DEMAGOJIA LA’OS PRATIKA POLITIKA NEBE DIAK IHA DEMOKRASIA

 

DEMAGOJIA LA’OS PRATIKA POLITIKA NEBE DIAK IHA DEMOKRASIA

Husi: Carlos da Silva L. F. R. Saky.

Mehi ida husi luta ba Timor-Leste nia ukun-an mak atu labele iha tan manipulasaun, esplorasaun no fahe informasaun falsa sira ba povu. Demagojia hanesan parte ida husi politika “habeik” no “hadelek” povu nebe politiku balun halo ho intensional, ho objetivu atu bosok, dezorienta ka lori sosiedade hodi fiar ba informasaun falsa sira nebe sira kria hodi dada apoiu no simpatia husi povu hodi sira bele hetan poder nebe sira buka. Ema demagogu sira fahe informasaun falsa sira, halo manipulasaun ba faktus ka halo retorika enganoza (menyesatkan) sira. Impaktu husi “habeik no hadelek” bele prejudika sosiedade, lori ema ba kompreensaun sira sala, tuir mai hola desizaun nebe sala bazeia iha informasaun sira nebe laloos. Uza meius hotu-hotu hodi to’o ba poder, inkluindu dalan sira la-dignu, la-etiku no laiha moral, mak halo ema barak hateten katak politika ne’e foer. Maibe politika ne’e lafoer, tanba nia buka kria kondisoins oioin hodi lori moris di’ak ba povu. Ema balun mak ho kakutak foer hodi hafoer politika ho sira nia retorika demagojika sira.

Demagojia involve pratika politika iha nebe lider ka orador sira uza estratejia retorika hodi esplora ema nia emosaun ka odiu hodi hetan apoiu politiku. Pratika ida ne’e dala ruma latetu argumentu rasional ka politika sira nebe substansial. Iha parte seluk, iha kontestu demokrasia nebe di’ak, presiza pratika politika nebe saudavel, transparente, no bazeia iha kompreensaun nebe kle’an kona-ba assuntu sira nebe povu hasoru.

 

Iha demokrasia nebe seidauk tasak iha rai subdezenvolvidu sira hanesan Timor, nebe sei nakonun ho ema ignorante no kbiit laek barak, sira nia votus kontrola husi makelar politiku sira iha interior nebe fa'an no sosa povu nia votos, no iha sidade kontrola husi demagogu eleitoral sira laiha klamar umanidade husi ema sira iha osan boot populista sira, nebe difarsa-an hanesan lideres trabalhadores sira nian ka lider ema ki'ak sira nian.

 

Rai ida sai demokratiku loloos bainhira ema sira iha osan labele ona sosa ema ki’ak no kbiit laek sira nia konviksaun politika no ema ki’ak no kbiit la’ek sira mos labele ona fa’an sira konviksaun hodi troka ho buat rahun ruma, maibe halo buat ida rasionalmente no tuir duni ninia konxiensia no konviksaun rasik.

Artigu ida ne’e sei ko’alia kona-ba demagojia ho ninia impaktus sira nebe ladun di’ak ba demokrasia no oinsa kombate politiku demagogu sira. Demagojia, pratika retorika ka komportamentu politiku ida, iha nebe lider sira ka orador demagogu sira koko halo manipulasaun ba opiniaun publika, halo rasionalizasaun ba argumentos falsu sira hanesan buat nebe sira ko’alia loos hotu hodi hamosu emosaun. Halo promessas excessivas sira, no halo manobras no tatikas populistas, hodi bele hetan simpatia no apoiu ba poder nebe sira buka. Demagojia refere ba pratika sira halo manipulasaun ba ema nia emosaun sira, dezejus no prekonseitus sira publiku nian atu hetan poder politiku ka hetan buat ruma ba an rasik. Exemplo, lider ida halo diskursu populista hodi dada ema hodi tuir nia, maibe la-oferese solusaun reais ba problema sira.

Ita labele sai ema livre bainhira demagogu sira iha papel dominante, sulan ita iha manipulasaun, esplorasaun no “pembodohan” nia laran. Iha informasaun malahok sira nia laran, konstrusaun ba lider ka ema forte hahuu la’o, katak lider ida ne’e mak di’ak liu, ida neba mak matenek liu, no ignora tiha diskusaun kona-ba ideolojia partidu ida nian, proposta di’ak sira nebe iha, vizaun diak sira nebe iha, halo ema monu fali iha mistiku, lenda no ka kultus ba personalidade.

