UMA KNUA DADOLIN DOKUMENTUS OPINIAUN SEARCH Online KANOIK LIAFUAN IMPRENSA

      PETISIONER TIMTIM

"Hau nia dignidadi la a'as liu dignidadi Nasaun nian".
RENETIL -
Nova Lideranca Mistica
.

Asaun 12 Junnu 1998: Okupasaun Edifisiu DEPLU iha Jakarta - Husi hau nia memoria rasik
LIVRO
RENETIL
LOMPAT
PAGAR
OPERASAUN
TREPE




PENSAUN MENSAL VITALISIA: APROXIMASAUN IDA HO HANOIN MARX NIAN

 

PENSAUN MENSAL VITALISIA: APROXIMASAUN IDA HO HANOIN MARX NIAN

 

Husi: Carlos da Silva L.F.R. Saky 

 

Desde 2002, TL harii ninia demkorasia iha baze fiskal klot ida nia leten no dependente tebes ba reseita mina ho gas. Haree husi nia kulit, Estadu konsolida ona instituisaun sira no prosedimentu eleitoral sira; maibe bainhira ita luku to’o abut moris lorloron nian, servisu publiku sei fraku tebes, taxa kiak nian sei aas tebes, no oportunidade ba joven sira limitada tebes. Iha realidade sira ne’e nia leet mak Pensão Mensal Vitalícia (PMV) – pensaun vitalisia ba es-membru Parlamento, ex-membru Governu no Titular sira – ho regalias oioin ba ofisial sira Estadu nian sai liahusuk. Liahusuk moral simples ida: serake justu ema nebe la-serbisu simu osan husi kofre Estadu nian? Maibe atu ita nia kritika lalimita de’it iha moralidade, diak liu ita hatur iha kuadru analitiku ida nebe maka’as liu tan: materializmu istoriku, meiu produsaun, klasse, ideolojia, valor akresentadu,  mais-valia, no relasaun esplorasaun tuir Marx. 

 

Materializmu istoriku hanorin katak kada epoka determina ho forma oinsa ema halo produsaun ba ninia ezistensia: baze ekonomika (modo de produção) forma superestrutura (estrutura husi leten) mak hanesan lei, politika, no ideolojia. Iha ekonomia renda nian, hanesan Timor-Leste nian, ninia baze la’os iha fabrika manufatureira, maibe rekursu natural sira – kampu mina no gas -, fundu publiku, infraestrutura, lisensiamentu no Fundu Minarai, nebe tuir lei na’in ba povu maibe iha pratika kontrola husi autor politiku-administrativu sira. Bainhira ninia baze hanesan ne’e, superestrutura tenki akompanha nia: lei sira, uzu politiku sira no diskursu publiku sira fasil tebes dezenhadu hodi fasilita asessu previlejiadu ba fluxu renda nian. PMV no regalia sira – kareta ba serbisu, rezidensia ofisial sira, subsidiu ba saude sira, eskoltu sira, fasilidades deslokasaun to’o esepsaun ba taxa balu – moris no prezervadu iha superestrutura ne’e nia laran. 

 

Assuntu tuir mai konaba mapa klasse nian. Iha eskema Marx nian, klasse la’os define husi titulu sira, maibe husi pozisaun hasoru meiu sira produsaun. Iha sorin ida iha klasse nebe luan liu – manorin sira, enfermeiru sira, operariu konstrusaun sira, sofer sira, agrikultor ki’ik sira, trabalhador sira, kria valor lorloron no selu impostu. Iha sorin seluk iha frasaun ida nebe bolu burgezia Estadu - membru parlamentu, membru governu, titular sira - nian: segmentu husi elite politiku-administrativu ho sira nia rede sira, nebe lamoris husi serbisu produtivu lorloron nian, maibe moris husi direitu kreditu legal (direitu ida hetan husi lei) konaba orsamentu no lisensa sira – inklui PMV no regalia sira – nebe halo sira nia rendimentu sai automatiku no relativamente imune (kebal) husi risku. Bainhira asessu sira ba meiu produsaun sosial – husi mina ba orsamentu – konsentradu iha frasaun ki’ik ida nia liman (ex-membru Parlamento, ex-membru governu, ex-titular) mak distribuisaun iha tendensia halis ba leten (ema boot sira). 

