HALO MANIFESTASAUN NE’E DIREITU KONSTITUSIONAL: AUTORIZASAUN KA NOTIFIKASAUN?

 

HALO MANIFESTASAUN NE’E DIREITU KONSTITUSIONAL: AUTORIZASAUN KA NOTIFIKASAUN?

Husi: Carlos da Silva L.F.R. Saky

Demokrasia lasukat de’it iha eleisaun tinan lima ba tinan lima. Sukat mos husi asaun sira iha dalan, bainhira povu ezerse ninia direitu atu espresa sira nia aspirasaun koletivamente. Maibe iha Timor-Leste sei iha duvida nebe presiza esplika ho forma ida klara katak: atu halo manifestasaun ida, tenki husu autorizasaun ba polisia, ka halo notifikasaun (informa) de’it?

 Saida mak konstituisaun RDTL nian dehan? Ninia resposta hakerek klaru tebes hanesan bee iha talas tahan: Artigo 40: garante a liberdade de expressão e informação; Artigo 41: assegura a liberdade de imprensa e proíbe a censura; Artigo 42: reconhece o direito de reunião e manifestação pacífica, sem necessidade de qualquer autorização prévia; Artigo 43: protege a liberdade de associação.

 Katak, tuir Konstituisaun RDTL, hanesan mos iha rai demokratiku sira iha rai seluk, ho klaru tebes dehan manifestasaun nebe pasifiku la-presiza husu autorizasaun. Neduni polisia sira labele ijiji fali buat nebe latuir konstituisaun. Ida ne’e mak ema baibain bolu inskonstitusional ka ilegal. Polisia nia knaar mak atu mantein orden publika, no orden ida ne’e tenki la’o tuir Konstituisaun, labele inventa fali buat nebe lahakerek iha Konstituisaun.

Autorizasaun no notifikasaun, buat rua nebe lahanesan. Ita labele konfunde ai-farina ho fehuk, hanesan ita labele konfunde autorizasaun ho notifikasaun.

Autorizasaun ka husu lisensa: povu husu autorizasaun ba autoridade sira (iha kazu ida ne’e polisia), bele hetan autorizasaun no bele mos lahetan autorizasaun. Ida ne’e muda ka transforma direitu fundamental ba privilejiu ida nebe bele halo lakon tiha direitu baziku ida ne’e. Ida ne’e inkonstitusional ka latuir konstituisaun.

Notifikasaun ka informa: Organizador sira manifestasaun nian fo hatene ka informa uluk de’it ba polisia konaba loron, fatin, no dalan nebe manifestante sira atu liu. Ninia objetivu atu polisia sira bele prepara seguransa ba hotu-hotu no organiza tranzitu. Iha ne’e, direitu ida halo manifestasaun, halibur no espresaun hetan respeitu tomak.

Neduni, Konstituisaun proibe ka lafo dalan ba rejime ida husu autorizasaun, maibe admite ka fo dalan ba mekanizmu ida notifikasaun ka fo hatene. Polisia labele mai inventa fali sasan, sira autoriza ka la-autoriza, ka sira mak determina fali fatin ba manifestasaun.

Liberdade espressaun ne’e direitu ida nebe ema ida labele hasai husi ema ida, bainhira ba husu autorizasaun mak polisia la-autoriza, signifika polisia hasai ona direitu ba espresaun husi ema ida, tanba ne’e mak Konstituisaun lafo dalan ba husu autorizasaun maibe presiza halo notifiksaun ka informa ba polisia. Informa lahanesan ho husu autorizasaun, tanba ne’e, polisia lebele dehan fali hatan (autoriza) ka lahatan (la-autoriza halo manifestasaun).

Bele iha limitasaun, maibe tenki proporsional. Los duni laiha direitu ida mak absolutu. Konstituisaun no tratadu internasional sira admite restrisaun ka limitasaun iha kodisaun espesifiku balun: hodi proteje seguransa, orden publika, saude, ka direitu ema seluk nian. Maibe limitasaun hirak ne’e tenki: legal, bazeia ba lei nebe klaru no asesivel; Nesesaria, bainhira laiha alternativa seluk nebe kaman liu; Proporsional, ekilibrada, labele halo lakon esensia direitu. 