Iha novela ida, Cooper hakerek katak patriotizmu mak sentimentu nebe jenerozu liu, universal liu, maibe ninia aat mak uza valores sira patriotizmu nian hodi serbi fali ema ida, partidu ida, interesse elite ekonomia ida, industria, ka politika ida. Demagogu modernu hatene maneira hato’o mensajen ba publiku demokratiku, hatene paixoins no prekonseitus, aprezenta-an hanesan professional, haraik-an, apoia igualdade, ema ida povu nian. Ho liafuan seluk, demagogu moderna uza ninia matenek, ninia superioridade no karizma hodi manipula no esplora ema nia emosaun no sentimentu sira hodi bele tuir nia.

Tuir Benjamin Frabklin, demokrasia iha ninia perigu ida de’it mak demagogu nebe bele orienta ba despotizmu, bainhira sistema sai korruptu hanesan ne’e, neduni povu demokratikamente hili lider ida nebe forte hodi lori sira nia naran hodi ukun.

Eleitor sira labele sai objetu manipulasaun nian nebe enganadu (tertipu) husi opiniaun publika. Midia tenki hola papel importante hodi fo informasaun nebe loloos nian. Bainhira midia hetan fatin importante hanesan fonte informasaun, kontrolu excessivo ba formas komunikasaun ho publiku, ho preparasaun eleitor nebe permite sira ta'is notisia sira husi verdade no saida mak haree hanesan verdade. Liberdade Governu nian depende ba liberdade kuinhesimentu no kapasidade kontrolu husi povu. So ho maneira ida ne'e de'it desizaun koletiva bele hola bazeia iha rasiosinio no la'os defeza ba interesse pessoais. 

Ba James Fenimore Cooper, labele sai objetu manipulasaun nian nebe enganadu husi opiniaun publika. Bainhira midia hetan fatin importante hanesan fonte informasaun, kontrolu excessivo ba formas komunikasaun ho publiku, ho preparasaun eleitor nebe permite sira ta'is notisia sira husi verdade no saida mak haree hanesan verdade. Liberdade Governu nian depende ba liberdade kuinhesimentu no kapasidade kontrolu husi povu. So ho maneira ida ne'e de'it, desizaun koletiva bele hola bazeia iha rasiosiniu no la'os defeza ba interesse setorial. 

Lider demagugu ida sempre halo esplorasaun ba ema nia emosaun no sentimentu, halo ta’uk ema ho informasaun falsa sira, ka evoka orgulhu nasional, hodi hamosu resposta emosional ida husi publiku. Dala ruma aprezenta-an hanesan vitima politika, depois ko’alia ho tanis, ho objetivu esplora emosaun no sentimentu publiku nian. Manipula povu nia emosaun no sentimentu, hanesan uza liafuan bombastika ka dramatika sira, hodi dada apoiu no simpatia. Rekorre rasizmu hodi soran povu, esplora maioria sira nia emosaun no sentimentu hodi bolu ema balun ho naran “arabi”, “xina pirate” no seluk-seluk tan, hodi maiorias sira bele kontra grupus minorias sira. Esplora ema nia emosaun no sentimentu hodi dehan sira de’it mak luta ba ukun-an, sein sira, Timor laukun-an. Halo buat hirak ne’e hotu hodi esplora ema nia emosaun no sentimentu hodi povu hakribi ba ema seluk no dada simpatia no apoiu ba sira nia-an.

Demagogu sira halo promessas excessivas, ka la-realistiku sira hodi dada apoiu, maski promessas sira ne’e susar ka impossivel atu realiza ka la-eziste. Promessas sira sein baze ruma ka sein planu konkreta ruma, maibe iha kampanhe sira halo retorika katak povu hili sira, sira sei halo buat hotu hodi labele tan iha ema kiak ida, maibe iha sira nia programa politika rasik, lahetan estratejia ruma oinsa kombate kiak ho efetivu. Balun dehan sira mak kaer xave foho Ramelau nian, sira bele loke, osan-mean sai mai de’it. Balun dehan nia iha banku rua, mak Banku Mundial no Banku Aziatiku, bainhira manan nia foti osan iha neba hodi fahe ba povu. Balun dehan lori kartaun taka ba HP, osan sai mai de’it. Balun dehan ONU lori Timor nia osan mak harii Banku Mundial. Informasaun sira ne’e hotu mesak falsu, maibe ema sira lahetan informasaun sira nebe loos, sira monu arbiru no tuir sira ka hili sira nia partidu. Balun promote povu tenki hili nia tanba ida ne’e dala ikus ona ba nia, maibe ninia dala ikus ne’e sai tiha dala barak ona. Bosok povu ho dala ikus hodi povu hili nafatin, ida ne’e mak serbisu demagogu sira nian. Demagogu sira la’os ema onestu tanba ne’e presiza kombate.

