BAINHIRA INTELEKTUAL SIRA NONOK, INJUSTISA KO’ALIA MAKA’AS LIU TAN

 

BAINHIRA INTELEKTUAL SIRA NONOK, INJUSTISA KO’ALIA MAKA’AS LIU TAN

           

Husi: Carlos da Silva L.F.R, Saky

 

Artigu ida ne’e atu ko’alia kona-ba intelektual sira nebe pasivu, fuan maten, nonok, diuk no ki’uk. Nune’e mos koalia kona-ba fator sira nebe halo sira sai nune’e, konsekuensia saida mak mosu ba nasaun bainhira sira nonok no oinsa atu halo sira sai husi kondisaun hirak ne’e. Abordajen ba asuntu hirak ne’e sei bazeadu iha naroman pensamentu kritiku sira husi Paulo Freire, Antonio Gramsci, Michel Foucault, Karl Marx no Jürgen Habermas nian.

Intelektual sira hanesan lilin nebe lakan iha sosiedade nia leet, leno dalan ba sosiedade ho hanoin produtivu no kritiku sira. Maibe, afinal saida loloos mak intelektual?

Dala barak ita hanoin ema intelektual (matenek) mak ema sira hasai kursu iha ensinu superior no hetan diploma husi universidade. Sosiedade komum sira konsidera ema sira sai husi universidade hanesan ema matenek tanba riku kuinhesimentu. Maibe, nein ema hotu sai husi universidade konsideradu intelektual. Ema sai husi universidade ida simplesmente ema nebe hasai kursu superior ida no hetan diploma ida. 

Intelektual mak ema nebe uza kuinhesimentu ho forma ida kritika no reflexiva, kontribui ba debate publiku, produsaun ba ideia sira no halo transformasaun sosial. Individu ida bele formadu iha universidade ida, husi lisensiatura, mestradu to’o doutoramentu, seidauk bele dehan intelektual, se tuir de’it kuinhesimentu ho forma ida pasiva, sein kestiona ou propoin ideia foun sira. Ema intelektual ida mak ema nebe involve iha produsaun, analize, no fahe ideia sira nebe kontribui ba pensamentu kritiku iha sosiedade.

Peritu (ahli) ida mos seidauk bele dehan ema intelektual, tanba peritu ida, so iha abilidade ka espesialidade iha ninia area, bazeia ba estudu klean, esperiensia, no pratika profisional. Peritu ida bele sai intelektual bainhira nia la’os domina de’it nia area maibe mos kontribui ba diskursu publiku ho pensamentu nebe luan. Hanesan Noam Chomsky la’os de’it ema ida peritu iha linguistika maibe mos ema intelektual ida tanba ninia involvimentu iha kritika sosial no politika.

Intelektual ida bele mos ema ida laiha formasaun akademika, maibe liu husi ninia esperiensia, halo estudu autodidatika no reflexaun kritika, influensia sosiedade ho pensamentu sira. Diploma ida lahalo ema ida sai intelektual – oinsa ema ida utiliza kuinhesimentu mak define kondisaun ida ne’e.

Intelektual ida la-nesesariamente tenki iha espesialidade teknika iha area ida, maibe iha kapasidade atu hanoin luan, kritiku, no refletivu kona-ba asuntu oioin ligadu ho asuntu sosial, politika, kultura no sietifika. Ho lifuan badak intelektual ida mak ema nebe ho kapasidade reflexaun boot, kuinhesimentu luan no involvimentu iha mundu ideia sira liuliu iha area filozofia, siensia, arte ka politika.

Ho kuinhesimentu luan ne’e sosiedade tau konfiansa tomak ba sira. Infelizmente, barak la-responde sosiedade nia espetativa, tanba hatuur uluk interese pesoal iha oin, la-interese ho problema sosial sira nebe nasaun no povu hasoru. Sira kria sira nia mundu ketak ida, halo finji delek no diuk hodi laharee no la-sente problema sosial sira nebe akontese iha sira nia sorin-sorin. Sira halo-an hanesan manduku nebe moris iha nuu kakun okos, izola-an husi buat hotu-hotu, lakohi haree saida de’it mak akontese iha sira nia sorin-sorin, maibe moris de’it ho sira nia ego no interese rasik. Intelektual sira hanesan ne’e fuan maten – laiha sensibilidade - ona, la-sensivel ba realidade sosial sira nebe mosu iha sira nia sorin-sorin.

Iha kontestu sosial no akademiku barak, diskusaun intelektual dala barak konsideradu hanesan dominiu eskluziva ba sira nebe iha kuinhesimentu teoriku ka titulu akademiku. Maibe, iha realidade, pensamentu kritiku, la’os propriedade intelektual nian de’it. Esperiensia direkta dala barak forma ema nian hanoin kro’at no relevante liu kompara ho pensamentu sira nebe prezu iha teoria sira nebe haketak-an husi realidade sosial.

