KUALIDADE DEBATE IHA PARLAMENTO: ENTRE RASIONALIDADE NO ESPETAKULU EMOSIONAL

 

KUALIDADE DEBATE IHA PARLAMENTO: ENTRE RASIONALIDADE NO ESPETAKULU EMOSIONAL

Husi: Carlos da Silva L.F.R. Saky.

Parlamentu mak instituisaun nebe reprezenta povu nebe tuir loloos tenki sai fatin ida ba diskusaun rasional sira no hola desizaun sira nebe bazeia ba interese nasional. Maibe iha Timor-Leste, debate sira iha parlamentu, dala barak, domina liu ho emosaun no retorika mamuk sira, argumentu sira la-bazeia iha dados. Defeza ba onra pesoal no partidaria mak barak liu duke defeza ba onra povu no parlamentu nian rasik. Parlamentu rasik lakon tiha nia onra tanba komportamentu dezonradu sira husi membru parlamentu rasik. Mosu pergunta boot ida ba ita, serake individu sira hanesan ne’e merese sai reprezentante povu nian?

Parlamentu tuir loloos tenki sai espasu ba diskusaun sira intelektual, rasional no estratejiku hodi formula politika sira nebe halis ba bem-estar ke kesejahteraan povu nian. Maibe, dala barak, karaterizadu ho debate sira nebe emosional, pesoal, no la-produtivu tebes. Fenomenu ida ne’e hamosu liahusuk fundamental ida: Serake membru parlamentu sira nebe dala barak involve iha konfrontu verbal no fiziku duke hato’o argumentu sira ho kualidade,  sira merese reprezenta povu? Artigu ida ne’e mai haree ho kritiku ba hahalok sira nebe la-dignifika parlamentu, no sai de’it fatin espetakulu ba drama sira laiha kualidade nein interese ba povu. Nune’e mos haree impaktu husi komportamentu la-onradu sira nebe lori kustu boot ba demokrasia no politika publika, nomos oinsa atu hasa’e hikas kualidade parlamentu nian.

Iha pratika, debate barak iha parlamentu Timor-Leste nian dok tebes husi padraun diskusaun ida nebe rasional no intelektual ka diskusaun politika ida saudavel. Indikador balun husi debate sira ladun ka laiha kualidade mak:

Ida, ladun iha argumentu bazeadu iha dados - Membru parlamentu barak hatur uluk iha oin retorika sira emosional duke halo analize sira bazeia iha faktu no estatistika. Grave liu tan ladun hatene interpreta faktu no dadus estatiska sira, no dala barak uza linguajen sira arbiru de’it, no halo ita la-kumprende saida loos mak sira atu hateten.

Rua, dominasaun atake pesoal sira – Bainhira la-konsegue ona argumenta ka laiha ona argumentu sira, dala barak, debate sai fali diverjensia individual, la’os ona kona-ba substansia politika. Halo atake pesoal, hatun malu, insulta malu, dala ruma sai rasista no rekore violensia atu taka malu nia ibun. Espetakulu ida halo moe tebes no la-dignifika liu uma ida nebe sira bolu Uma Fukun, nebe hanesan uma lulik ida hodi desidi asuntu importante no estratejiku sira ligadu ho povu nia destinu.

Tolu, ladun iha kompreensaun kona-ba asuntu sira nebe sai materia debate nian – Membru parlamentu balun laiha kompreensaun kle’an kona-ba politika nebe sai materia debate nian, tan ne’e dala barak halo deklarasaun sira laiha relevansia. Ida koalia fatuk, seluk ko’alia ai, hanesan los debate entre ema delek ida no diuk ida, nebe latutan malu. Ne’e hatudu katak reprezentante povu nian hirak ne’e ladun iha kuinhesimentu teoriku no tekniku natoon kona-ba asuntu ruma, tanba ne’e susar tebes halo argumentasaun rasional.

