UMA KNUA DADOLIN DOKUMENTUS OPINIAUN SEARCH Online KANOIK LIAFUAN IMPRENSA

      PETISIONER TIMTIM

"Hau nia dignidadi la a'as liu dignidadi Nasaun nian".
RENETIL -
Nova Lideranca Mistica
.

Asaun 12 Junnu 1998: Okupasaun Edifisiu DEPLU iha Jakarta - Husi hau nia memoria rasik
LIVRO
RENETIL
LOMPAT
PAGAR
OPERASAUN
TREPE




Hanoin Hamutuk ho Paulo Freire: Edukasaun nudar Pratika ba Liberdade, 3/6/2018

Hanoin Hamutuk ho Paulo Freire: Edukasaun nudar Pratika ba Liberdade

Hosi: Carlos da Silva L.F.R. Saky

Paulo Freire, edukador kuinyesidu hosi Brazil, nebe iha influensia boot tebes iha mundu edukasaun liu hosi nia publikasaun lubuk ida. Entre publikasaun sira ne’e, ida mak “Educação como Prática da Libertação” nebe sai objetu elaborasaun hosi artigu ida ne’e. Nia dezenvolve metodu pedagojiku ida hodi hanorin ema adultu sira sani no hakerek. Iha artigu ida ne’e sei koalia mos kona-ba edukasaun iha Timor-Leste relasiona ho metodu pedagojiku Paulo Freire nian.

Paulo Freire defende metodu ensinu no aprendizajen ida liu hosi dialogu no partisipasaun alunu sira nian, ho konsiderasaun katak, ser humano nudar sujeitu hosi ninia aprendizajen rasik, la’os hanesan objetu ida de’it. Nune’e, eskola labele sai fatin hanorin ema sani no hakerek de’it, maibe sai fatin konsientizasaun, fatin hanorin ema sani no transforma mundu.

Paulo Freire defende iha prosesu hanorin, labele hato'o materia de'it, maibe tenki halo dialogu ho alunu sira. Edukador/profesor sira labele obriga ninia mundu, ninia matenek, ninia metodu hanorin no materia ba alunu sira bazeia de'it ba sira ninia kultura no valor sira. Presiza rona alunu sira. Alunu ho edukador/profesor sira, hotu-hotu partisipa iha diskusaun kona-ba materia nebe edukador/profesor sira aprezenta. Iha ne’e mak akontese dialogu entre edukador/profesor no alunu. Ho dialogu no partisipasaun ne’e, mosu presupostu ida katak ema ida la eduka ema ida no ema ida labele eduka-an mesak. Katak edukador/profesor sira mos presiza aprende hosi alunu sira, parte ida labele eduka nia-an mesak, maibe eduka malu, liu hosi aprende ba malun.

Ohin loron, metodu Paulo Freire nian, la’os uza hodi hanorin deit adultu sira, maibe hodi hanorin mos alunu otas ki’ik ka foin sa’e sira. Nia defende prosesu ensinu no aprendizajen iha eskola sira, labele impoin de’it hosi edukador/profesor sira, maibe tenki iha dialogu entre edukador/profesor no alunu sira. Metodu ida ne’e produtivu ka efektivu liu duke metodu tradisional nebe domina de’it hosi edukador/profesor sira.

Metodu Paulo Freire nian asumidamente politiku. Ba nia, edukasaun iha papel hodi konsientiza ema desfavoresidu sira iha sosiedade nia laran, hodi sira bele hatene sira nia-an nudar ema oprimida, no halo buat ruma a favor ba sira nia libertasaun. Tenki konsientiza ema desfavoresidu sira hodi hatene sira nia direiru no dever, halo sira kuinyese mundu real, kuinyese ambiente sosial, politika no ekonomika nebe sira moris ba. Bainhira sira konsiente ona ba situasaun sira nebe oprimi sira, situasaun sira nebe halakon sira nia direitu no liberdade, mak sira sei hamrik no luta hodi liberta sira nia-an.