 

Iha ne’e, diferensa entre “valor acrescentado” no “mais-valia” sai desizivu tebes. “Valor acrescentado” termu kontabilistiku, neutru, nebe sukat kontribuisaun setorial ba PIB. Marx haree “mais-valia”: parte husi valor foun nebe kriada husi trabalhador sira nebe lafila mai hanesan salariu, maibe burges sira (membru Parlamentu) sira halo nakfilak tiha ba lukru, juru, renda ka rendimentu seluk. Ita bele esplika “mais-valia” hanesan ne’e. Ema ida lolos serbisu oras 5 loron ida, maibe burges ka sira nebe na’in ba produsaun aumeta tiha loron ida serbisu oras 8. Maibe sira selu de’it ba operariu ka trabalhadores oras 5 nian, oras 3 nian sira laselu, sira mak han. Se ita haree ba PMV, ex-membru Parlamento, ex-membru Governu ho ex-titular sira, toba de’it, la-serbisu maibe simu osan serbisu oras 8 nian durante sira nia moris tomak, enkuantu manorin sira, enfermeiru sira, operariu konstrusaun sira, sofer sira, agrikultor ki’ik sira, trabalhador sira serbisu oras 8 mak foin hetan osan. Iha ne’e se ita haree husi aspetu explorasaun nian, ida toba de’it ne’e susu sira nebe serbisu mate-an nia bokur to’o maran. Se burges sira na’uk operariu ho trabalhador sira nia osan oras 3 nian deit, enkuantu ex-membru Parlamentu, ex-membru Governu no ex-Titular sira han tomak de’it. Burges sira serbisu depois na’uk ho, enkuantu ex-membru Parlamentu, ex-membru Governu, ex-Titular sira, na’uk los de’it sei halo serbisu ruma.

 

Iha ekonomia renda ida, fluxu husi “mais-valia” lamoris de’it husi fabrika; moris mos husi “renda husi rekursu sira” – reseita husi mina no gas – nebe tuir lolos konverte ba “salariu sosial”: edukasaun, saude, bee-mos, transportes no oportunidade serbisu. Bainhira PMV no regalia sira hanesan bee debu boot ida ba sira, sira livre hemu no hemu iha kualker ora, enkuantu maioria husi povu, simu turu balu, no balu nein turu ida mos. Bee turu uituan tebes mak to’o ba povu, ida ne’e mak afekta ba ema nia moris sai lahanesan, balun riku no balun kiak. Nune’e, buat nebe sai tun liu la’os numeru ida iha balansu, maibe kapasidade Estadu nian atu fo fila “mais-valia” ba sidadaun sira iha forma serbisu baziku sira. Kustu ba reprodusaun moris – aimoruk, eskola, bee-mos – sa’e ba familia nia kaba’as leten; “tempu serbisu” sai naruk; no trabalho execedente” (kerja lebih) nebe tuir lolos hotu-hotu bele goza, sira nebe iha piramida nia tutun, ex-membru Parlamento, ex-membru Governu no Titular sira mak goza mesak.

 

Tanba sa politika sira hanesan PMV ho regalia sira konsege mantein nafatin? Ninia resposta iha ideolojia. Ba Max, ideolojia ne’e negativu, tanba klasse dominante sira mak kria ideolojia hodi domina klasse dominadu (trabalhador no operariu sira) sira nebe boot liu. Iha Timor, klasse dominante ka klasse burgezia mak membru Parlamento sira. Biar sira minoria (ema 65 deit), maibe sira mak kria ideolojia (lei no regra sira) hodi benefisia sira nia-an, enkuantu povu nebe maioria agrikultor no trabalhador (klasse dominado) tuir de’it.