Lilin ida so iha ninia utilidade bainhira ita sunu hodi fo naroman ba ita, maibe, bainhira rai de’it, lilin ne’e laiha utilidade. Hanesan mos ema formadu ida sai husi unversidade, ho titulu rebo-rebo, so iha utilidade bainhira uza ninia kuinhesimentu hodi serbi interese komum nian, maibe se serbi-an de’it, nia laiha utilidade.

Nasaun atu saida ho intelektual sira pasivu, fuan maten, nonok, diuk, no kiuk sira? Bainhira intelektual sira pasivu, fuan maten, nonok, diuk, no kiuk mak injustisa sei ko’alia maka’as liu tan, sei moris buras no da’et ba fatin hotu-hotu. Intelektual barak mak fuan sai maten tanba fo liu prioridade ba burokrasia, interese pesoal, no manutensaun ba status quo. Inkapasidade sira nian atu hanoin kritiku no responde mudansa sosial justamente kontribui ba estagnasaun intelektual, nebe difikulta de’it progresu nasaun nian.

Pensamentu kritiku la’os ida kritika arbiru de’it, soe lia, halo troxa ema, bully ema, insulta, trata, hatun ema, no bolu ema ho naran oioin. Pensametu kritiku mak pensamentu sira nebe bele kontribui ba dezenvolvimentu no progresu povu no nasaun nian.

Util liu ba nasaun trabalhador kampu nebe kritiku duke ema ida hasai kursu superior nebe laiha kapasidade kritiku no fuan maten. Trabalhador kampu ida nebe hanoin kritiku dala barak iha perspetiva nebe kro’at no relevante liu duke intelektual nebe dadur iha sistema laran nebe alienadu (terasing) husi realidade sosial.

Pensamentu kritiku bainhira aplika ho forma pratika no vinkuladu ba realidade sosial valiozu liu duke pensamentu nebe kontroladu husi interese pesoal no estrutural.

Pensamentu kritiku mak fundamentu ba mudansa sosial nebe kle’an. Paulo Freire (1970) iha ninia obra Pedagogy of the Oppressed, ko’alia kona-ba importansia husi edukasaun nebe la’os transmite de’it kuinhesimentu, maibe mos liberta individu sira husi opresaun. Freire halo kritika ba edukasaun tradisional nebe dala barak transmite de’it kuinhesimentu nebe haketak-an husi realidade sosial. Iha vizaun Freire nian, edukasaun tenki hametin konxiensia kritika, kapasita individu sira atu identifika no transforma injustisa iha sosiedade nia laran. Ema ida bainhira laiha kapasidade kritika mak nia sei sai kiuk no fuan maten.

Freire defende katak atu atinji libertasaun, individu tenki iha kapasidade haree mundu husi perspetiva nebe lahanesan no husu tanba sa mosu injustisa sosial. Iha kontestu ida ne’e, hanesan trabalhador kampu sira, nebe direktamente hasoru injustisa sira, iha potensia atu dezenvolve pensamentu kritiku nebe kro’at liu. Sira moris no serbisu iha realidade sosial nia laran, nebe halo sira sensivel liu ba injustisa estrutural nebe iha. Sira nia pensamentu, maski la-sempre bazeadu iha teoria akademika sira, bele oferese perspetiva nebe relevante no pratiku liu. Intelektual barak, la-uza sira nia matenek hodi kestiona tanba sai taxa pobreza aas nafatin, tanba sa serbisu saude aat tan de’it, tanba sa ema sira moris susar ka iha mizeria nia laran lahetan tratamentu dignu husi autoridade sira, tanba sa povu ki’ik sira nebe fila liman hetan tratamentu la-umana husi autiridade sira, tanba san sasan nia folin sa’e beibeik, tanba sa korupsaun no abuzu poder la’o nafatin, tanba sa mosu problema oioin no kompleksu ligadu ho asuntu veteranu sira nian, nsst. Sira la-kestiona tanba la-sensivel ba problema sosial sira, problema interese publiku nian, no sente hakmatek ona iha sira nia “zona conforto”, sira hili nonok atu labuka problema ho autoridade sira nebe fo serbisu ba sira, halo sira nia dapur suar nafatin, no lalakon privilejiu nebe sira hetan ona. Ida-idak buka asegura-an, ida-idak buka moris di’ak iha ninia “ivory tower” ka “torre de marfim” ka “menara gading”, duke tun mai rai hodi moris no sente lisuk povu ki’ik sira nia moris. Sira izola-an hanesan manduku izola-an iha nuu kakun okos, la-konsege hateke ba saida mak akontese iha sira nia sorin-sorin. Izola-an iha “zona conforto” halo sira nia kuinhesimentu luan lakon tiha ninia sentidu. Kuinhesimentu ida so iha sentidu bainhira kuinhesimentu ne’e uza ba interese komum nian, la’os ba interese pesoal de’it. Tauk ba autoridade sira, halo intelektual sira kastradu (terkibiri) no sulan-an metin liu tan iha sira nia “menara gading” ka  iha nuu kakun okos.