Iha prosesu ensinu no aprendizajen tuir metodu Paulo Freire nian, karakterizadu ho relasionamentu ida orizontal, la’os vertikal, entre profesor no alunu. Iha prosesu ida ne’e, valoriza ema hotu nia matenek, matenek profesor ho alunu sira nian hotu. La nega matenek alunu sira nian. Maibe, profesor mos la limita-an de’it ba matenek alunu sira nian. Rekuinese nafatin katak iha diferensa esperiensia no kuinesimentu entre profesor no alunu sira. Profesor iha dever hakat liu matenek alunu sira nian. Tan ne’e mak bolu nia profesor no ninia funsaun labele konfunde fali ho alunu sira nian. 

Iha dekada 70, metodu pedagojiku Paulo Freire nian mos hetan introdusaun iha Timor-Leste, introduz hosi FRETILIN. FRETILIN publika livru ida iha dalen Tetun ho titulu “Rai Timur, Rai Ita Nian”. Livru ne'e hatadak inisiu hosi prosesu ida hodi halo kombate hasoru iliterasia, lahatene sani no hakerek. Entre 1975 to’o iha 1978, molok Baze de Apoio sira rahun, FRETILIN hanorin ema adultu barak iha ai-laran, iha zona libertada sira. Izemplu pratiku ida oinsa FRETILIN hili liafuan hodi hanorin adultu sira sani no hakerek, la’o hamutuk konsientizasaun dala ida. Por izemplu, hili sani no hakerek liafuan “estrada”.  Tuir mai halu dialogu ho alunu sira kona-ba saida mak estrada, se mak halu estrada no se maka uza estrada. Estrada mak luron nebe kareta hodi liu. Estrada povu mak halu liu hosi serbisu forsadu, maibe ema hosi li’ur (kolonialista) sira mak uza, tanba sira mak iha kareta. Povu la uza tanba laiha kareta. Iha prosesu halo estrada mosu situasaun esplorasaun no opresaun tanba povu han basa no tebe, la manan osan sentavus ida. Atu liberta-an hosi esplorasaun no opresaun sira mak povu tenki hamrik luta hodi liberta-an hosi dominasaun ema rai-li’ur nian.

Infelizmente, esforsu FRETILIN nian ne’e labele kontinua tanba serku anikilamentu nebe impoin hosi militar Indonezia sira, nebe rezulta iha zona libertada sira monu iha Indonezia nia liman. Maski nune’e, rekuiynese katak, aplikasaun metodu pedagojiku Paulo Freire nian hosi FRETILIN, kontribui tebes ba formasaun konsiensia politika povu nian. Rezistensia hasoru okupasaun Indonezia durante tinan 24 nia laran, barak ka uituan, hetan kontribuisaun direkta no indirektamente hosi metodu pedagojiku Paulo Freire nian nebe hanorin hosi FRETILIN.

Ohin loron, taxa iliterasia (analfabeto) sei aas iha Timor. Objetivu ida hosi ukun-an nian mak atu kombate iliterasia. Tuir loloos, governu tenki adopta hikas metodu Paulo Freire nian hodi hanorin ema adultu sira hodi hatene sani no hakerek, no kuinyese sira nia direitu no dever sira, hodi sira sente ukun-an muda duni sira nia moris, halo sira livre duni hosi nakukun laran, hodi sira bele kontribui ho diak ba konstrusaun estadu no dezenvolvimentu nasional.

Ba Paulo Freire, povu ida hetan libertasaun loloos bainhira povu (sujeitu) ne’e sente livre loloos.  Liberdade so bele tau iha pratika liu hosi edukasaun ida iha nebe ema oprimidu sira tenki deskobre no konkista sira nia-an nudar sujeitu hosi ninia destinasaun istorika rasik. Katak ema oprimidu sira tenki konsiente katak sira sai oprimidu tanba situasaun ida nebe hamosu hosi ema seluk no sira tenki luta hodi hetan sira nia liberdade rasik no manan hikas sira nia valor no dignidade nudar ema.

Metodu edukasaun Paulo Freire nian orientadu ba vida umana, preokupa ho formasaun nebe halo ema tenki sai kritiku, kriativu, no paratisipativu iha sosiedade. Ema ida atu sai kritiku, primeiru ema ne’e tenki kuinyese ninia realidade no realidade sira iha nia sorisorin. Katak atu sai ema kritiku tenki iha kuinyesimentu luan, tanba sa mak mosu situasaun ne’e no oinsa sai hosi situasaun ne’e. Bainhira iha kuinyesimentu ona mak tenki halo asaun, halo intervensaun hodi transforma situasaun ne’e. Nune’e, libertasaun labele akontese bainhira ema ida hanoin liberta-an mesak, enkuantu ema sira iha ninia sorisorin moris oprimidu no laiha liberdade. Libertasaun so akontese bainhira iha asaun kolektiva ida, asaun hamutuk ida iha nebe liberta ema oprimida sira hotu nebe moris hamutuk iha sosiedade ida. 

