KARETA LUXU IHA RAI NEBE KIAK

 

KARETA LUXU IHA RAI NEBE KIAK

Husi: Carlos da Silva L.F.R. Saky

Iha realidade nebe moruk nia leet ho povu Timor-Leste nebe liu 40% sei moris iha linha pobreza nia okos, notisia sira lorloron nian nebe ita rona mak membru Parlamentu sira mai ho razau oioin atu sosa kareta Prado unidade 65. Pergunta simples ida: Tama ulun no iha moral hodi halo politika ida hanesan ne’e?

Dados sira ikus hatudu katak: PIB per kapita Timor-Leste nian serkade $1,49 pur ano, ka ± $124 por mez ba ema ida; Pobreza multidimensional antinji kuaze metade populasaun, nebe iha asesu limitada ba edukasaun, saude, bee-mos, no saneamentu baziku; Kuaze metade husi labarik sira sofre desnutrisaun kronika (stunting).

Seluk ho ne’e, saude publika iha situasaun kritiku nia laran. Kuaze fasilidade saude sira hotu, ladun iha aimoruk esensial sira. Numeru husi profisional mediku sira limitadu tebes, ho proporsaun mediku no enfermeiru sira iha padraun internasional nia okos. Ema kuaze mate lorlorom sein hetan tratamentu nebe diak – dala ruma loron ida ema mate na’in haat to’o na’in lima – la’os de’it iha zona rural sira, maibe mos iha sidade sira.

Ospital sira nakonun ho ema moras no dala barak moras sira toba de’it iha korredor sira, infraestrutura sira limitada, ekipamentu sira tuan ka aat no dala ruma nein iha aimoruk baziku sira. Ironiku liu:  Enkuantu povu ki’ik no kiak sira hein ninia loron mate ka simu kuidadu sira la- sufisiente ka nein simu tratamentu ruma, boot sira ho fasil semo ba Indonezia, Singapura, Malazia ka Darwin hodi hetan kuidadu mediku sira nebe diak liu ka ho kualidade aas. Ema barak selu taxa maibe la-goza ho privilejiu sira ne’e, enkuantu na’i deputadu no lou deputada sira hetan fasilidades ka privilejiu oioin.

Iha edukasaun, professor sira manan salariu sira nebe ki’ik tebes, balun hanorin voluntariu no la’o kilometru ba kilometru foin to’o iha eskola. Eskola barak laiha kondisaun, alunus barak sei tur iha rai no la’o hakur mota, la’o iha loron no udan laran foin to’o iha eskola. Professor barak seidauk hetan formasaun nebe diak, no halo alunu balun eskola ona tinan 5 ka 6, kontinua lahatene hakerek no sani.

Setor privadu sira kontinua halerik tanba la-hetan apoiu tanba dehan osan laiha, maibe osan gasta ba buat sira la’os prioridade ka produtivas suli hanesan bee. Ukun na’in sira, sira nebe ukun ka halo lei fasil tebes aprova osan bainhira osan sira ne’e serve ba sira nia interesse rasik, exemplu mak pensaun vitalisia, osan ba sosa kareta ba deputadu sira no privilejiu sira seluk.

Agora daudaun, biar timoroan sira hasoru susar oioin no mate lorloron, maibe na’i no lou sira iha Parlamentu tau osan dolar tokon 4 ($4.000.000) atu sosa kareta Pradu 65. Iha retorika ne’e dehan kareta ba Parlamentu maibe iha pratika kareta sira ne’e ba deputadu no deputada 65. Se ba Parlamentu, kareta sira ne’e kualker ema ida iha Parlamentu bele uza, labele lori ba uma. Sosa kareta Pradu ba deputadu na’in 65 la’os politika ida nebe latama ulun (irracional) de’it, maibe mos traisaun moral ba povu Timor nebe moras, susar, terus no moris iha mukit laran.  

La’os labele sosa kareta ba Parlamentu. Bele sosa maibe tenki rasional no haree ba povu nia moris rasik. Atu labele sakrifika dignidade Parlamento nian no prosperidade povu nian, mak ita tenki hili dalan nebe rasional. Tuir autor, la-presiza sosa kareta ba deputadu ida-idak, maibe sosa kareta ba Bankada sira, Bankada ida kareta ida. Agora daudaun iha Bankada 5, neduni Bankada ida bele hetan pradu ida hanesan kareta operasional hodi halo fizkalizasaun ka kontaktu eleitoral. Parlamento Nasional Timor nian mos iha Komisaun 7, no kada Komisaun bele hetan Prado ida. Neduni presiza kareta Pradu 12 de’it, la’os 65. Kustu total ba kareta Pradu 12 mak $738.456, ho kalkulu Pradu 1 folin $61.538.

Konserteza Prezidente Parlamento, Vise-Prezidente no Prezidente Komisaun sira mos merese hetan kareta, maibe la-presiza Prado, presiza de’it automovel sira folin menos husi $10.000, tanba sira halo serbisu iha Parlamento de’it. Bainhira sai ba halo fiskalizasaun ka kontaktu eleitoral, bele uza Bankada ka Komisaun nia kareta, tanba sira mos konserteza halo parte Bankada ida no Komisaun ida. Ne’e signifika automovel ida 1 ba Prezidente Parlamento, automovel 2 ba Vise-Presidente Parlamento 2, no automvel 7 ba Prezidente Komisaun sira. Total automovel 10 ho folin $100.000.