Iha parte seluk, Antonio Gramsci (1971), iha ninia obra Prison Notebooks, aborda konseitu sira ejemonia kultural, mak oinsa klase dominante atu mentein sira nia pozisaun liu husi kontrola forma oinsa sosiedade hanoin. Gramsci hatudu katak klase trabalhadora dala barak iha konxiensia pratika nebe kro’at liu, maski sira ladun iha asesu ba edukasaun formal ka teoria abstrata sira. Gramsci fo enfaze ba importansia dezenvolvimentu konxiensia kritika iha klase trabalhadora sira, nebe lakesi-an de’it ba sistema sosial sira nebe iha, maibe mos iha kapasidade kestiona no transforma sistema sosial nebe iha.

Iha kazu ida ne’e, trabalhador kampu sira nebe hanoin kritiku iha vantajen iha kompreensaun no halo kritika ba sistema injustu nebe iha, tanba sira involve direkta iha realidade sosial ne’e. Enkuantu intelektual sira nebe prezu iha sistema edukasaun formal nia laran dala barak izoladu husi problema sosial sira nebe real no fokus liu ba interese pesoal ka defende status quo. Ema matenek barak sai diuk no kiuk, la-produtivu no fuan sai maten, tanba prefere hili “zona conforto” ka “zona aman” atu labele lakon paun fuan ida nebe iha ona sira nia liman, ka pozisaun nebe sira hetan ona, duke preokupa ho problema sosial sira ka interese publiku nian. Ho defende status quo atu sira labele lakon sira nia interese pesoal sira, sira nia pozisaun no previlejiu sira. Sira so brani halo kritika bainhira ida ukun ne’e la’os sira nia kor politika, ka sira lahalo parte ona ukun, maibe bainhira sira nia partidu mak ukun ka sira mos iha sistema ne’e nia laran, sira nonok, no iha tendensia ataka sira nebe ameasa sira nia interese sira.  Intelektual ida loloos labele sai double standard, nia tenki iha autonomia iha ninia hanoin no hahalok. Intelektual barak prefere moris iha “zona conforto” no dala ruma sai “penjilat” ka maukose.  Maukose ida sempre hakruk, hahii no hana’i patraun. Ba maukose patraun nunka sala, atu nune’e hodi labele lakon privilejiu nebe hetan ona. Intelektual ida mak sai maukose, nia lakon ninia kapasidade kritika tomak. Interese pesoal halo intelektual sira nia pensamentu kritiku no sensibilidade lakon tiha kompara ho trabalhador kampu ida nebe sensivel liu. Trabalhador kampu ida sensivel liu tanba atu halo serbisu nia sai husi nuu kakun okos no hasoru realidade sosial oioin iha nebe forma ninia konxiensia kritika. Hanesan Gramsci dehan, klase trabalhadora dala barak sensivel liu ba insjustisa sosial no iha kapasidade liu dezenvolve konxiensia kritika nebe nesesaria ba mudansa sosial. Enkuantu intelektual sira nebe fuan maten ona tur no hakruk ba sira nia bikan, la-interese ho saida mak akontese iha sira nia sorin-sorin.

Fuan mate halo intelektual barak lakon tiha sensibilidade ba realidade sosial sira nebe iha. Sira nia konxiensia destaka liu sira nia interese pesoal sira nebe sira iha no hakruk liu ba autoridade sira nebe fo serbisu ka pozisaun ba sira, la’os ho realidade sosial nebe ema barak hasoru.