Demagogu sira mos baibain koko simplifika assuntus komplexas sira ba assuntos simples, ho narasaun nebe fasil hanesan ema fila liman, maibe bainhira la-konsegue rezolve mak buka fo sala ba ema ka grupu seluk hanesan fonte problema nian. Tinan hira ona ita simu promessas atu dada kadoras mai Timor, maibe mina nia iis ruma atu suli mai ita seidauk horon. Hanesan mos roo haksolok nebe dehan mai ona ka iha dalan ona, maibe ita seidauk haree hetan roo nia inus kain ruma. Sira koalia buat hotu fasil hanesan ema fila liman, maibe realidade lafasil hanesan sira ko’alia.

Demagogu sira mos sempre halo rejeisaun ba faktus ka kritikas. Sira lasimu kritikas sira nebe latuir sira nia narasaun no ajenda. Dala barak uza retorika anti grupu poderozu ka elites sira, ka soe sala ba midia, ka akuza sosiedade sivil sira nebe kritiku hasoru sira nia politika demagogu sira. Ita haree, balun haruka padre sira hasai batina ka halo missa de’it bainhira padres sira halo kritika maka’as tanba defende justisa tuir justisa sosial Igreja nian. Ema sira ne’e nunka hanoin hetan, iha tempu difisil funu nian, bainhira padres sira halo kritika maka’as hasoru Indonezia nebe halo violasaun maka’as ba direitus umanus iha Timor, sira nunka haruka padre sira hasai batina ka nonok, tanba padre sira nia intervensaun tuir sira nia interesse, maibe bainhira latuir sira nia interesse sira haruka nonok. Demagogu no ipokrita loloos. Balun haruka sosiedade sivil harii partidu bainhira sosiedade sivil kritika maka’as hasoru sira nia desizaun populista sira ka laiha etika no moral sira nebe sobu baze estadu de direitu demokratiku nian. Sira rasik laiha partidu no lamoe ba hamrik hamutuk ho paridu balun hodi kritika partidu ho lider sira seluk, nunka hanoin harii partidu mesak, karik lafiar-an. Hanoin ida klot tebes. Tenki tau iha ulun katak, intervensaun ba assuntu sira publiku nian, la-nesesariamente tenki mai husi partidu, sidadaun ida-idak no sosiedade sivil, iha direitu tomak no garantidu husi Konstituisaun RDTL hodi expressa livremente sira nia hanoin.

Demagogu sira sempre halo aproximasaun populista, karateristika ida husi lider demagogu sira nian. Ko’alia dehan hatun taxa ba produtu ida ne’e ka ida neba, maibe ukun tiha, taxa latun no sasan nia folin karun nafatin. Demagogu sira uza linguajen sira simples no populista, hodi sunu massa ho retorika bombastika no dramatika sira, maibe ninia kontiudu, dala barak, mamuk ka latuir realidade. Retorika demagojika sira bele halibur apoiu instante, maibe tenki konxiente katak demagojia sobu prosesu demokratiku no bele provoka tensaun sosial.