Paulo Freire hatudu ba ita katak, ser humano sai sujeitu ida la’os de’it moris “iha mundu, maibe ho mundu”. Nune’e, iha mundu, nia konstroe ninia identidade rasik no halo intervensaun hodi hadia ninia kondisaun nudar sidadaun no iha direitu hodi harii sidadania igualitaria no justa ida.

Tuir Paulo Freire, forma di’ak liu ba hanorin mak defende pozisaun ida ho seriedade no domin tomak, nune’e mos estimula, respeita, no defende direitu ba diskursu kontraditoria. Ne’e katak, hanorin daudaun dever hodi luta ba ita nia ideia sira no, dala ida hotu, respeita ema seluk nia ideia. Katak iha sosiedade nia laran tenki aseita ideia sira la hanesan, aseita ideia sira diferente ho ita. Iha ne’e ita defende daudaun demokrasia, liberdade no igualdade. Sosiedade ida ativu, kritiku no interveniente hatudu katak sosiedade ne’e moris, saudavel, dinamiku no la’o daudaun ba iha transformasaun. Ideia kontraditoria la signifika hamosu informasaun falsu sira hodi hatudu katak ita diferente, maibe haree faktu sira ho objetiva hosi lidun nebe la hanesan, hodi hetan solusaun hamutuk.

Timor-Leste biar ukun-an ona, ema barak sei moris oprimida. Oprimi hosi sira nebe iha autoridade ka iha influensia boot. Iha eskola sira, edukador balun kontinua dominante, impoin sira nia hanoin no matenek ba alunu sira, ladun iha dialogu entre edukador no alunu. Dala ruma, profesor balun, sei rekorre violensia fizika no verbal hodi hata’uk alunu sira, envez de uza metodu dialojiku hodi muda alunu sira nia hanoin no atitude. Bainhira uza violensia hodi hata’uk alunu sira, mak profesor transfere dadaun violensia ba alunu sira no susar atu hakotu siklu violensia nebe sai ona kultura iha rai sira subdezenvolvidu.

Entre alunu sira mos hanesan, alunu senior sira domina no oprimi alunu foun sira liu hosi praxe ka massa orientasi. Iha praxe sira, maior parte hosi atividade sira la edukativu, barak liu domina ho violensia, opresaun, odio no vingansa, tanba alunu senior sira uluk mos sofre hanesan. Tenki hapara praxe iha eskola no universidade sira no substitui ho dialogu sira nebe da’et ho prosesu ensinu no aprendizajen iha eskola sira.

Se ita kaer ba metodu Paulo Freire nian, tuir loloos, hosi jardim infantil to’o iha ensinu sekunadria sira, tenki aposta liu iha dialogu, involve alunu sira iha diskusaun grupu, nune’e mos ho professor sira, hosik alunu sira libreta sira nia inisiativa ho kritividade sira nudar parte ida hosi liberdade no forma ema sai kritiku hodi transforma ninia ambiente no mundu.