Realidade sosial mak forma konxiensia, la’os konxiensia mak forma realidade sosial. Problema sosial barak tebes, maibe nein ida konsegue bok sira nian konxiensia, tanba sira nia fuan maten tiha ona. Intelektual sira fuan maten ne’e, sira nia konxiensia limita de’it iha realidade “menara gading” nian nebe sira moris ba, laba dook liu tan husi ida ne’e.  Sira nia fuan so bok-an bainhira sira nia interese ameasadu. Karl Max dehan ema nia konxiensia determina husi kondisaun material no estrutura sosial nebe sira moris ba. Nia rejeita idealizmu nebe dehan katak ema nia konxiensia mak forma realidade sosial. Nia dehan vida sosial, ekonomika, no material mak determina maneira hanoin no komprensaun kona-ba mundu. Iha The German Ideology (1845), Karl Marx ho Friedrich Engels hakerek katak la’os ema nia konxiensia mak determina sira nia ezistensia, maibe kontrariu, sira nia ezistensia sosial mak determina sira nia konxiensia sosial. Ne’e atu dehan intelektual sira nebe moris iha “menara gading” poder nia laran, sira nia konxiensia determina husi sira nia realidade hanesan ema sira moris iha sirkulu ukun nian, ida ne’e mak halo sira lakon tiha sensibilidade ba realidade sosial nebe povu moris ba, iha ne’e halo sira tenki defende ukun-na’in sira, biar halo sala, tanba sira dependente ba ukun na’in sira hodi moris. Maibe se sira iha konxiensia nudar ema intelektual nebe iha hanoin kritiku no independente, bele moris iha nebe de’it no bele kria serbisu ba-an no ba ema seluk, ida ne’e bele halo sira hanoin no atua ho independente. Sira hakruk liu ba klase dominante, subjugadu husi autoridade sira no sai alienadu husi realidade sosial. Sira nia kondisaun material – ekonomia – mak determina sira nia hanoin no asaun, bainhira ameasadu sira foin bok-an. Ema hatun sira nia salariu, lafo kargu ka hatun sira husi pozisaun ruma, ida ne’e foin problema ba sira, hahuu bok-an tun sa’en, buka aliansa tun sa’en, hodi kontra ema sira nebe ameasa sira nia interese pesoal, maibe povu mak hasoru susar, hanesan autoridade sira sama dodok hotu vendedor ki’ik sira nia modo ho ai-fuan sira, ka sobu ema nia uma, hasai ema husi uma laran ba hela fali iha ponte okos, halo tratamentu injustu no la-umanu ba povu ki’ik sira, intelektual sira hili nonok, tanba la-ameasa sira nia interese pesoal.

Nudar ema matenek, tuir loloos sira tenki halo intervensaun maka’as liu tan hodi muda realidade sosial nebe ladi’ak ba nebe di’ak liu, labele sai fali liman ain ba ajente koruptu sira nebe kria injustisa sosial sira. Intelektual nebe dominadu ho tauk, sempre hili dalan nonok, ka kopera ho autoridade sira nebe la-umanu atu sira nia interese sira labele hetan ameasa. Sira nia interese mak labele lakon serbisu, labele lakon pozisaun, bele hetan promosaun tan, ka kontinua goza ho “zona conforto”. Sira ne’e mak, dala barak, sai asu siak no hatenu maka’as atu nia na’in labele haluha sira ka hateke hetan sira nafatin. Matenek sira hanesan ne’e la-atua ho baze prinsipiu no valor sira, maibe sempre ho baze interese pesoal.

Teoriku seluk, Michel Foucault (1975), iha ninia livru Discipline and Punish: The Birth of the Prison, esplika oinsa poder modernu serbisu ho kontrola individu sira liu husi mekanizmu vijilansia no dixiplina. Iha kontestu mundu akademiku nian, bele haree mekanizmu ida ne’e hanesan sistema nebe regula forma hanoin no aktu intelektual sira nian. Foucault aprezenta konseitu panopticism, mak hanoin ida katak supervizaun nebe konstante muda komportamentu individu nian, biar lahalo ona vijilansia direkta mos, nia sei lasees husi ne’e, tanba regulamentu sira restrinje (membatasi) ona liberdade ba hanoin. Ida ne’e atu dehan katak intelektual ida bainhira tama ona iha sirkulu ukun nian, sira sai kiuk tanba sira nia hanoin no atuasaun dita husi regra sira nebe iha, sees husi ida ne’e, mak sira bele hetan susar, lahetan promosaun iha kareira ka lakon serbisu. Supervizaun la’os kona-ba serbisu di’ak ka lae, maibe kona-ba submisaun no fidelidade ba superior ka lae. Ida ne’e mak kesi metin intelektual sira nia liman no ain, halo sira sai tauk no kiuk, halo sira labrani hanoin independente no atua livremente. Dala barak ita haree oinsa autoridade sira buka hako’ak ema kritiku sira hodi bele kontrola sira nia hanoin no aktu sira. La-konxiente katak ida ne’e hanesan forma ida hodi dadur ema kritiku sira. Ida ne’e mak baibain ita haree, ema ida kritiku tebes, bainhira tama ona iha sirkulu poder nian, nia sei lakon ninia ispiritu kritiku tomak. Nia tenki hakruk ba klase dominante.

Foucault observa katak individu iha sistema nebe estruturadu tebes dala barak la-konxiente katak iha poder ida nebe kontrola hela nia. Iha mundu akademiku nian, ne’e signifika katak intelektual barak, maski iha kuinhesimentu luan, iha tendensia lakon kapasidade hanoin kritiku no independente kona-ba mundu seluk.  Intelektual sira ne’e fokus liu ba sira nia interese rasik, la’os ba impaktu sosial husi sira nia serbisu. Sistema vijilansia no dixiplina halo intelektual sai kiuk tanba tenki hakruk ba sistema ka regra nebe iha. 

Hafoin ita haree hahalok ema matenek sira nian hanesan iha leten, tuirmai ita haree fator sira nebe halo sira sai pasivu, fuan maten, nonok, diuk no kiuk.

