Nia dehan Soro tama konsegue tama iha embaixada Amerika nian, maibe sai fali ona, no hela iha Francisco Lopes da Cruz nia uma.

Liu tiha fulan balun, hafoin hetan malu ho Soro, nia konta tuir ba autor katak, nia la husu azilu politiku ida, nia tama iha embaixada Amerika nian hodi bele hetan seguransa, no ijiji libertasaun estudante sira nebe polisia sira kaer iha manifestasaun 19 Novembru 1991.

Rona Soro iha embaixada Amerika nian, Lopes da Cruz hanesan baibain, nia ba embaixada ne'e buka konvense Soro hodi sai husi ne'eba. Nia la konsegue konvense Soro tanba militar Indonezia sira seidauk liberta estudante sira. Soro ijiji libertasaun imediata ba estudanti sira nudar kondisaun hodi nia sai husi embaixada Amerika.

Ikus mai Soro sai husi embaixada Amerika tanba nia fiar ba konversa telefonika ida, entre Steven Kelly, diplomata Amerika nian ida ho Luhut Pangaribuan, ativista Direitos Humanos Indonezia nian ida, konversa ida nebe Soro rona rasik ho nia tilun, iha nebe Luhut dehan ba Steven katak, estudante sira, parese libertadu hotu ona. Tanba Luhut ko'alia nune'e, entaun diplomata ne'e husu ba Soro sai ona husi embaixada tanba ninia ejijensia realizadu ona, estudante sira libertadu ona.

Tanba informasaun ne’e, halo nia sai husi emvaixada. Maibe molok sai, tanba reseiu ba ninia seguransa rasik, nia husu ba diplomata ne'e atu hetan malu uluk ho embaixador Amerika nian, John Monjo, hodi bele hetan garantia seguransa. Soro hetan malu duni ho embaixador Amerika nian, John Monjo, no tanba problema seguransa, Monjo husu Soro ba hela lai ho Lopes da Cruz. Nia sai no provizoriamente hela iha Lopes da Cruz nia uma.

Sai tiha husi embaixada ona, Soro foin hatene, afinal, estudanti barak sei dadur hela, balun de’it mak sai.

Iha loron 23 fulan Novembru, hafoin loron ida sai husi Denpasar, autor sei kontaktu nafatin ho La’Sama iha Denpasar, hodi tuir situasaun iha Denpasar, no Timor nian, nune’e mos fo hatene nia kona-ba la konsege kontaktu ho Soro iha Jakarta.

Iha loron 24, husi loro matan foin nakfera, autor dere arame dala barak ba Denpasar atu ko’alia ho La’Sama hodi estuda planu alternativu seluk, maibe la iha ema ida simu telefone. Autor deskonfia buat ruma akontese ona ba sira. Loos duni, militar Indonezia sira kaer hotu ona sira nebe hela iha Gang Taman Sari, No 10. Polisia sira kaer La’Sama ho tan estudanti na’in 5, José Mária Pompeia Saldanha Ribeiro, Clemente Soares, António (Anito) dos Santos Matos, Joaquim da Costa Freitas ho José Paulo da Silva, mesak militantes RENETIL nian. Kaer sira iha dader, rai hun mutin ona.

Se konsegue koalia ho La’Sama iha loron ne’e, autor atu informa ba nia, kona-ba informasaun sira husi João Bosco no atu diskute planu alternativu nebe autor hanoin hela. Planu ne’e mak se labele ona ba Jakarta, di’ak liu autor hela lai iha Jawa, hodi hamutuk ho companheiros sira iha Jawa, organiza no reforsa movimentu estudantil iha ilha ne'e.

Autor labele ona ba Jakarta, no la konsege kontaktu ho Soro, nune’e mos La’Sama militar sira kaer tiha ona iha Denpasar. Ami labele ona kontinua ho planu inisial nebe atu tama iha embaixada. Julio Abel, fila ba Surabaya, João Quintiliano Neto Mok ho Afonso Leong fila ba Malang, ida-idak fila ba sidadi nebe sira estuda ba.

Hahuu husi ne’e, autor komesa tama iha klandestinidade fizikamente tanba militar sira kaer tiha La’Sama no sira seluk. Se uluk subar de’it aktividade sira, agora tenki subar isin-lolon hotu dala ida.