Lider demagogu sira sempre fo sala ba ema ka buat seluk, ka grupu seluk hanesan kauza husi problema sira nebe povu hasoru ka insatisfasaun sira iha sosiedade. Eletrisidade mate beibeik, sira fo sala ba natureza, nunka assume responsabilidade katak sala ne’e sira nian, maski iha kampanhe, ho bombastika sira promote bainhira povu hili sira, sira ba halo korreksaun ka halo ahi lamate tan. Iha rai seluk mos iha udan no anin boot, ai balun mos tohar, maibe ahi lanaran mate. Bainhira ahi mate sira lafo sala natureza, maibe hola responsabilidade no rezigna-an. Timor nian, buat ki’ik boot, udan ho anin mak sala. Udan boot no sobu uma ka sobu ponte natureza mak sala, sira lahola responsabilidade ba-an katak sira mos sala tanba lahalo politika prevensaun, haruka ema hela dok husi mota ka halo manutensan ba mota hodi moos nafatin. Iha Tasi Tolu, emvezde kria kondisoins no haruka ema muda sai husi nebe hodi labele estraga ambiente, lider demagogu no populista sira ba aproveita fali hodi buka votus, no halo pencitraan tun sa’en, estraga tan de’it natureza. Bainhira ema kritika sira nia atitude demagogu sira ne’e, sira dehan ema laiha ispiritu umanista. Ispiritu umanista ne’e katak halo uma dignu hodi ema hela, muda sees tiha husi fatin risku, la’os mantein ema hela iha uma no ambiente ida risku aas no la-dignu.

Lider demagogu ida mos koko halibur apoiu husi povu, liu husi aprezenta-an nudar reprezentante povu simples sira nian ka ema kiak sira nian, maibe iha realidade nia ema fasista boot ida ka matenek de’it halo retorika nebe falun ho lia-fuan furak sira. Sosa povu nia modo futun ida rua ka ai-fuan balun depois fahe, ne’e dehan di’ak tanba ajuda ekonomia povu nian, maibe kontra sosa agrikutor sira nia produtus iha eskala boot, hodi tulun rasik agrikultor sira no dinamiza hasa’e produsaun iha rai laran, ne’e dehan ladiak.

Lider demagogu sira mos gosta kria polarizasaun iha sosiedade no hamsou konflitu sosial, haklean divizaun iha sosiedade hodi bele hetan apoiu boot husi povu. Krizi 2006 hanesan exemplu ida oinsa lider demagogu sira kria baliza falsu ida iha Manatuto hodi fahe Timor-oan sira ba lorosa’e no loromonu, no ema barak monu ba polarizasaun falsu ida ne’e no lori konsekuensia todan no naruk ba Timor. Ho retorika polarizasaun no fahe povu hakro’at liu tan divizaun iha sosiedade nia laran, hamosu konflitu entre grupu etniku sira, no estraga koezaun sosial.

Lider demagogu sira mos gosta halo retorika nasionalizmu, patriotizmu ka xauvenizmu, no orienta insatisfasaun povu nian la’os de’it kontra ema liur, maibe mos dun lider sira seluk laiha ispiritu nasionalizmu no patriotizmu. Laiha konsistensia iha desizaun sira. Lider demagogu sira mos proklama-an hanesan ema nebe mak hadomi liu povu no rai Timor, maibe haluha tiha ninia retorika sira divizionizmu, fahe Timor-oan sira ba lorosa’e no loromonu, no dada baliza falsu sira nebe halo ema barak mate no lakon nia riku-soin sira, hahalok ida nebe la-reflete ispiritu nasionalizmu no patriotizmu ruma.

Lider demagogu sira ladun fo importansia ba demokrasia. Lafo importansia ba prisipiu sira demokrasia nian, bainhira prinsipiu sira lahan malu ho sira nia interesse ka ajenda rasik. Obriga ninia deputadus sira, halo no aprova lei, tuir sira nia interesse politika, hodi viola prinsipius sira demokrasia no separasaun de poderes sira nian. Membru parlamentu barak, aprova lei balun latuir sira nia konxiensia. Barak lamenta kona-ba lei foun kona-ba indultu no komotasaun pena, maibe sira tenki aprova tanba lei ne’e enkomenda ka titipan husi planeta seluk hodi salva malu.

Lider demagogu sira mos lori efeitu negativu ba sosiedade tanba ninia desizaun sira, dala barak bazeia deit ba emosaun duke faktus, ninia desizaun sira la-bazeia iha analize faktu no data nebe akuradu. Exemplo mak dada baliza falsu iha Manatuto tuir emosaun, la’os tuir faktus istorikus ruma, ida ne’e lori konsekuensia grave no naruk ba Timor. Ninia efeitu negativu mak agora, buat ki’ik boot tenki tetu balansu rejional, maibe latetu ona meritu.