Fator ida mak presaun burokrasia no abitu akademiku. Bourdieu iha Homo Academicus (1988) esplika katak mundu akademiku iha habitus ka toman sosial espesifiku nebe forma maneira hanoin no asaun intelektual sira nian. Iha ambiente akademiku, iha presaun maka’as atu fokus ba publikasaun sientifika, iha nebe insentiva intelektual sira atu publika beibeik obra iha jornal sientifiku sira atu bele hetan rekuinhesimentu akademiku. Maibe, fokus ba publikasaun dala barak halai liu ba kuantidade no formalidade duke substansia kritika. Aleinde rekuinhesimentu akademiku, destaka mos susesu iha mundu akademiku nebe sukat liu husi numeru publikasaun, rede intelektual, no rekuinhesimentu husi komunidade akademika nebe bolu kapital akademiku, la’os husi impaktu sosial husi ninia pensamentu. Seluk husi rekuinhesimentu no kapital akademiku, iha buat nebe bolu promosaun kareira. Iha ne’e, iha sistema akademika fo insentivu ba sira nebe mak halo tuir regra no padraun sira burokrasia nian, hanesan tuir prosedimentu administrativu, hetan titulu, no halo publikasaun barak. Tanba presaun burokrasia no abitu akademiku, obriga intelektual barak hili atu halo tuir sistema hodi garante sira nia kareira duke hola risku halo kritika ba politika ka estrutura sosial nebe iha. Kritika ba sistema justamente bele satan sira nia kareira, hanesan lakon oportunidade ba promosaun ka apoiu ba investigasaun. Regra hanesan aplika iha kualker ema nebe serbisu iha nebe de’it, ejizensia serbisu nian obriga nian so bele halo buat nebe permitidu ka halo nia fokus liu ba termu referensia sira nebe iha, no laiha biban atu hanoin ka halo buat seluk. Ida ne’e halo nia sai fuan maten no diuk ba problema sosial sira nebe iha.

Fator daruak, materializmu no interese pesoal. Gramsci iha Prison Notebooks (1971) difini tipu intelektual rua. Intelektual organiku mak sira nebe luta hamutuk ho klase oprimidu sira ba mudansa sosial. Tipu seluk, intelektual tradisional, mak sira nebe kaer metin status quo no halo afiliasaun ho klase elite dominante. Iha sistema kapitalizmu modernu, intelektual barak mak hili atu sai parte husi sistema dominante nian atu garante sira nia estabilidade ekonomika no politika. Razaun prinsipal balun mak: a) Sira nebe emprega husi estadu ka korporasaun iha instituisaun sira governu nian ka organizasaun boot sira, dala barak, evita halo kritika ba sistema tanba sira moris dependente ba instituisaun ne’e hodi bele moris no garante sira ninia kareira; b) Sira ta’uk lakon asesu ba rekursu sira, hanesan, asesu ba finansiamentu investigasaun sira, bolsa estudu sira, ka oportunidade atu serbisu iha instituisaun sira iha influensia boot; c) Sira hili liu konfortu pesoal (kenyamanan pribadi) duke ativizmu, tanba sai intelektual kritiku dala barak signifika hasoru risku sosial no politika, iha nebe neim ema hotu prontu atu hasoru. Fator hirak ne’e mak halo intelektual barak hili nonok, taka matan ba problema sosial sira ka to’o balun sai instrumentu poder nian, atua hanesan defensor ba politika governu ka instituisaun sein kestiona ninia impaktu sosial, no balun sai penjilat hodi sira nia pozisaun no interese sira la-ameasadu.

 Fator datoluk, represaun no ta’uk ba konsekuensia hanesan Foucault iha Discipline and Punish (1975) esplika katak oinsa mekanizmu poder funsiona liu husi vijilansia no punisaun (kastigu) nebe intelektual sira halo sensura ba an rasik, self-censorship. Iha mundu akademika no intelektual, iha mekanizmu balun nebe halo sira ta’uk atu ko’alia ka hato’o hanoin kritiku: a) Vijilansia akademika no sosial halo Intelektual nebe kritiku ba sistema bele hasoru forma izolamentu oioin ka marjinalizadu, hanesan rejeita projetu ba investigasaun, hakotu kontratu serbisu, ka hasai husi serbisu; b) Sistema avaliasaun akademiku nebe represivu, padraun akademiku nebe bazeadu ba publiksaun no premiasaun (penghargaan) dala barak obriga akademiku sira atu tuir de’it dalan nebe “seguru” hodi mantein sira nia reputasaun; c) Ameasa sosial no politika halo intelektual nebe kritiku liu bele hasoru atake husi grupu sira iha poder, atu liu husi persegisaun politika, kampanhe difamatoria iha midia sira, asasinatu karater iha sosial midia sira ka ameasa fizika sira. Tanba ne’e, intelektual barak hili lasadik sistema no komporta hanesan labarik ida respeitozu, tuir de’it, hakruk de’it, hodi bele garante nafatin sira nia pozisaun no seguransa iha estrutura sosial nebe iha.