 

Ideolojia nebe sira kria, liu husi lei no regra sira, halo ita hotu tenki halo “rekuinhesimentu ba sira nia sebisu”, no tenki rekuinhese direitu nebe sira hetan ona (direito adquirido), no “seguransa juridika”, superestrutura (mak membro Parlamento) sira kria impressaun ida katak privilejiu ne’e natural. Akontese “fetichismo juridico”: testu legal mak tratadu hanesan lei natureza nian, laiha ligasaun ho material sira nebe finansia sira – serbisu husi oras rihun ba rihun nian, impostu sira nebe selu no renda husi rekursu sira nebe, haree husi pontu de vista moral nian, pertense ba komunidade politika. Ideolojia ida hanesan ne’e produz rekuinhesimentu nonok-nonok, no halo publiku fiar katak laiha mudansa ida sein halo “violasaun ba lei”, maibe buat nebe atu muda mak diresaun exsedente atu fila hikas ba objetivu inisial: bem-estar komum nian.

 

Esplorasaun iha kazu ida ne’e la’os katak ofisial ka titular sira “foti salariu” husi trabalhador sira direktamente, maibe akontese liu husi erozaun “salariu sosial” nebe tuir lolos goza husi klasse produtora sira. PMV estabelese rendimentu vitalisiu ida maski ema nebe simu la-serbisu ona. Regalia sira fo pakote fasilidades sira nebe, ekonomikamente, ekivalente ba rendimentu adisional. Rua ne’e hotu ho karater ida sertu, rotineiru no la-dependente ba produtividade lorloron nian. Enkuantu maioria husi sidadaun sira nebe serbisu kosar suli tenki troka nafatin sira nia oras moris nian ba salariu, selu impostu, hamrik no hein iha fila naruk iha sentru saude sira, no luta ba fatin ida iha eskola ba nia oan sira. Relasaun hanesan ne’e, bainhira husik de’it tinan ba tinan, la’os de’it tohik lejitimidade politika, maibe mos hamosu estrutura injustisa nebe metin no susar sobu.

 

Teste ba justisa sosial fo fundamentu normativu adisional ida. Haree husi distribuisaun nian, PMV no regalia konsentra benefisiu iha topu (iha elite politiku sira) no husik todan ba kraik – kontra ideia benefisiu boot ba ema barak (povu). Haree husi igualdade, politika kria tratamentu lahanesan ba sidadaun ho kapasidade hanesan so tanba deit husi sira ne’e ida uluk okupa ona kargu. Por exemplo, ex-deputadu sira, balun simu PMV 100% husi sira nia salariu baze. Sira ne’e depoisde prenxe tiha kriteriu atinje ona fulan 42 hodi simu PMV 100%, sira halo alterasaun ba lei, mantein sira nian 100%, no hatun sira tuir iha sira nia kotuk nian ba 65%. Imajina, iha semana hirak mai, mak halo alterasaun tan ba Lei Pensaun Mensal Vitalisia, halo lakon total PMV ho regalia sira, aplika ba oin de’it. Ida ne’e hamosu injustisa boot liu tan. Justu liu mak aplika retroativu, atu hotu-hotu labele hetan.

 

Haree husi interjerasional nian, kada dolar nebe tau ba PMV reduz espasu fiskal ba labarik no joven sira nebe presiza eskola, nutrisaun no saude – negasaun nonok-nonok ida ba futuru. Haree husi prosedimentu sira, normalizasaun ba renda sira sein avaliasaun kustu-benefisiu ida transparente no sein partisipasaun signifikativa  hakle’an sinizmu publiku ba instituisaun sira.

