REFLEXAUN BA LORON FALINTIL NIAN

 

REFLEXAUN BA LORON FALINTIL NIAN

Husi: Carlos da Silva L.F.R. Saky

Loron 20 fulan Agustu 2024 ne’e, povu Timor sei selebra loron FALINTIL nian ba dala-49. FALINTIL, liman kro’at povu nian, sombolu determinasaun no aten-brani luta ba ukun-rasik-an nian. FALINTIL, ka Forças Armadas de Libertação Nacional de Timor-Leste, harii hanesan resposta ida la’os hasoru golpe UDT de’it, maibe mos hanesan Forsa Nasional ida hodi satan invazaun militar Indonesia nian nebe prepara tiha ona atu invade Timor-Leste iha 1975. Gloriozas FALINTIL sira hatudu duni sira determinasaun no aten-brani rohan laek, maski sira tenki hasoru terus todan oioin nebe ita labele imajina.

Guerrilheiros FALINTIL sira hala’o moris ida duru iha ai-laran. Sira tenki tahan ba kondisaun extremu sira, dala barak sem protesaun adekuada hasoru elementu sira  natureza nian. Sa’e foho tun fahe, toba iha loron no udan laran, sai ona sira nia moris loron-loron nian. Ai-hun no fatuk kuak sira sai ona nia uma. Dala barak toba iha rai bokon sira, iha ai-hun sira nebe labele satan sira husi udan. Laiha ropa, no sapatu, la’o ain tanan husi fatin ida ba fatin seluk. Ha’u se lembra hela ha’u nia primo Gregorio Lobo-Dara nia lia-fuan, “ita sei funu to’o la’o molik mak sei hetan ita nia ukun-an”. Ita lato’o la’o molik, maibe guerrilheiros barak hahuu ropa dodok iha sira nia isin, barak la’o ain-tanan. Reziste hasoru buat hotu, tahan malirin, susuk, ai-tarak sona no ular sira nia tata. Terus no sakrifisiu sira extraordinariu tebes, maibe sira lahakiduk.

Ai-han sai hanesan buat eskasses ida ba sira. Sira nia moris dependente los ba natureza, dala barak han de’it ai-tahan, ai-musan no ai-fuan fuik sira nebe hetan iha ai-laran. Ba sira, hanesan sorte boot ida, se hetan tulun ruma husi frente klandestina sira. Bainhira ai-han laiha liu ona, loron ba loron sira tenki tahan ba hamalaha. Hamalaha no hamarok sai ona maluk nebe hamaluk sira loron-loron nebe koko sira nia rezistensia fiziku no mental. Sira tenki luta la’os deit hasoru inimigu ho kilat, maibe mos hasoru kondisaun natureza nebe kruel no laiha nutrisaun nebe bele ameasa sira nia moris.

Funu hanesan infernu iha mundu ne’e, no guerrilheiros FALINTIL sira hasoru ida ne’e loron-loron. Iha linha kombate, moris sai hanesan buat ida frajil no fasil atu lakon. Mate hein sira iha kualker dalan no lidun. Dala barak sira sai sasin moris ba sira nia kamarada sira nia mate. Barak mate iha tiru malu nia laran, kona inimigu nia kilat musan, ka monu iha embuskada no atake teki-tekir husi forsa Indonezia nian. La’os lahadomi nia kamarada nebe mate, maibe tenki hakat liu sira nebe isin mate hodi kontinua sira hotu nia mehi nebe aas liu, mak UKUN-RASIK-AN.

Realidade moruk seluk mak nem kombatente sira hotu nebe mate halot di’ak iha rai kuak ruma ka iha rate. Sira nia isin dala barak husik hela de’it nune’e iha ai-laran, iha rai molik, iha mota ku’ak, no ruin naklekar lemorai, labele halot ho di’ak iha fatin ruma tanba kondisaun funu nebe lapermite. Barak mate sem kaixaun nem rate. Guerrilheiros sira nebe sei moris tenki kontinua sira nia luta, maski sira hatene katak sira nia kamarada sira nebe mate ona karik sei lahetan honra nebe adekuadu hanesan eroi. Maibe ida ne’e la importante ba sira, importante liu mak ukun-rasik-an. Sira nebe mate ona lahusu buat ida, Estadu mak tenki hatene oinsa dignifika sira. Sira mate hanesan soldadu deskuinesidu no naran laek. Ida ne’e mak sira nia oferta aas liu ba Estadu, ho sira nia mate rasik. Tanba ne’e, ita sira nebe sei moris, no goza to’o haluha rai, labele halimar ho Estadu nebe harii ho ran no ruin. Sira mak heroi loloos, laiha tan heroi seluk nebe aas liu sira, biar sira ema deskuinesidu no laiha naran, maibe sira sosa ukun-an ho sira nia moris rasik. Dala ruma lajustu ita harii monumentu ba ema kuinesidu sira de’it, maibe ema sira deskuinesidu, ninia sofrimentu no sakrifisiu extraordinaria tebes, maibe laiha monumentu ruma ba sira. Dalan sira, ita fo mak ema boot sira nia naran de’it, maibe ita nia guerrilheiros sira nebe fo nia-an hodi mate ba rai ida ne’e, nem hetan naran iha fatin ruma. La’os guerrilheiros de’it, sira nebe iha vila, inimigu kaer, simu torturas oioin, depois lori ba oho lakon, ne’e mos ladun hetan valorizasaun.