Fator dahaat, sulan-an iha “menara gading” laran.  Paulo Freire iha Pedagogy of the Oppressed (1970) halo kritika ba sistema eduksaun nebe elitista no laiha konesaun ho realidade sosial. Intelektual barak mak monu tama iha buat nebe bolu “menara gading”, mak ambiente akademiku ida nebe izola an husi sosiedade. Razaun prinsipal balun mak: a) Fokus liu ba teoria sein involvimentu pratiku, ida ne’e halo  intelektual barak interesadu liu atu hakerek no diskute iha ambiente akademiku nian duke halo interaksaun direkta ho sosiedade, b) Ladun iha empatia ba problema sosial, tanba toman ona ho ambiente akademika nebe konfortavel, intelektual barak lakon sensitividade ba sofrimentu povu nian; c) Sistema akademiku nebe impulsiona individualizmu, halo akademiku barak mak fokus liu ba atinjimentu pesoal sira, hanesan hetan osan ba halo investigasaun, publikasaun iha jornal sira naran boot, ka hetan pozisaun aas, duke involve iha mudansa sosial konkreta sira. Tanba ne’e, intelektual sira ne’e dok tan de’it husi problema sosial no hili liu atu hela metin iha sira nia “zona conforto”, duke hola risku konfronta ho realidade nebe iha.

Fator dalimak, ladun iha kultura kritika no diskursu publiku. Jürgen Habermas iha The Structural Transformation of the Public Sphere (1989) esplika katak oinsa espasu publiku ba diskusaun intelektual sira klot ba beibeik tanba fator sira tuir mai: a) Dominiu midia no kapitalizmu. Diskursu intelektual dala barak domina husi midia nebe fo liu prioridade ba isu sira nebe favorese liu ba grupu elite sira duke suporta kritika sosial sira; b) Ladun iha espasu ba diskursu kritiku sira. Espasu publiku ba diskusaun akademika limitada tebes, neduni diskursu intelektual nebe orientadu ba mudansa sosial sai susar tebes atu buras; c) Ladun iha partisipasaun komunidade sira nian iha diskursu intelektual sira. Intelektual barak mak ko’alia de’it iha forum akademiku sira sein involve sosiedade luan, neduni sira nia kritika lato’o iha publiku nebe boot liu. Tan ne’e, kritika sosial susar tebes atu moris no buras tanba espasu intelektual klot tan de’it no kontrola husi interese balu.

Nasaun ida atu sai saida bainhira ninia ema intelektual sira sai pasivu, fuan maten, nonok, diuk no kiuk? Se ema intelektual sira iha nasaun ida sai pasivu, fuan maten, nonok, diuk, no kiuk, mak nasaun ne’e sei lakon ninia kompasu moral no diresaun pensamentu kritiku nebe tuir lolos sai matadalan ba sosiedade no governu hodi hasoru dezafiu sira. Banhira akontese retrocesso moral (kemunduran moral), intelektual, no sosial mak sei mosu konsekuensia sira hanesan tuirmai:

Dahuluk, nasaun lakon diresaun no identidade. Intelektual hanesan guardiaun moral no pensador kritiku nebe brani ko’alia kona-ba verdade (kebenaran), iha pensamentu estratejiku nebe tulun nasaun ida hodi hetan nia diresaun no identidade. Se sira nia fuan maten, la-interese ho injustisa, mak nasaun sei balabur sein vizaun nebe klaru, no husik desviu poder sira la’o sein rezistensia sira. Korupsaun, injustisa, no politika sira nebe prejudika povu sei buras liu tan tanba laiha lian intelektual ruma nebe bolu atensaun ka fo solusaun. Nasaun lakon kompetitividade global tanba laiha inovasaun pensamentu no estratejiku hodi hasoru mudansa tempu nian.

Daruak, konjelamentu inovasaun no progresu pensamentu. Ema intelektual nebe kiuk (la-konsege produz ideia foun) sei halo nasaun hela iha kotuk husi dezenvolvimentu kuinhesimentu, teknolojia, no kultura. Sein intelektual nebe progresivu, nasaun sei prezu iha pensamentu tuan sira nebe la-relevante ona ho dezafiu sira mundu modernu nian.

Datoluk, povu sai fasil manipuladu. Bainhira intelektual sira sai diuk ba povu nia lian sira, mak povu sei lakon lider pensamentu nebe bele sai matan-dalan ba sira hodi kumprende situasaun sira ho klaru (jernih). Sein pensamentu kritiku nebe hanorin husi intelektual sira, povu fasil tebes enganado (tertipu) ho propaganda sira, notisia falsa sira, mitos no ideolojia enganoza sira (meyesatkan) ka  hanoin destrutiva sira nebe estraga rasionaliade nasaun nian.