Lider demagogu la’os mos lider nebe di’ak tanba ignora prinsipiu sira lei no justisa nian, halo interferensia tun sa’en ba justisa, iha nebe estraga de’it sistema sira nebe iha, la’os hametin ka buka justisa ba ema hotu. Se la-aseita ho desizaun tribunal nian, dalan di’ak liu mak halo rekursu, la’os halo interferensia hodi hatudu poder de’it. Poder laiha folin bainhira la-regula ho lei. Labele lori konxiensia ida subjetiva ne’e hodi solusiona buat ida, maibe tenki atua tuir lei hodi reforsa sistema judisial, la’os enfrakese.

Lider demagogu sira mos ladun di’ak tanba jeralmente la’os deit halo manipulasaun ba opiniaun publika, maibe mos halo taxa korrupsaun no nepotizmu aas tan, nune’e mos halo bem estar-estar no prosperidade ekonomika mos monu. Uza retorika manipulativu no fahe informasaun sira ladun loos, influensia komprensaun povu nian ho assuntu sira kompleksu, no hamosu reasaun sira ladun rasional husi ema barak nebe nunka hetan informasaun sira los nian, hodi influensia no dada apoiu publiku. Lider demagogu sira fo liu prioridades ba interesses pessoais ka grupu ki’ik ida duke interesses komum nian. Bem-estar no prosperidade ekonomika monu tanba politika nebe lider demagogu sira hola bazeia de’it ba konsiderasaun politika, atu mantein apoiu ba sira nia an no sira nia ukun, la’os ekonomia ida nebe saudavel no sustentavel.

Lider demagogu sira bele de’it lider karismatiku. Lider karismatiku sira dala barak, ho fasil, uza sira nia karizma hodi manipula no esplora emosaun povu nian. Uza sira nia karizma hodi halo manipulasaun ba opiniaun publika, no esplora povu nia emosaun hodi duni tuir interesses pessoais sira sein tetu buat nebe loos ka impaktu longu prazu ba sosiedade.

Maski iha diferensa entre lider demagogu ida ho lider karismaiku ida, lider karizmatiku nebe aproveita retorika ho objetivu atu esplora emosaun povu nian bele involve elementu demagojia iha sira nia aproximasaun sira.

Lider karismatiku sira baibain iha kapasidade atu sunu entusiazmu no apoiu nebe boot tanba sira nia personalidade nebe forte, vizaun nebe konvensivel, no kapasidade ko’alia nebe di’ak. Maibe, se lider karizmatiku ida hahu uza ninia karisma hodi fahe informasaun falsu sira, halo manipulasaun ba faktu sira, ka duni tuir politika sira nebe kontraditoria ho justisa no verdade, mak nia konsideradu hanesan lider demagogu ida. Naturalmente, demagojia la’os karater heriditaria ida husi lider karizmatiku, maibe lider karismatiku bainhira hahu bosok no halo retorika demagojika sira, mak nia mos sai ona lider demagogu ida.

Demagojia iha ninia efeitus nebe prejudisial ba sistema politika, ekonomika, sosial no administrasaun publika. Pratika demagojia nebe excessiva iha politika bele iha impaktu negativus sira. Demagojia bele estraga estabilidade sistema politika ho movimenta ema nia emosaun direktamente hodi dada apoiu ba sira. Lider demagogu sira mos ho fasil halo retorika hodi desvia atensaun husi faktus ka lejitimasaun ba sira nia ideias ka narasaun sira. Ida ne’e bele lori impaktu negativu ba estabilidade governasaun. No bele uza mos retorika ne’e hodi desvia atensaun husi krimi ruma nebe sira halo.

Rekorre demagojia hanesan estratejia politika, bele hamosu korrupsaun no nepotizmu, tanba esforsu politiku nian atu hetan votus no apoiu liu husi promessas sira. Eleisaun liu tiha, ema ho grupu sira nebe simu promessas, hahu ijiji serbisu, projetus, pozisoins no seluk-seluk tan. Iha ne’e mak hahuu mosu korrupsaun no nepotizmu, no iha ne’e mak ignora interesse publiku hodi hatuur uluk interesses pessoais ka grupus nian iha oin.