Sofrimentu fiziku nebe guerrilheiros FALINTIL sira hetan hanesan parte ida de’it husi sira nia istoria luta nian. Iha parte seluk, iha sofrimentu emosional nebe karik todan no moras liu. Saudades ba familia nebe haketak husi funu sai naha todan nebe sira tenki lori tuir-an loron-loron. Sira tenki husik hela fen, oan, inan, aman, maun no alin sira ba kotuk, sem hatene bainhira hetan hikas malu. Bainhira moras todan ka hetan tiru no kanek todan, sente mate besik tiha ona, hanoin de’it familia ida-idak nia oin, maibe labele hetan malu hodi husik hela liafuan ruma, tanba baki funu nian haketak ona sira.

Haketak malu ida ne’e sai moras liu tan bainhira simu notisia kona-ba ema sira nebe sira hadomi mate iha vilas okupadas, no sira labele halo buat ida. Sira labele partisipa iha funeral ka halot sira nia inan ka aman nia mate, sira nia fen, oan, maun ka alin nia mate. Sentimentu moras ne’e sai todan liu tan bainhira sira rona kona-ba krueldade no barbaridade nebe militar Indonezia sira halo ba sira nia familia sira. Guerrilheiros balun tenki simu realidade katak sira nia inan no aman, sira nia oan ka sira nia maun ka alin militar Indonezia sira oho tanba nudar konsekuensia husi sira nia kontinua luta no tuba iha ai-laran ba ukun-rasik-an. Laiha sakrifisiu nebe boot liu ba ukun-rasik-an, sakrifisiu boot liu mak aseita ninia mate rasik no aseita ninia familia sira nia mate. Familia balun taka tanba de’it hakarak ukun-rasik-an.

Aleinde sofrimentu emosional no fiziku, guerrilheiros sira mos hasoru limitasaun extremu sira hanesan lahetan kuidadu no saude nian. Susar hetan ai-moruk no tenki tahan ba moras tanba kanek ka moras malaria no seluk-seluk tan. Bainhira sira moras ka hetan kanek, dala barak sira tahan de’it sem tratamentu nebe adekuadu. Ai-tahan no ai-abut sira mak sai sira nia ai-moruk. Barak husi sira tenki luta mesak-mesak hasoru moras sira, sem tulun husi mediku ka hetan ai-moruk nebe adekuadu.

Laiha familia ruma mak tau matan ba sira, guerrilheiros ho guerrilheiros sira mak tau matan ba malu. Laiha ai-han di’ak ruma nebe sira bele han bainhira moras. Ho kondisaun nebe aat tebes ne’e, sira tenki auguenta iha ai-laran, iha funu ida nebe dura no naruk. Kada loron hanesan luta hodi bele sobrevive, no kada loron sira tenki hasoru possibilidade ba mate nebe hafuhu hela sira. Maibe, maski kondisaun ida ne’e todan tebes, sira nia determinasaun atu kontinua luta ba Timor nia libertasaun no ukun-rasik-an lamihis, kontinua lakan.

Durante tinan 24 tuba iha ai-laran, hasoru susar no terus oioin, guerrilheiros FALINTIL sira hatudu duni sira nia diterminasaun no aten-brani nebe extraordinaria. Kada operasaun no atake forsa sira Indonezia nian halo sira sai determinadu liu tan hodi kontinua sira nia luta, luta ida nebe lahetan tulun ruma husi rai li’ur, hetan de’it apoiu moral, ispiritual, politiku no lojistika husi populasaun sira iha vila sira okupada ona husi inimigu.