Dahaat, dominiu poder autoritariu. Istoria hatudu katak iha rejime autoritariu barak, dala barak taka ema intelektual sira nebe kontra nia ibun. Maibe, se intelektual sira mak hili nonok no rende de’it, tirania no represaun sira sei moris buras, sistema autoritariu sei metin tan de’it sein rezistensia idolojika signifikativu ruma. Sein lian intelektual sira nian, demokrasia sei namalaik, no povu lakon instrumentu hodi ijiji liberdade no justisa.  Se intelektual sira nonok, mak forsa sira nebe koruptu no autoritariu sei domina sein rezistensia. Bainhira laiha lian sira kritiku mak politika sira nebe la-justu nia abut sei metin tan de’it, no povu lakon protesan husi injustisa sira.

Dalimak, krizi identidade no nasaun lakon diresaun. Intelektual sira dezempenha papel importante iha konstrusaun identidade nasional no rumu (arah) sivilizasaun nasaun ida nian. Se sira nia fuan maten no ki’uk, nasaun ne’e sei lakon diskursu (wacana) nebe konstrui ninia identidade no konxiensia koletiva. Sein papel ativu intelektual sira nian, siensia, kultura, no arte sei laburas. Nasaun sei hela iha kotuk husi nasaun sira seluk nebe halo inovasaun nafatin no produz ideia foun sira. Ikus liu, nasaun ne’e sei sai seguidor (pengikut) ba sivilizasaun nasaun seluk nian sein iha kapasidade kria rasik ninia pensamentu no identidade.

Nudar nia konsekuensia, nasaun ne’e lakon ninia orgulhu no identidade, sai nasaun ida nebe laiha vizaun ka objetivu ba longu prazu nian.

Daneen, lakon esperansa no apatia koletiva. Se ema intelektual sira lafo ona inspirasaun no futuru ida vizionariu, povu sei lakon esperansa ba mudansa. Bainhira lakon esperansa, povu sei sai apatiku, rende ba situasaun, no la-luta ona ba futuru nebe di’ak liu. Nasaun nebe lakon ispiritu atu la’o ba oin sei kulmina ho mout iha estagnasaun no dekadensia (kemerosotan).

Atu labele husik nasaun hakiduk ba kotuk mak nesesariu tebes intelektual sira tenki sai husi kondisaun menara gading, fuan maten, nonok, diuk no kiuk ne’e. Dalan balu nebe bele halo intelektual sira hader hikas mak:

Dahuluk, konstrusaun ba sistema avaliasaun ida bazeadu iha kontribuisaun, la’os publikasaun de’it. Kria sistema akademiku ida nebe avalia kontribuisaun intelektual ho baze iha ninia impaktu ba sosiedade, no la’os iha numeru publikasaun sira de’it. Insentiva peskiza sira nebe relevante ba nesesidade sosial sira no la’os ba interese pesoal sira ka administrativu sira de’it. Impoin ba akademiku sira atu involve iha atividade serbisu komunitariu hanesan kriteriu avaliasaun ba ninia dezempenu.

Daruak, formasaun ba intelektual organiku sira ligadu ho luta sosial sira. Revitaliza tradisaun intelektual nebe orientadu ba interese sosial, la’os akademiku ka ekonomiku de’it. Enkoraja intelektual sira atu sai lian kritiku nebe brani kontra injustisa no defende lialoos. Hametin hikas hanoin ida katak intelektual jenuinu mak sira nebe la’os hateke husi menara gading, maibe mos tun ba terenu no halo interasaun ho povu.

Datoluk, hametin solidariedade akademika no protesaun ba intelektual sira. Kria rede apoiu ba akademiku no intelektual sira nebe hasoru presaun politika no burokrasia. Promove solidariedade entre akademiku sira hodi fo apoiu ba liberdade pensamentu no espresaun. Defende regulamentasaun sira nebe proteje akademiku sira husi represaun politika ka sensura sira.

Dahaat, dezenvolve edukasaun dialojika ida nebe involve sosiedade. Adopta modelu edukasaun nebe bazeadu iha metodu Paulo Freire nian, iha nebe prosesu aprendizajen involve komunidade hanesan parte husi prosesu peskiza no dezenvolvimentu kuinhesimentu. Insentiva peskiza partisipativa nebe halo sosiedade hanesan sujeitu ativu iha prosesu aprendizajen, la’os objetu ba estudu de’it. Kria espasu akademiku ida nebe inkluzivu no asesivel, atu kuinhesimentu labele hadulas de’it iha ambiente akademiku maibe mos to’o ba kamada sosiedade sira hotu.

Dalimak, kriasaun espasu ba diskusaun nakloke no publikasaun inkluzivu. Organiza forum diskusaun sira, seminariu publiku sira, no meiu komunikasaun intelektual sira nebe fasil asesu ba ema hotu. Dezenvolve plataforma publikasaun nebe la’os eskluzivu ba akademiku sira, maibe nakloke ba joven sira, ativista sira no komunidade sira. Utiliza meiu dijital sira hodi habelar alkanese debate intelektual, no reduz monopoliu kuinhesimentu husi parte institutu akademika tradisional sira.