Haat, minimu tebes etika iha debate – Interupsaun sira nebe la-nesesariu, liafuan sira agresiva, no hahalok sira la-profisional dala barak akontese, no difikulta diskusaun sira konstrutiva. Aat liu tan, koko hatudu uat, baku fila meja, ataka malu verbal no fizikamente, hahalok sira nebe la’os hanesan reprezentante povu nian. Povu sai matenek no edukadu liu duke ninia reprezentante sira.

Lima, orgulhu ba sira nia ignoransia rasik – Membru parlamentu balun la-sente nesesariu atu hasa’e sira nia kapasidade intelektual, hetok orgulhu ho sira nia ignoransia. Balun orgulhu loos bainhira ema kritika no kondena sira nia hahalok aat sira, ka koalia ulun-ain laiha sira, sira dehan ne’e di’ak hodi halo sira sai terkenal ka kuinhesidu liu tan. Afinal sira hakarak sai membru parlamentu ne’e atu sai “terkenal”, la’os tanba atu serbi povu. Sai kuinhesidu tanba defende interese povu nian, aprezenta politika di’ak sira hodi kombate pobreza, korupsaun, diskriminasaun, eskluzaun sosial, dezigualdade sosial no ekonomika ka injustisa sira ho efikaz no efisiente, ne’e ita hotu foti xapeu no orgulhu, maibe sai kuinhesidu liu husi halo azneiras de’it, ko’alia arbiru de’it, no lian hanesan bidon mamuk sira, ne’e so orgulhu ba bandidu sira, maibe lalori orgulhu ruma ba povu.

Neen, hatur uluk interese partidu iha oin duke interese povu nian – Membru parlamentu barak mak okupadu liu defende interese sira nia partidu nian no sira nia lider duke defende bem-estar povu nian. Sira atu sobu hotu meja parlamentu nian bainhira parte seluk kritika sira nia partidu no sira nia lider, maibe tratamentu aat no injustu sira hasoru povu, nebe hatudu momoos violasaun ba direitus umanus nebe kontra tebes prinsipiu no ispiritu Konstituisaun RDTL nian, sira laliga, ka halo deklarasaun sira nebe hakanek liu tan povu ida nebe sira dehan reprezenta ne’e nia fuan.

Hitu, laiha respeitu ba dignidade Parlamentu nian – Labali ka asegura onra no kredibilidade parlamentu nian, sira justamente okupadu liu ho sira nia dignidade pesoal, dignidade  sira nia partidu nian no sira nia lider nian. Defende sira nia partidu nia interese no sira nia lider sira nia interesse, ka sira nia interese rasik, sira defende ho nehan no liman kukun, to’o hatun parlamentu ninia dignidade, ninia onra no kredibilidade mos sira la-interese. Maibe atu defende interese povu nian sira sei tetu ba mai. Ita nia parlamentu ninia dignidade to’o ona iha pontu ida sukat ho osan. Prezidente Parlamentu rasik dehan, “se laiha pensaun vitalisia, laiha ema ida hakarak sai deputadu”, nia rasik mos lakohi. Tebes ka? Halo lakon tiha pensaun vitalisia tok ba mak ita haree sei iha ema hakarak sai deputadu ka lae. Hau pesoalmente fiar katak bainhira laiha pensaun vitalisia ona, ema sira hanoin rasional no intelektual sira mak sei hakarak ba sai deputadu, tanba sira labuka riku, maibe sira buka naran liu husi produz obra di’ak no boot sira. Sei iha kompetisaun ida maduru no saudavel.

 Povu nia dignidade no onra mak parlamentu nia dignidade no onra. Laiha ema ida, nein partidu ida nia dignidade no onra mak aas liu dignidade no onra povu nian. Sein povu partidu no lider la-eziste. Tanba ne’e, tenki dignifika povu no parlamentu.

Walu, sai seguidizmu morbidu (penurut buta) governu nian emvezde halo fiskalizasaun. – Tuir loloos membru parlamentu tenki iha hanoin kritiku hodi fiskaliza no superviziona politika governu nian, biar membru parlamentu husi partidu governu nian. Konstituisaun rasik define ho klaru kona-ba knaar membru parlamentu sira nian atu halo fiskalizasaun no supervizaun ba politika sira governu nian. Infelizmente membru parlamentu sira Timor nian sai fali karimbu governu nian, sai fali kakatua no loriku sira nebe hatene hasara de’it saida mak governu dehan. Sira nia serbisu mak hahii no hana’i governu, maski governu ne’e ninia politika hatudu momoos la-pro povu, tanba de’it sira nia partidu mak ukun.