Istoria sira aten-brani guerrilheiros sira nian sai inspirasaun ba jerasaun sira tuir mai. Sira tama iha kombate la’os ho kilat de’it, maibe mos ho ispiritu luta nian hanesan ahi nebe lakan nafatin. Ba sira, ukun-an hanesan buat ida labele diskute no folin maten ona, no loron-loron sira tenki selu ho sira nia moris bainhira presiza. Maski barak husi sira tenki mate iha funu, sira nia legadu moris nafatin iha ispiritu povu Timor nebe ukun-an nian.

Hafoin funu iha tinan 24 nia laran, iha 2002, Timor-Leste konsege ninia libertasaun no restaura hikas ninia ukun-rasik-an. Maibe, maski rai ida ne’e ukun-an ona, povu barak sei moris iha linha pobreza nia okos. Ukun-an nebe hetan husi ran no matan-ben hanesan seidauk fo moris di’ak no hakmatek hanesan nebe povu hein. Serbisu laiha, jovens kombatentes barak tenki ba buka serbisu iha rai-liur hodi tutan moris. Violensia fizika no verbal hetan iha fatin oioin. Edukasaun nebe eskola sira hanorin hanesan impaktu laiha ba sira. Ita hetan duni ona ukun-an no liberdade maibe ita lakon tiha ispiritu fraternidade no kamaradajen, ita lakon tiha disiplina no responsabilidade, ita lakon tiha etika no moral, hahuu husi na’in ulun sira to’o foin sa’e no labarik ki’ik. Ataka malu, hatun malu, oho malu, larespeita malu sai dezafiu boot ba ukun-rasik-an. Tolok malu hanesan orasaun dader, meiu-dia no kalan nian. Boot sira mos sai maulamas no builamas iha publiku, ladun di’ak ba sosiedade, ba publiku nasional no internasional, halo Timor hela ho imajen ida ladun di’ak. Nasaun ida kuandu lakon ona sentimentu moe, mak nasaun ne’e hein de’it ona atu rahun, no ita labele husik nasaun nebe lori ran ho ruin sosa ne’e rahun, ita tenki dignifika nafatin ita nia rain no ita nia povu, liu-liu labele halo traisaun ba ita nia erois no martires sira.

Kauza prinsipal ida husi situasaun hirak ne’e hotu mak falhansu lideransa politiku sira nian hodi lakaer metin prinsipiu ho valores sira luta FALINTIL nian. Politiku sira, tuir lolos, kontinua legadu luta no mehi sira FALINTIL nian hodi defende no hatur uluk interesse komum nian iha oin, infelizmente, dala barak, sira foku liu ba poder no benefisiu ba-an rasik duke ba prosperidade povu nian. Sira nebe uluk luta ba justisa, ohin loron haluha lakon aspirasaun ne’e hafoin hetan ukun-rasik-an. Sira mak kria impasse politika, sira mak seluk malu, sira mak hadau malu poder, sira mak impede no impata malu hodi halo dezenvolvimentu lala’o ba oin no halo povu nafatin moris iha susar laran. Kombatentes no veteranos balun mos tama iha hadau malu projetus no impede rasik dezenvolvimentu, hahalok nebe latuir idealizmu FALINTIL, erois no martires sira nian. Ema barak nebe uluk fo an ba mate, ohin loron kontinua terus hanesan uluk, laiha mudansa ruma ba sira nia moris. La’os moris ida hanesan ne’e mak FALINTIL sira hakarak, maibe por ironia, eis-FALINTIL balun mos tama tiha iha jogu politika sira nebe fahe de’it povu no halo povu terus em vez de hamrik iha klaran hakoak ema hotu hanesan iha tempu rezistensia.

Povu Timor sente traidu husi sira nia lider sira rasik. Injustisa nebe uluk FALINTIL sira kontra sei sente husi ema barak, so ke ninia autor agora, loloos sai mahon ka protetor povu nian, sira mak haburas uluk injustisa. Lider sira mak hatuur uluk sira nia interesse rasik iha oin duke povu nian, halo ema barak lakon esperansa ba futuru nebe di’ak liu. Interesse povu nian sai retorika de’it, sira nia interesses pessoais no grupu nian mak dominante liu.