Politiku nebe adopta estratjia demagojia iha kampanhe sira, sira sei foti issu sira atu fo prioridades ba projetos sira nebe bele dada atensaun publika hodi hetan votus no simpatia. Exemplo hanesan dehan harii ospital andar 10, andar lima ba leten ba ema riku sira no anda lima mai kraik ba ema kia’k sira. Iha ne’e de’it kria diskriminasaun ona. Lolos ne’e fasilidades no atendimentu ba ema nudar umanu, hotu-hotu tenki hanesan. Maski projetus sira ne’e bele de’it la-efetivu ka sustentavel ba longu prazu, demagojia sai ameasa ba dezenvovimentu ekonomiku nebe sustentavel.

Demagojia nakonun ho manipulasaun sira nebe prejudisial, tanba ne’e, hakarak ka lakohi, sidadaun sira tenki kombate. Atu kombate demagojia ho lider demagogu sira, la’os serbisu nebe fasil, maibe bele hahuu ho hakat sira:

Hasa’e edukasaun politika ba sosiedade atu povu bele iha kompreensaun nebe di’ak ba assuntu sira politika no politika publika. Edukasaun politika bele tulun sosiedade dezenvolve ninia abilidade kritiku hodi avalia no absorve informasaun sira ho kritiku, analize argumentu sira ho kuidadoza, no kumprende konsekuensia husi kada desizaun politika, ekonomika, sosial no kultural. Ho edukasaun politika hodi sira labele konsumu informasaun falsu sira no hola desizaun rasional sira ba sira nia-an no ba bem-estar komum nian;

Insentiva, enkorraja no fo apoiu no promosaun ba midia sira atu sai independente, objetiva, no responsavel liu tan iha ninia publikasaun sira hodi tulun rasik edukasaun politika no fahe informasaun sira nebe loos ba sosiedade. Midia nebe halo la’o nia funsaun ho di’ak no professional bele fo informasaun sira nebe akuradu, iha nebe tulun sosiedade hodi hola dezisaun nebe loos;

Promove sistema ida nebe nakloke no responsavel hodi atinji governu ida transparente no responsavel, no tulun tebes prevene korrupsaun no nepotizmu, nebe dala barak iha relasaun ho hahalok sira demagojia;

Promove sosiedade nebe partisipa ativu iha prosesu politika, ekonomika, sosial no kultural, hodi forma sira nia opiniaun rasik, bazeia ba informasaun loos sira nebe sira hetan, no bazeia ba analize rasional sira, tulun tebes sira hodi hola desizaun sira rasional.

Promove abilidade kritiku, bazeia ba hanoin sira kritiku, lojiku no rasional ba sosiedade importante tebes atu sira bele hatene distingui buat nebe loos ho retorika emosional no demagojia sira. Kapasidade atu distingui argumentu nebe ho baze faktu no argumentu nebe bazeia iha emosaun. Ida ne’e importante tebes hodi bele ajuda kontra hahalok manipulativu no demagojia sira.

Iha sosiedade ida nebe sei nakonun ho manipulasaun no demagojia, protesaun ba liberdade expressaun no direitus umanus nesesariu tebes. Iha sosiedade ida bainhira liberdade expressaun no liberdade ba hanoin hetan fatin aas ona, nia sei tulun tebes trava ka lafo fatin ba hahalok demagojikus sira.

Halo supervizaun nebe forte ba prosesu eleitoral hodi evita manipulasaun no fraudes eleitorais. Sistema eleitoral nebe transparente no iha kredibilidade mak hanesan hakat importante ba reprezentasaun nebe loos no justu.

Importante tebes halo reforsu ba instituisaun judisiais sira hodi kombate korrupsaun no violasaun ba lei sira. Aplikasaun ba lei nebe efetivu bele tulun hamenus hahalok demagojia sira.

Fo edukasaun no apoiu ba empoderamentu ba sosiedade. Sosiedade nebe sente iha papel nebe forte iha hola desizaun no konstrusaun ba estadu tahan liu hasoru manipulasaun husi demagogu sira nian.

Atu reforsa prinsipius no valores sira demokrasia nian, kolaborasaun entre komponentes oioin sosiedade nian nesesariu tebes hodi reforsa prinsipius sira demokrasia nian, liuliu iha luta hamutuk kombate hahalok sira demagojia nian.

Luta hasoru demagojia todan, presiza luta hamutuk entre sosiedade sivil, instituisaun sira governu nian, midia, no setor edukasaun. Ida nee hanesan sadik ida ba longu prazu nebe presiza aten-brani no kompromissu husi parte hotu hodi kria sosiedade ida nebe forte hasoru manipulasaun demagojikas sira.