 Exemplo, obriga atu ema sira halo manifestasaun tenki metru 100 dok husi edifisiu publiku ne’e la-proporsional, tanba halo lakon tiha esensia, sentidu no efisiensia husi protestu ne’e rasik – povu hakarak autoridade sira nebe hola desizaun (iha kazu ida ne’e membru Parlamentu sira) haree sira fizikamente no nomos rona rasik ho tilun ijijensia husi manifestante sira nian. Buat nebe tuir rasional nian, no saida mak polisia sira bele halo mak kria korredor seguransa ida iha portaun nebe atu tama ba edifisiu prinsipal, la’os bandu tomak ema labele halo manifestasaun besik Parlamento Nacional. Prontu, iha lei dehan tenki metro 100 dok husi alvu manifestasaun nian, maibe ne’e la-signifika ba tau fali iha Tasi Tolu. Polisia mos laiha razaun atu sira mak determina fatin, sira apenas halo seguransa ba fatin nebe manifestante sira mak hili. 

 Distansia entre Parlamento Nacional no Tasi Tolu liu kilometro 8. Deputadu sira nia matan lakro’at hanesan makikit nian nebe husi Parlamentu bele haree hetan ema halo manifestasaun iha Tasi Tolu, sira nia tilun mos lakro’at hanesan elefante ka asu-fuik nian nebe rona-lian sira dok liu kilomentru 8. Se ema kiak sira lorloron liu ba mai iha Parlamento nia sorin mos sira haree lahetan ona, oinsa mak sira haree hetan manifestasaun sira iha Tasi Tolu? Se autoridade sira sobu de’it populasaun sira nia uma iha Kaikoli nebe sei besik hela Parlamento, uma na’in sira halerik mos membru Parlamento sira larona ona, oinsa sira bele rona sira nebe hakilar iha Tasi Tolu dok neba? Ema presiza halibur barak no hamutuk iha Parlamento nia sorin no hakilar ho lian aas mak sira bele haree hetan no rona. 

 Membru Parlamentu sira mak halo lei, tanba saida mak sira rasik ladehan ba polisia sira katak razaun sira nebe polisia sira uza hodi la-autoriza manifestasaun ne’e sala, no latuir Konstituisaun? Tanba sa mak sira nonok de’it? Tauk saida? Membru Parlamentu sira sempre dehan presiza kareta hodi halo fiskalizasaun. Fiskalizasaun konaba saida? La’os mos fiskaliza konaba implementasaun Konstituisaun no lei sira? Lolos sira mak tenki hamrik iha oin hakilar maka’as kona-ba implementasaun Konstituisaun no Lei sira, tanba sira mak halo no aprova. Sira mak tenki hamrik iha oin hodi halo edukasaun sidadania, la’os kontrariu. La’os kalan loron ko’alia mak Prado, ko’alia mak pensaun vitalisia, koalia mak brani sobu malu, ka hatudu forsa uat nian ba malu. 

 Polisia la’os na’in ba direitu manifestasaun nian. Iha sistema demokrasia, polisia ninia papel hanesan fasilitador: simu notifikasaun sira, garante atu manifestasaun la’o ho dame, proteje manifestante sira no sidadaun sira hotu, no asegura servisu publiku sira bele la’o hanesan baibain. Polisia tenki sai parseira demokrasia nian, la’os sai barreira ka satan manifestasaun sira.

 Direitu ba manifestasaun mak direitu konstitusional nebe labele fokit husi se de’it, la’os premiu husi Estadu. Timor-Leste, hanesan rai demokrasia nurak, tenki iha orgulhu ba prinsipiu ne’e: hanoin ida tenki husu autorizasaun ne’e inkonstitusional, halo notifikasaun mak tuir Konstituisaun RDTL no prinsipiu sira demokrasia nian. 

 Husu autorizaun uza ba buat seluk, la’os ba manifestasaun. Halo notifiksaun ka informa ba polisia mak tuir Konstituisaun. Liberdade espresaun ka halo manifestasaun direitu ida nebe garantidu husi Konstituisaun, nia mak xave ba hametin povu nia fiar ba instituisaun sira Estadu nian. Povu iha direitu atu autoridade sira rona sira, liuliu membru Parlamento Nacional sira nebe dehan Reprezentante povu nian. Povu iha direitu tomak atu ko’alia no espresa ninia hanoin. Estadu iha obrigasaun tomak atu garante direitu ida ne’e.