Iha Timor-Leste, dalen mos sai obstakulu ka dezafiu ida. Adopsaun portugues nudar dalen ensinu, sai obstakulu bainhira parte ida la domina portugues. Susar halo dialogu entre parte rua bainhira parte ida la domina dalen ne’e, aat liu tan parte rua hotu la domina. Bainhira sira la domina dalen mak sira rasik sente la livre hodi espresa sira nia hanoin ka transmite siensia ba parte seluk. Iha ne’e bele halo prosesu ensinu no aprendizajen sai la produtivu ka efektivu bainhira edukador no alunu sira la domina dalen ensinu sira. Sira hotu sente moris iha situasaun oprimida nia laran, bainhira sira hotu la sente a vontade hanorin no aprende iha dalen ne’e. Karik dezafiu hanesan akontese mos ba dalen Tetun, tanba professor no alunu balun mos lamenta katak sira la domina diak Tetun hodi hakerek ka hodi hanorin no simu materia sira. Problema ida ne’e akontese tanba durante periodu koloniazasaun no okupasaun, dalen Tetun nunka hanorin iha eskola sira. Iha dekada 70, FRETILIN konsiente ba obstakulu uza dalen portugues hodi hanorin adulto sira.  Tan ne’e, bainhira introduz metodu Paulo Freire nian iha Timor-Leste iha tempu neba, sira lahakat tuir rai sira eis-kolonia Portugal nian iha Afrika nebe uza portugues hodi hanorin, maibe uza Tetun. Ho opsaun ida ne’e hodi fasilita komunikasaun ka dialogu entre alunu no profesor. Iha parte seluk, ho opsaun ida ne’e mos FRETILIN hakarak hatudu rezistensia no sentimentu nasionalizmu aas liu husi dalen Tetun.

Iha politika mos ita nota sei iha opresaun maka’as, liuliu iha tempu kampaine. Lider balun hasai liafuan sira ho ton ameasa hanesan: “la hili ami, sei mosu hikas funu”, “la hili ami, veternus no idozus sira sei lakon subsidiu”, “manan ka lakon ami mak sei ukun”, “enkuantu ami sei moris, laiha ema ida atu ukun”, no seluk-seluk tan. Halo ameasa sira ne’e hodi ema bele vota ba sira ka labele vota ba partidu seluk. Ameasa sira ne’e halo ema la livre vota tuir ninia konsiensia. Bainhira ema ida halo buat ida latuir nia konsiensia rasik tanba presaun, ameasa no ta’uk mak ema ne’e psikolojikamente moris oprimidu. Ameasa sira no fahe informasaun sira laloos ba publiku, la’os de’it la edukativu, maibe habeik povu, hahalok ida nebe kontra Paulo Freira nia hanoin hodi liberta povu hosi hahalok aat sira. Ameasa sira nudar hahalok aat no reforsa de’it opresaun ba ema kiik sira. Ameasa nudar parte ida hodi hata’uk ema, buat ida kontraria tebes ho prinsipiu ukun-rasik-an nian no valor sira demokrasia nian. 

Ita mos nota, iha sosiedade Timor sei iha kompleksu superioridade no inferioridade iha nivel balun. Kompleksu superioridade ita nota iha na’i ulun balun, mosu ho ar ida hanesan sira mak hatene buat hotu, sira mak halo buat hotu, sira mak na’in ba buat hotu, sira mak loos liu hotu, sira mak aas liu hotu, sira mak iha buat hotu nia leten. Tan ne’e, sira hakarak ema hotu tenki halo tuir sira nia vontade. Bainhira ema lakohi tuir sira nia vontade, mak sira rekorre meios hotuhotu hodi ema bele hakruk ba sira. Enkuantu kompleksu inferioridade reflekte iha sira nebe sai seguidista ka penurut, la brani hateten lae ba na’i ulun sira, biar na’i ulun sira nia hanoin ho hahalok sala. Iha tipu seguidista rua, ida tanba ignorante, lahatene buat ida no tuir deit, seluk fali, la’os ignorante, hatene hela, maibe sai lambe botas ka penjilat. Aat liu mak ida ikus ne’e tanba nia hatene hela hanoin no hahalok na’i ulun nian sala, maibe nia tuir de’it, nia alimenta ego na’in ulun sira nian, tanba nia hakarak hetan buat ruma ba nia interesse pesoal.

Kompleksu inferioridade halo ema barak lakon sentidu kritiku. Sosiedade nebe la kritiku, husik buat aat ho sala sira la’o iha sira nia oin, hatudu katak sosiedade ne’e moras todan. Tanba moras, laiha forsa hodi halo intervensaun, laiha forsa hodi organiza no mobiliza hodi trava hanoin no hahalok aat sira. 