Sia, partidu politiku sira rekruta ema sala ba fatin sala – Partidu lolos hili ema sira nebe merese duni sai deputadu, prenxe duni kriteriu intelektual, iha kuinesimentu luan kona-ba asuntu oioin, hodi sira bele ezerse sira nia funsaun tuir duni espetativa povu nian. Balun sai deputadu tanba sosa ho osan, balun tanba ameasa lideransa sira partidu nian, balun tanba presaun grupu sira iha partidu laran, balun tanba atu tulun familia sira nebe moris susar, no uituan tebes mak tanba meritu, ninia rezultadu mak ita haree iha debate sira laiha kualidade ne’e. Sira sente responsavel liu ba ema sira nebe hili sira sai membru parlamentu duke povu ida nebe fo votus ba sira nia partidu no povu ida nebe sira “reprezenta”. Karik tau ema los iha fatin nebe los, mak ita lasei asiste runguranga sira iha parlamentu. Ema nebe loos no iha fatin nebe loos iha parlamentu uituan tebes.

Ho membru parlamentu sira hanesan ne’e lori kustu boot tebes ba demokrasia no politika publika. Kualidade debate nebe aat iha parlamentu iha impaktu boot no luan ba demokrasia no politika publika iha Timor-Leste:

Ida, konfiansa publiku nian lakon – Povu lakon konfiansa ba parlamentu hanesan instituisaun nebe tuir lolos serbisu ba sira nia interese.

Rua, desizaun politika sira nebe la-elabora ho di’ak – Politika nebe iha, barak liu, influensiadu husi interese grupu balun nian kompara ho konsiderasaun sira rasional no nesesidade povu tomak nian.

Tolu, polarizasaun politika nebe kro’at – Ladun iha kapasidade atu diskute sasan ho rasionalmente hakle’an divizaun politika no difikulta dezenvovimentu nasional. Parlamentu la’os bibi luhan hodi halibur bibi malae ho kor oioin sira, maibe fatin ba konsertasaun politika. Katak iha parlamentu, membru parlamentu sira husi partidu oioin, buka malu, lobby malu no halo negosiasaun hodi hetan konsensu ba asuntu sira interese nasional, interese sira povu nian, la’os fatin atu espresa odiu no halo retaliasaun ba malu.

Oinsa loloos reprezentante povu nian tenki komporta? Atu hasa’e kualidade debate iha parlamentu no asegura katak reprezentante sira povu nian hala’o sira ninia knaar ho loloos no di’ak, presiza hakat sira tuirmai:

Ida, hasa’e kapasidade intelektual – Membru parlamentu sira tenki hatodan ninia-an ho bukae kuinhesimentu nebe kle’an kona-ba asuntu nasional no internasional sira.

Rua, hatur uluk argumentu sira bazeadu iha dadus sira – Desizaun no debate sira tenki bazeadu iha faktu, peskiza, no nesedidade povu nian, la’os meramente hato’o opiniaun ka interese pesoal ka grupu nian.

Tolu, tane aas etika politika – Utiliza linguajen sira apropriada, rona adversariu nia ko’alia, tuir regra sira debate nian, no respeitu ba regra jogu demokrasia nian tenki sai norma iha kada diskusaun iha parlamentu.

Haat, foka ba solusaun, la’os ba konflitu – Duke ataka malu lahun ladikin, membru parlamentu sira tenki buka solusaun hamutuk ba interese nasional.

Lima, presta konta ba publiku – Povu tenki hetan asesu ba debate sira hodi avalia oinsa sira nia reprezentante sira halo debate no hola desizaun, ne’eduni iha mekanizmu avaliasaun nebe klaru hodi sira bele hola pozisaun iha eleisaun tuir mai.