Durante tinan 3 subar iha Jawa molok sai ba Portugal, hafoin okupa embaixada Amerika, iha 1994.

Iha Jawa, autor subar iha Solo, maibe dala ruma ba Yogyakarta, Salatiga, Semarang, Surabaya no Malang.

Iha Solo, autor rona husi companheiro sira balun husi Bali katak, funu-maluk sira deskonfia autor fila tiha ona husi Denpasar mai Timor. Balu dehan autor subar iha Dili no seluk dehan autor subar iha Manatutu. Ida ne’e di’ak ba autor, ne’e signifika inimigu lahatene autor subar iha Jawa. Militante baibain sira iha rejiaun sira seluk mos, barak la hatene autor subar iha nebe, so kuadru sira superior ho mediu sira mak hatene, tanba ami halu kontaktu no koordenasaun serbisu ba malu nafatin.

Tanba autor subar hela iha iha Solo, ami desidi halu Solo sai zona retaguarda estratégica hodi bele uza halu sorumutu, tanba Solo iha sentru entre Surabaya, Malang, Jember, Yogyakarta, Semarang, no Salatiga. Husi Denpasar, Surabaya, Malang ho Jember atu ba Yogyakarta, Salatiga, Semarang, Bandung ho Jakarta mos tenki liu iha Solo. Zona retaguarda estratejika signifika labele halo atividade ka asaun sira nebe bele dada inimigu nia atensaun katak iha Solo iha atividade klandestina.

Maski subar hela, atur sempre halu sorumutu ho dirijentes RENETIL sira husi Rejiaun ka UNER sira seluk. Sorumutu halo iha José Fontes ho Deolindo de Oliveira nia fatin, iha uma nebe autor subar ba. Ikus mai, sorumutuk la’os de’it halo iha Solo, maibe halo iha Surabaya no Malang. Autor sempre desloka diskretamente ba fatin sira ne’e hodi tuir reuniaun sira halo reorganizasaun no reestruturasaun ba RENETIL hafoin desmanteladu ho prizaun La’Sama nian. Dala ida, konsegue fila diskretamente ba Bali, hodi ajuda rezolve desentedimentu balun nebe mosu entre membru RENETIL sira iha Denpasar.

Iha deslokasaun sira husi Solo ba fatin sira seluk, dala ruma autor la’o mesak no dala ruma ho Soro. Soro mai husi Jakarta mak ami 2 sai hamutuk ba Rejiaun sira seluk.

Reorganizasaun no reestruturasaun ba RENETIL hahuu iha 1992. Ho reorganizasaun no restruturasaun RENETIL nian, nomeia Samala Rua ba Prezidente do Comite Permanente do Conselho Central da RENETIL (CPCCR), no autor hanesan Vise-Prezidente CPCCR no Lucas da Costa “Rama Metan” nudar Koordenador Prezidium. Comite Permanente ne'e mak halo la'o tomak serbisu ezekutivu nian.

Biar dadur ona, La'Sama kontinua nudar Sekretariu-Jeral RENETIL nian, no Prezidente CPCCR, Samala Rua, mak halo la'o serbisu sira nebe Sekretariu-Jeral labele halo la'o ona tanba dadur.

Liu tiha fulan balu, militar sira lori tiha ona La’Sama husi Denpasar ba Cipinang, Jakarta, foin nia hatene katak, autor la konsegue tama iha embaixada, no sei subar hela iha Denpasar. Durante nia dadur iha Denpasar, tanba izoladu, neduni, nia la hetan informasaun kona-ba autor nia situasaun.

Nia preokupadu los ho autor nia seguransa. Husi Cipinang, nia fo hatene autor, liu husi militante sira nebe ba vizita nia katak, iha interogatoriu iha Denpasar, nia hanoin autor tama tiha ona iha embaixada, ne’e duni, atu salva organizasaun nune’e mos kuadru ho militante sira hotu, nia konfesa ba polisia sira nebe interroga nia katak, kona-ba kontaktu ho massa estudantil sira, no se-se mak iha Bali ho Java halu parti RENETIL nia la hatene. Nia dehan Carlos Lopes mak baibain hola konta ba halu kontaktu ho estudanti sira iha Bali ho Java, no halu mobilizasaun ba masa estudanti sira hodi halu asaun ruma, nune’e mos halu kontaktu ho jornalista, no organizasaun estranjeira sira. Loos, autor sempre hetan fiar, no desloka ho regular ba iha Jawa, no Jakarta hodi halu sorumutu ho kuadru, militante, no simpatizanti sira RENETIL nian iha Rejiaun sira namkari iha sidade sira iha ilha Jawa no Jakarta, maibe, ne’e la signifika companheiro sira seluk la halu, sira balun mos desloka ba Jawa hodi halo koordenasaun serbisu sira.