Atu halo konsientizasaun, tenki hanorin buat nebe loos ba alunu sira. Se ita haree ba kampaine politika ikus iha Timor (2018), lider politiku balun nia intervensaun, halai dok tebes hosi metodu pedagojiku nebe defende hosi Paulo Freire. Tanba intervensaun barak la edukativu, konstrutivu no iha tendensia ba odio ho vingansa politika. Seluk ho ne'e, intervensaun balun destrutivu, no halo distorsaun ba istoria no halo manipulasaun ba opiniaun publika ho informasaun falsu sira, buat nebe la permitidu iha mundu edukasaun nian. Aat liu tan, kampaine ida nebe nakonun ho loko-an, fahe ema no hatun malu sei la kontribui ba buat pozitivu ruma. Estrainu mak ema balun loko (orgulho ka bangga) ho buat aat sira ne’e, no ema barak mos taka matan no halo finji fiar katak ba buat aat sira ne’e hanesan buat diak no sira mos apoia. Iha ne’e mak hatudu katak sosiedade Timor, agora, moras todan.

Ema hotu hatene katak prosesu ensinu no aprendizajen la’os halo iha sala aula laran de’it, maibe iha nebe de’it, inkluindu iha palku kampaine sira. Tan ne’e, dever politiku sira nian, nudar edukador politiku, iha obrigasaun politika no moral, hanorin buat nebe loos ba povu, la’os alimenta povu ho informasaun falsu sira, la’os hatun malu no hatudu lakon respeitu ba malu. Labele uza sa meiu de’it hodi hetan votus no poder, maibe tenki kaer metin nafatin etika politika.

Pedagojia kritiku la simu teze ida katak kuinesimentu no eskola tenki neutru, nune’e edukador sira tenki iha atitude ida neutra. Ba Paulo Freire, eskola nudar prosesu politiku ida, la’os de’it tanba iha mensajen politika ka trata kona-ba topiku politika sira iha biban ne’e, maibe mos tanba hosi eskola produz no hetan komplexu relasaun politika no sosial ida iha nebe labele abstraida. Edukador sira tenki halo intervensaun hodi halos informasaun falsa sira, ho nune’e alunu sira bele aprende no absorve informasaun los sira, ho ida ne’e de’it mak foin bolu edukasaun. Tanba edukasaun liga ho buat pozitivu, la’os negativu.

Paulo Freire haree ema nudar sujeitu, tan ne’e ema hotu tenki moris livre no justu. Nune’e ema ida-idak tenki luta hodi liberta-an no liberta ema seluk mak sai sentidu boot hosi kompromisu istoriku nebe iha relasaun ho ema, mak partisipa iha pratika umanizadora ida. Atu sai sujeitu, presizu korre-an hosi buat falsu sira, lahosik-an monu no alimenta buat bosok sira, korre-an hosi opressaun no brani semo ho liberdade. Liberdade mak buat nebe ita konkista no luta nafatin no beibeik ba hodi hakat liu situasaun opressora. Edukasaun mak meiu nebe lori ema ba konkista ninia subjetividade hodi bele komanda destinu hosi ninia asaun sira.  Nune’e, eduka la signifika halo tranferensia kuinyesimentu de’it, maibe sin konsientizasaun no sasin moris. Se alunu ida la konsiente no sai sasin ba buat nebe nia aprende mak edukasaun ne’e rasik sai la efikaz. 

Eskola labele sai deit fatin ba profesor sira hodi hanorin sani no hakerek, maibe mos tenki sai fatin konsientizasaun, fatin dialogu no partisipasaun nian, fatin diskusaun no aprende hamutuk entre profesor no alunu. Iha ne’e mak okorre asaun ida, hanorin la’o hamutuk ho aprende, no aprende la’o hamutuk ho hanorin, no edukasaun sai loloos nudar pratika ba liberdade.

No comments:

Post a Comment


123456789
1. Membru RENETIL Ho Matan Ben Simu Matebian Lasama 2. Primeiru-Ministru Louva Livru RENETIL Publika kona-ba Kontribuisaun Istóriku ba Ukun An 3. Sekjer RENETIL ho Hakerek nain Carlos Saky entrega livru ba PR Taur MR 4. STL - Livru RENETIL iha Prosesu Libertasaun Timor-Lorosae 5. Lansamentu Livru Antes Sem Titulo do Que Sem Patria 6. Sasin no envolvimentu Dr. Rui de Araujo alias Agil nudar militante RENETIL 7. RENETIL - Nova Lideranca Mistica 8. Homenagem a Fernando Lasama de Araújo 9. PN Diskuti Malu Tamba Livru RENETIL