Parlamento mos presiza kareta operasional balun nebe bele uza lisuk. La-presiza barak, bele sosa kareta Rush 5 nebe 1 ninia folin menus husi $20.000, signifika kareta Rush 5 nia folin total $100.000.

Nune’e despeza total ba kareta sira mak: $738.456 (Prado) + $100.000 (automovel) + $100.000 (Rush) = $938.456. Ne’e signifika, husi osan tokon 4 nebe tau ona ba sosa kareta Prado, Estadu poupa ona osan tokon $3.061.544.  

Bele poupa liu tan ida, bainhira lalika sosa kareta Pradu ba Bankada no Komisaun sira. Aluga de’it ba prazu naruk. Ida ne’e sai opsaun ida rasional liu no laiha kustus ba manutensaun, tanba deputadu sira dehan manutensaun ba kareta karun tebes. Se aluga de’it, kareta na’in mak kobre rasik kustus ba manutensaun nian, Parlamento la-presiza hasai osan. Ida ne’e mos solusaun ida rasional.

Husi osan tokon $3.061.544 nebe poupadu ne’e bele investe fali ba area ka setor sira nebe util liu ba futuru nasaun nian, hanesan Bolsa estudu, alimentasaun nutritiva ba labarik eskola sira, servisu saude ba Inan no labarik sira, dada bee-mos iha suku sira, hadi’a salariu professor sira nian, harii no hadi’a eskola sira, harii tan klinika sira, moderniza ekipamentu ospital sira no seluk-seluk tan.

Imajina de’it, karik osan tokon 4 ne’e mak kanalizadu ba sosa ai-moruk, harii klinika sira, ka rekruta profisional saude sira, bele salva ema rihun nia moris. Ka investe iha edukasaun forma ema Timor sira sai matenek no iha kualidade barak liu tan. Ida ne’e mak kustu oportunidade lolos: kada dolar nebe gasta ba na’i deputadu sira nia konfortu signifika oportunidade nebe lakon hodi hanaruk no hadi’a ema Timor rihun atus nia moris.

Parlamentu eziste atu serbi povu, la’os atu serbi nia-an rasik. Bainhira povu sei de’ut malu ho hamalaha, bainhira labarik sira hasoru mal nutrisaun, no bainhira ema mate lorloron tanba ladun iha kuidadu saude, hili sosa kareta 65 nebe karun tebes, hatudu katak ita laiha moral, laiha sensibilidade sosial no ita nia matan no fuan delek, ita nia tilun diuk ba halerik sira povu nian.

Desizaun sira hanesan ne’e halo krizi konfiansa ba instituisaun demokratika sira sai aat tan de’it. Oinsa povu atu fiar ba ninia reprezentante sira se sira ne’e hatur buat luxu sira iha nesesidade bazika sira nasaun nia leten? Oinsa povu atu fiar se kareta luxu sira mak sai fali prioridade, enkuantu povu mate iha kiak laran sein hetan tratamentu nebe diak?

Demokrasia la’os sukat deit ho eleisaun tinan lima ba tinan lima, maibe, liuliu, sukat ho ninia reprezentante sira hatur interese povu nian iha interese pessoal nia leten. Sosa kareta luxu sira konserteza kontraria frontalmente hasoru prinsipiu ida ne’e.

Orsamentu estadu nian tenki orientadu ba setor sira nebe iha impaktu direktu ba povu: edukasaun, saude, bee-moos, no ekonomia lokal. Tenki fo atensaun ba prioridade sira desenvolvimentu nian. Osan dolar tokon 4 nebe atu uza hodi sosa kareta Prado 65 laiha impaktu direktu ruma ba povu nia moris.

Membru Parlamentu sira tenki interioriza katak sira servidor povu nian, la’os governante sira. Simplisidade mak simbolu husi onestidade no proximidade. Reprezentante povu nian labele moris luxu iha povu nebe sei susar ho kiak nia leten. Moris luxu simbolu husi distansia no deskonfiansa.  Ema moris luxu sira hadok-an husi povu no dala ruma hakribi tan ema susar no kiak sira.

Sosa kareta luxu iha rai ida sei hasoru susar oioin hanesan ema halo festa iha uma dodok ida nia laran. Bainhira povu hasoru hamalaha, bainhira labarik sira hasoru desnutrisaun, bainhira povu halerik ba bee-moos no hela iha uma dodok, bainhira ema mate lorloron tanba ladun iha ai-moruk ka kuidadu mediku sira, reprezentante sira povu nian labele hatur sira nia konfortu ka interese pesoal sira iha ema barak halerik ba susar nia leten.

Istoria sei rejista, se membru Parlamento sira Timor-Leste nian sei hamrik iha povu nebe sira reprezenta nia sorin ka hamrik iha kareta Prado 65 nia sorin hodi satifaz sira nia ego no prazer. Sei hili harii eskola sira, ospital sira, sistema bee-moos sira, futuru labarik sira nian, ka hili kareta Prado?

Ikus liu, eskolha ida ne’e mak sei define se demokrasia Timor nian kontinua sai hanesan demokrasia ida fila-an ba povu ka sei monu iha tentasaun sai oligarkia ida nebe preokupa de’it ho privilejiu sira ka serbi sira nia-an de’it.

Tanba ne’e, pergunta mosu nafatin no tenki halo ho lian aas: Kareta Luxu 65, ba se? Ba povu, ka ba elite lubuk oan ida nebe haluha realidade?