Daneen, hasoru autoritarizmu no manipulasaun ba informasaun. Hanorin literasia kritika ba sosiedade atu sira bele distingi informasaun nebe loos husi propaganda enganoza. Kria programa edukasaun politika nebe reforsa konxiensia publika kona-ba direitu no responsabilidade ba sidadaun sira. Konstrui aliansa entre akademiku, jornalista no ativista sira hodi kombate manipulasaun ba informasaun no dezinformasaun (pembodohan) nebe prejudika pensamentu kritiku.

Dahituk, prevensaun ba dekliniu intelektual no sivilizasional. Revitaliza tradisaun pensamentu no kultura nebe promove kriatividade no inovasaun. Estimula kolaborasaun entre area kuinhesimentu oioin hodi hamosu solusaun ba dezafiu sosial no ekonomiku sira. Dezenvolve politika nasional nebe apoia dezenvolvimentu siensia no teknolojia hanesan pilar fundamental sira progresu nian.

Dawaluk, hamoris hikas esperansa no kombate apatia koletiva. Kria narativa pozitiva ida kona-ba futuru nasaun nian nebe bazeada iha autonomia intelektual. Insentiva papel intelektual sira nian hanesan inspirador no ajente mudansa sosial nian. Konstrui komunidade intelektual nebe ativamente involvida iha movimentu sosial sira, ho nune’e hodi povu fiar hikas ba mudansa sira.

Husi hanoin hirak ne’e hotu, no tuir pensamentu sira Freire, Gramsci, Foucault, Marx no Habermas nian hatudu dalan ba ita katak intelektual sira labele moris iha “menara gading” de’it, maibe tenki sai husi luhan, tun iha terenu, no moris hamutuk ho povu, sente sira nia problema sira, hodi tulun halo mudansa. Tuir teoriku sira ne’e, importante atu loke espasu ba diskusaun nebe inkluzivu liu no bazeadu iha esperiensia real, nebe bele fo perspetiva foun kona-ba oinsa ita bele hakat liu problema sosial sira nebe iha. Tenki sai intelektual organiku, presiza sai husi burokrasia nebe estatiku, sai husi nuu kakun okos, no sai husi ta’uk ba represaun. Ho aproximasaun nebe dialojiku liu no involvimentu iha realidade sosial nia laran, intelektual sira bele hola papel ativu liu tan ba mudansa sosial no politika publika.

Se intelektual sira la-liberta-an husi menara gading, fuan mate, nonok, diuk no kiuk sei la-kontribui buat ruma ba konstrusaun nasaun, maibe halo nasaun sei monu iha moral nakukun laran, iha ignoransia, no injustisa laran. Intelektual sira tenki sai lilin, sai naroman  hodi labele  husik nasaun la’o sein diresaun, dominadu husi interese egoista sira no ignorasia koletiva. Intelektual sira tenki hader husi dukur no involve ativamente iha luta sosial hodi bele lori mudansa ba nasaun. So ho ispiritu intelektual nebe kritiku no organiku, nasaun bele sees husi dekliniu moral, intelektual, no sosial nebe ameasa futuru.

Bainhira intelektual sira la-dezempenha sira nia papel, nasaun sei monu iha estagnasaun, opresaun, no obskurantizmu. Tan ne’e, papel intelektual sira nian la’os atu hanoin de’it, maibe mos konstrui konxiensia, kontra injustisa, no lori nasaun ba diresaun ida nebe di’ak liu.

 

 Referensia

1.    Bourdieu, P. (1988). Homo academicus (P. Collier, Trans.). Stanford University Press.

2.    Foucault, M. (1975). Discipline and punish: The birth of the prison (A. Sheridan, Trans.). Pantheon Books.

3.      Freire, P. (1970). Pedagogy of the oppressed (M. Bergman Ramos, Trans.). Continuum.

4.     Gramsci, A. (1971). Prison notebooks. International Publishers.

5.     Gramsci, A. (1971). Selections from the prison notebooks (Q. Hoare & G. Nowell-Smith, Eds. & Trans.). International Publishers.

6.     Habermas, J. (1989). The structural transformation of the public sphere: An inquiry into a category of bourgeois society (T. Burger & F. Lawrence, Trans.). MIT Press.

7.     Marx, K. (1990). Capital: A critique of political economy (Vol. 1, B. Fowkes, Trans.). Penguin Books. (Obra original publicada em 1867).

8.     Marx, K. (2000). A contribution to the critique of political economy (S. W. Ryazanskaya, Trans.). International Publishers. (Obra original publicada em 1859).

9.     Marx, K., & Engels, F. (1976). The German ideology. Progress Publishers. (Obra original publicada em 1845).