Hasoru situasaun hirak ne’e, kulpa la’os ema seluk nian. Kulpa tomak lider sira nian, lider sira ladignifika ninia povu rasik. Balun halo tiha ninia povu ba boneka hodi sira buti halimar hanesan kolonialista no okupante sira uluk halo. Lider sira, tuir loloos, kontinua luta guerrilheiros FALINTIL sira nian, infelizmente, sira mak sai fali kauza ba sofrimentu povu nian. Injustisa, pobreza, no korrupsaun sai moras ida nebe sobu rai ida ne’e husi laran, halo povu sente katak ukun-an nebe sira mehi sei dok tebes ba sira. Ukun-an ne’e hanesan ba de’it sira nebe iha poder tanba sira mak goza, maibe povu nafatin ho nia halerik sira, serbisu laiha, bee mos laiha, ahi lato’o ba sira nia uma, balun to’o duni, maibe mate lakan, estrada laiha ka aat nafatin, eskola barak kontinua laiha fasilidades, ospital sira laiha ai-moruk, nepotizmu, familiarizmu, fovoretizmu domina instituisaun publiku sira, nsst.

Maibe, maski situasaun ne’e preokupante tebes, sei iha esperansa ba mudansa. Aifuan dodok sira sei monu bainhira nia tempu to’o, no sei moris hikas fini foun no di’ak sira. Atu atinji prosperiedade no bem-estar ida jenuinu, povu Timor tenki hamutuk. Unidade nasional mak xave hodi hasoru dezafiu sira nebe Estadu hasoru. Importante mak hamate falsidade sira, no tane aas onestidade no promove dialogu nakloke no onestu hodi hakat liu diferensas sira. Lider sira, atu istoriku ka laistoriku, ida-idak tenki hatun nia ego, tahan nia ganansia, no tenki lolo liman ba malu, labele buka manan mesak. Ita nia funu hanorin ita, ho unidade mak ita manan funu. Laiha ema ida lidera mesak funu sein kolaboradores, sein organizasaun no estrutura sira. Laiha ema ida funu mesak no manan mesak funu. Barak ka uituan, hotu-hotu kontribui. Ho unidade, ema hotu bele serbisu hamutuk hodi kombate pobreza, injustisa, korrupsaun no hahalok aat sira hotu nebe tohik daudaun nasaun ne’e, no hamutuk kria kondisoins hodi fo empregu ba Timor sira hodi ida-idak bele hadi’a nia moris.

Aleinde ida ne’e, importante ba povu tenki kontinua sisi nia lider sira atu fila hikas ba dalan nebe loos, kaer metin prisipiu luta sira FALINTIL nian nebe fo mahan ba povu. Lider nebe di’ak la’os lider nebe iha poder maka’as no iha osan barak ka riku, maibe lider ida nebe iha integridade moral, iha responsabilidade, no hatene dignifika no serbi nia povu. Povu tenki hamutuk hodi ijiji justisa, bem-estar no prosperidade ba ema hotu, la’os ba ema grupu ka elite ki’ik ida nebe hatur uluk sira nia interesse iha oin.

FALINTIL simbolu husi luta nian no sira nia sakrifisiu extraordinariu tebes. Guerrilheiros FALINTIL sira nebe funu iha ai-laran fo buat hotu ona ba ukun-an Estadu ida ne’e nian. Maibe, sira nia luta seidauk hotu loloos. Hafoin ukun-an, iha dezafius foun mosu iha forma pobreza, injustisa. Korrupsaun kontinua sai preokupasaun boot, la’os iha finanseira de’it, maibe mos iha pensamentu. Instrumentalizasaun, manipulasaun no explorasaun ba ema nia sentimentu, no halo politika desinformasaun ka pembodohan mos parte ida laliberta povu. 

Iha ambitu selebrasaun Anivrsariu Loron FALINTIL nian ba dala-49, importante atu hanoin hikas la’os de’it sofrimentu nebe guerrilheiros sira hetan, ka sira nebe mate, maibe mos aspirasaun no idealizmu sira nebe sai sira nia luta. Aspirasaun no idealizmu ida atu haree Timor-Leste nebe independente, unidu, justu no prosperu. Povu Timor tenki kontinua luta ida ne’e, hodi garante katak sakrifisiu guerrilheiros FALINTIL sira nian lamonu lerek ba rai, maibe atu Estadu Timor-Leste tenki atinji duni futuru ida nebe di’ak liu ba ema hotu.

FALINTIL sira halo ona sakrifiu iha tinan 24 nia laran. Sa sakrifisiu mak ita sira seluk tenki halo iha ukun-an nia laran? Tahan-an lahalo violensia, lahalo diskriminasaun, lahalo korrupsaun, lahalo abuzu poder, halo politika favoretizmu, ida ne’e de’it mos to’o ona. Viva FALINTIL! HONRA NO GLORIA BA HEROIS NO MARTIRES SIRA HOTU.

Nota: Artigu ida ne’e la reprezenta instituisaun ruma, maibe titulo pessoal autor nian rasik.