La’Sama preokupadu tebes bainhira nia hatene autor seidauk ka la konsegue tama iha embaixada tuir planu nebe ami halu hamutuk, no autor sei subar hela iha Java, tanba buat hotu-hotu nia tula tiha ona mai iha autornia leten. Nia laiha intensaun aat, nia hanoin autor iha ona embaixada, no atu salva organizasaun, redi klandestina ho seluk-seluk tan, mak nia tula hotu buat sira ne'e ba autor nia leten.

Atu halo nia laran hakmatek, autor hamenu fali ba nia iha Cipinang, lalika preokupa, tanba autor prepara tiha ona estratejia hodi salva organizasaun ho rede RENETIL nian. Militar sira sei la hatene kuadru ho militante sira seluk, se loron ruma sira kaer ha’u.

Estratejia hodi taka dalan hodi militar sira labele hatene redi ho seluk-seluk tan, mak ami rua Jose Neves “Samala Rua” prepara tiha ona planu ida. Ami 2 kombina tiha ona se kaer nia, nia tenki dehan nia mak Responsavel Maximu RENETIL nian, se kaer autor, autor dehan autor mak Responsavel Maximu.

Atu salva redi, organizasaun ho kuadru, no militanti sira seluk, ami 2 mos prepara hela dokumentu falsu ida ho estrutura RENETIL nian falsu ida, iha nebe hatudu oinsa organiza no kordena serbisu iha RENETIL. Ami 2 inventa katak, ami halu kordenasaun serbisu direktu ho Constancio Pinto “Terus” iha Amerika.

Ami 2 halu surat rua ho ninia kontiudu hanesan. Samala Rua kaer ida, autor kaer ida. Se inimigu husu oinsa mak ami fo instrusaun ba Responsavel sira UNER (Unidade Estratégica da Resistência) nian, ami 2 kombina tiha ona katak, ami la fo instrusaun direkta ba sira, maibe planu ho serbisu nebe sira atu halu, ami fo hatene ba Terus iha Amerika, depois Terus telefone ba sira hodi fo hatene sa-ida mak sira tenki halu. Ka karik sira hakarak konsulta ho ami 2 kona-ba assuntu ruma, tenki dere arame ba Terus iha Amerika, depois Terus fo hatene fali ami 2 hodi estuda, depois hato’o fali ninia rezultadu ba sira liu husi Terus.

Ami mos buka pretestu hodi dehan, ami la kuinese Responsavel sira UNER nian, tanba iha UNER ida-idak iha ninia autonomia rasik. Responsavel Prinsipal UNER sira nian la’os ami mak foti, sira iha UNER ida-idak mak foti malu, depois hato’o sira nia naran funu nian mai ami liu husi Terus iha Amerika, ne’e duni ami la kuinese Responsavel UNER sira, nune’e mos militanti sira.

Kona-ba hasai no hatama sasan mai Timor ka ba rai-li’ur, ami nunka haruka liu husi Timor oan ruma. Ami so haruka sasan ba Timor, bainhira Terus haruka malae ruma tama mai mak ami tatoli tuir dokumentu ho sasan sira nebe rezistensia presiza. Sira iha rai-laran haruka dokumentu ka sasan ruma mai ami mos la liu husi Timor oan sira, maibe liu husi malae hotu. Atu kuinese malae sira ne’e, buka-hatene de’it ropa nebe sira hatais nia kor nebe Terus fo hatene mai ami husi Amerika, nune’e mos fatin nebe malae sira hein ba. Ami hatene malae balu nia naran hanesan William, John ho seluk-seluk tan, maibe ami rasik la hatene naran ne’e loos ka falsu, tanba ami la haree sira nia Bileti Identidadi ka pasaporte.