 

Hatan ba ida ne’e, la-presiza hirus taka matan ka fo hakat sira nebe lori perigu ba Estadu de direitu. Tanba PMV no regalia sira moris husi politika no lei sira, nune’e atu hakotu mos, ninia dalan mak liu husi politika no lei. Prinsipiu ida saudavel mak prospetivu: respeita nafatin osan sira nebe selu ona ba benefisiariu sira, ka lalika husu sira selu hikas, maibe hakotu sira nebe suli ba oin ka muda ninia dezenhu. Katak bele halo lei ida ho efeitus ba kotuk, hapara hotu PMV ba kotuk, maibe la-presiza husu sira nebe benefia ona atu selu hikas osan sira nebe sira simu ona. Atu troka hikas previlejiu, Estadu bele hamosu rejime pensaun kontributivu universal ba funsionalizmu tomak, ho baze kontributiva real, idade minima asessu, plafon ka teto benefisiu, no labele simu osan Estadu nia husi fatin rua. Regalia sira sai instrumentu funsional serbisu nian nebe estrita – transporte sira, justifikada no sei para ho mandatu hotu, la’os hafoin okupa kargu. Rekursu sira nebe poupa ona tau fali ba “salariu sosial” nebe bele sukat (mensuravel): sentru saude sira nebe efetivamente la’o, merenda eskolar fokalizada ho diak, bee-mos to’o ba uma hotu no bolsa ba formasaun teknika sira nebe loke oda-matan ba empregu.

 

Atu mudansa sira labele sai de’it slogan ida, bussola orsamentu presiza kesi-an ba rezultadu. Kustu istoriku PMV no regalia sira, divulga sai ho forma agregada; publika sai poupansa no realokasaun; halo auditoria independente ba ninia impaktu sira. Iha tempu hanesan, reforsa meiu produsaun sosial sira: eletrisidade nebe estavel no asessivel, dadus no telekomunikasaun sira nebe inkluzivu; lojistika nebe efisiente, rai produtiva ho seguransa juridika; kreditu no assistensia ba teknika ba mikro empreza ki’ik no boot. Sein aliserse ida ne’e, klasse produtora sei haree nafatin excedente sira sei suli ba leten. Ho aliserse sira ne’e, no ho superestrutura ida reformada, diresaun fluxu husi “mais-valia” nian bele muda nia diresaun ba vida komum nian.

 

Iha analize ikus nian, PMV no regalia sira la’os “kustu politika” ida de’it; maibe lalenok husi meiu produsaun no distribuisaun iha ekonomia renda ida. Ho oklu Marx nian, ita haree katak ninia kestaun mak: se mak domina meiu produsaun sosial no excedente sira ne’e lori ba nebe. Bainhira privilejiu iha nafatin hanesan direitu adquirido, esplorasaun sei la’o nafatin, ho forma ida nonok-nonok, liu husi redusaun salariu sosial. Justisa sosial ijiji kontrariu: ema nebe la-serbisu ona labele simu nafatin rendimentu aas husi kofre estadu nian, enkuantu nebe serbisu – liu husi impostu no tempu ba moris – bele simu servisu iha tempu neba. Bainhira “mais-valia” fila ba povu, Estadu la’os justu liu de’it; maibe mos solidu liu. No bainhira uza lei hodi hatur hikas objetivu moral husi politika orsamental nian – bem-estar – ita la’os “kontra lei”, maibe hatur hikas lei ne’e iha ninia fatin orijinal.

 

No comments:

Post a Comment


123456789
1. Membru RENETIL Ho Matan Ben Simu Matebian Lasama 2. Primeiru-Ministru Louva Livru RENETIL Publika kona-ba Kontribuisaun Istóriku ba Ukun An 3. Sekjer RENETIL ho Hakerek nain Carlos Saky entrega livru ba PR Taur MR 4. STL - Livru RENETIL iha Prosesu Libertasaun Timor-Lorosae 5. Lansamentu Livru Antes Sem Titulo do Que Sem Patria 6. Sasin no envolvimentu Dr. Rui de Araujo alias Agil nudar militante RENETIL 7. RENETIL - Nova Lideranca Mistica 8. Homenagem a Fernando Lasama de Araújo 9. PN Diskuti Malu Tamba Livru RENETIL