Neen, sai reprezentante povu nian tenki iha ispiritu kritiku, la’os sai seguidista morbidu (pengikut buta) – Membru parlamentu tenki iha kapasidade kritika ba politika governu nian nebe prejudika povu, la’os tuir delek de’it ka buka de’it benefisiu pesoal.

Hitu, sees husi chauvenismo, narcisismo, infatelismo, no oportunismo – Parlamentu tenki okupa husi individu sira nebe orientadu ba interese nasaun nian, la’os defende-an de’it, defende partidu, ka grupu.

Membru parlamentu tenki sees husi chauvenismo, narcisismo, infatelismo, no oportunismo politiku tanba hahalok haat ne’e bele estraga sira nia knaar prinsipal hanesan reprezentante povu nian no difikulta prosesu demokrasia nebe saudavel.

Chauvenismo ka fanatizmu esesivu ba grupu ka partidu, ka lider ida iha ninia impaktu negativu - Halo membru parlamentu sira tau uluk liu sira nia interese grupu, partidu, ideolojia ka sira nia lider iha oin, duke interese nasional. Reprezentante povu nian tenki hanoin inkluzivu no tetu pluralizmu povu nian, la’os de’it tenki defende grupu ida.

Narcisismo ka kultu ezajeradu ba-an rasik – Membru parlamentu nebe narsista foku liu ba autopromosaun (pencitraan diri) duke serbisu ba povu. Sira, dala barak, so hakarak de’it mosu iha media sira, buka oin no buka atensaun, ka hakarak respeitadu no admiradu sein kontribuisaun real ida.  Tenki sees husi narcisismo ne’e tanba reprezentante povu nian tenki iha umildade no serbisu ho dedikasaun ba interese publiku nian, la’os ba interese pesoal ka buka popularidade de’it.

Infantelismo ka komportamentu hanesan labarik no laiha responsabilidade. Ita haree komportamentu infatelizmu iha membru parlamentu sira nebe dala barak halo debate sira sein substansia, ataka malu pesoalmente, ka atua emosionalmente hanesan labarik ki’ik sira nebe labele kontrola-an. Reprezentante sira povu nian tenki komporta hanesan ema otas boot iha hanoin no hahalok, bele halo diskusaun sira ho rasional, no fo prioridade ba solusaun, la’os konflitu. 

 

Oportunismo ka duni de’it benefisiu pesoal ho sakrifika prinsipiu sira. Membru parlamentu sira nebe oportunista iha tendensia halis ba sira nebe ukun hodi hetan benefisiu pesoal ruma, sein preokupa ho prinsipiu ka sira nia promesa ba povu. Ho fasil sira bele muda sira nia pozisaun depende ba see mak fo benefisiu boot liu. Membru parlamentu ida loloos tenki iha ninia integridade no konsistente defende interese povu nian, la’os buka de’it benefisiu pesoal ka pozisaun politika nebe aas liu. 

 

Membru parlamentu sira nebe dadur iha chauvenismo, narcisismo, infantelismo no oportunismo nia laran sei falha hala’o sira nia knaar hanesan guardiaun ba demokrasia no halo politika nebe halis ba povu. Postura ida ne’e sei prejudika de’it kredibiliade parlamentu nian, estraga de’it kualidade debate, no difikulta progresu nasaun nian. Reprezentante povu nian ida tenki kritiku, iha integridade, responsavel, no iha vizaun nebe klaru ba bem-estar povu nian. 

 

Parlamentu mak instituisaun importante iha rai demokratiku ida, maibe se komportamentu membru parlamentu sira nian la-reflete padraun intelektual nian no etika nebe aas, mak instituisaun ne’e justamente sai barreira ba progresu estadu nian. Iha Timor-Leste, maneira debate nebe nakonun ho emosaun no interese pesoal sira tenki muda ba diskusaun sira rasional, bazeadu iha dadus, no orientadu ba bem-estar povu nian. Reforma iha maneira hanoin, debate, no aktu sai nesesidade urjente ba membru parlamentu sira atu reprezenta povu ho loloos duni, ho dignidade no responsavel.