Karik militar sira husu kona-ba redi, no kordenasaun serbisu entre estudante sira iha Indonezia, nune’e mos ho sira iha rai-laran ho iha rai-li’ur, ami 2 kombina ona temi mak militante ho simpatizanti RENETIL sira nebe sai tiha ona ba hela iha rai-li’ur, hanesan Ligia Ximenes ho Alarico Sena, militanti RENETIL nian hotu, uluk estuda iha Universidadi Udayana Denpasar, ka temi Timor oan nasionalista sira nebe ami kuinese, nebe uluk serbisu hamutuk, maibe sai hotu ona ba hela iha Portugal, Makau ka Australia.

Estratejia hirak ne’e mak autor hato’o fali ba La’Sama iha Cipinang hodi lalika preokupa se funu-maluk loron ida kaer autor.

Ikus mai militar sira kaer Samala Rua iha 1994. Iha inkeritu, Samala Rua la’os halo tuir de’it saida mak ami 2 kombina ona, maibe nia inventa tan figura fiktisia ida, hodi konvense interrogador sira iha sorin ida, no iha sorin seluk hodi proteje redi komunikasaun ba rai-laran, ka husi rai-laran mai iha Indonezia, liuliu ligasaun ho Frenti Klandestina ho Armada. Figura ne’e nia fo naran Mau-Letu. Nia dehan ba ema sira halu inkeritu ba nia katak, Mau-Letu, guerrilheiro ida, fuuk-been no isin mutin, hanesan ema jawa no ko’alia bahasa Indonezia moos. Nia mak sempre desloka husi Timor ba Indonezia hodi halu kordenasaun serbisu, nune’e mos hasai no hatama dokumentu ho sasan balu ba mai Timor no ba ai-laran.

Ho estratejia sira ne’e hetan susesu tebes, militar sira kaer Samala Rua, Prezidenti CPCCR, maibe la sobu organizasaun, no la kaer estudanti sira seluk, nune’e mos la sobu redi klandestina ruma.

Uluk kaer La’Sama, iha Denpasar, xavi atu militar sira labele deskobre buat barak kona-ba rezistensia estudantil nian iha autor nia liman, tanba La’Sama tula hotu mai autor nia leten. Ho prizaun Samala Rua nian, xavi seguransa organizasaun nian iha Terus ho Mau-Letu nia liman.

Terus rasik la hatene planu nebe ami 2 Samala Rua halu, ida ne’e hanesan taktika disfarsaun ida de’it, nebe ami 2 prepara hodi halo inimigu labele deskobre realidade lolos nian, hodi salva organizasaun, salva militanti ho redi klandestina tomak. Iha praktik, ami mak tama direktamente ho estrutura sira UNER nian, Terus rasik la hatene oinsa sistema ho UNER sira ne’e funsiona. Ami kuinese Responsavel sira UNER nian ida-idak, no kuinese maioria militanti sira RENETIL nian hotu.

Planu inisial labele halo la’o ona hanesan explika iha leten, maibe planu alternativu kontribui tebes ba prosesu reorganizasaun no reestrurasaun RENETIL nian hafoin desmanteladu iha 1991. Autor hela subar tiha iha Jawa durante tinan 3. Hamutuk ho companheiros sira seluk nebe inimigu seidauk identifikadu, ami halo reorganizasaun no reestruturasaun ba RENETIL nebe inimigu hanoin sira desmantela no mate tiha ona. Hahuu husi ne’e mak RENETIL sai boot iha Jawa no atividade barak dezenvolve husi Jawa.

Obrigado barak ba companheiros no companheiras RENETIL tomak, husi Jawa no Bali, nebe aten-brani tebes, iha momentu sira nebe difisil tebtebes, prontu la’o, sakrifika ninia estudus no tempu, ka buat nebe di’ak liu ba sira, hodi la’o, tahan ba hamalaha no hamarok, hodi ajuda halo reorganizasaun no reestruturasaun ba RENETIL nebe desmanteladu, hodi hamrik metin hikas, hodi sai boot no kontinua luta. Barak lakon nia titulu maibe manan Patria Timor-Leste.

 

Nota: Se mak hakarak hatene barak no klean liu tan kona-ba luta, tatika no estratejia sira RENETIL nian hodi halo funu hasoru Indonezia, bele sani iha livru: “RENETIL iha Luta Libertasaun Timor-Lorosa’e: Antes Sem Título, Do Que Sem Pátria!”