UMA KNUA DADOLIN DOKUMENTUS OPINIAUN SEARCH Online KANOIK LIAFUAN IMPRENSA

      PETISIONER TIMTIM

"Hau nia dignidadi la a'as liu dignidadi Nasaun nian".
RENETIL -
Nova Lideranca Mistica
.

Asaun 12 Junnu 1998: Okupasaun Edifisiu DEPLU iha Jakarta - Husi hau nia memoria rasik
LIVRO
RENETIL
LOMPAT
PAGAR
OPERASAUN
TREPE




ORIJEN FALINTIL NIAN

ORIJEN FALINTIL NIAN

Husi: Carlos da Silva L.F.R. Saky

 

1.           INTRODUSAUN

 

Loron balun tan, ita sei selebra Loron FALINTIL nian ba dala 45. FALINTIL liman kro’at Povu Maubere nian, lia-fuan ne’e mak ita sempre rona iha periudu Rezistensia nian.

FALINTIL forma husi ezersitu timor-oan nasionalista sira nebe halo parte ezersitu portugues no milisia sira Frente Revolucionaria do Timor-Leste Independente (FRETILIN) nian. Milisia mak ema sivil sira, simu ka kaer kilat, hodi halo funu hasoru invazaun no okupasaun militar Indonezia sira iha Timor-Lorosa’e. Nune'e, FALINTIL kompostu husi militar profissional no milisia sira. 

Militar no ema sivil sira hotu nebe kaer kilat halibur-an iha FALINTIL nia okos. FALINTIL nudar Braço Armado FRETILIN no Povo Maubere nian, moris iha kontra-golpe hasoru golpe nebe União Democrática Timorense (UDT) halo iha loron 11 fulan Agustu. 

Tinan ruanulu-resin-haat (24), FALINTIL tuba iha foho no ailaran Timor-Lorosa’e nian, tahan susar no terus oioin, barak mate sein rate no kaisaun. Sira halo sakrifisiu oioin no hotu-hotu, entrega sira nia moris tomak ba luta hodi defende timor-oan sira nia direitu ba ukun-rasik.

Tinan ruanulu resin sira luta iha ai-laran no foho nudar forsa guerrilla, no tinan ruanulu, sira sai nudar forsa professional nebe ohin loron ita kuinese ho naran F-FDTL (Falintil Força de Defesa de Timor-Leste).

FALINTIL nia moris atu kompleta ona tinan hatnulu-resin-lima (45), maibe sei iha versaun oioin hadulas iha ninia orijen. Balun dehan FALINTIL moris iha loron 15 fulan Agostu 1975 no balun dehan moris iha loron 20 fulan Agostu tinan 1975. Balun dehan FALINTIL moris husi Forças Armadas da Defesa do Povo Maubere (FADPM) no seluk dehan FALINTIL moris husi Proclamação Insurreição Geral Armada nebe membru Comite Central da FRETILIN (CCF) sira proklama iha Aisirou, Aileu.

Liu husi artigu badak ida ne’e, autor hakarak fahe informasaun konba-ba versaun oioin kona-ba orijen husi FALINTIL nian no tanba sa ikus mai hili loron 20 fulan Agustu nudar loron FALINTIL nian. 

 

II. ORIJEN HUSI FALINTIL 

FALINTIL harii hafoin UDT halo golpe iha 11 de Agostu 1975. Harii ho objetivu la'os de'it atu halo kontra-golpe maibe atu defende ukun-rasik-an ba Timor-Lorosa'e. Desde ida ne'e, FALINTIL kuinesidu ho Liman Kro'at Povu nian. Membru CCF sira nebe hakiduk ba Aileu, hahuu organiza-an hodi halo kontra-golpe liu husi Proclamação Insurreição Geral Armada iha Aisirimou, Aileu, iha loron 15 fulan Agostu 1975.

Hafoin halo lakon tiha UDT iha kontra-golpe no kontrola Timor-Lorosa'e tomak, FALINTIL tenki halo funu foun hasoru forsa militar Indonezia sira nebe halo invazaun daudaun mai Timor-Leste. Forsa Indonezia sira mai hamutuk ho Partisan sira. Partisan sira kompostu husi forsa UDT sira nebe derrotadu ona iha kontra-golpe no hakiduk ona ba Indonezia. La'os UDT mesak, maibe membru APODETI, KOTA no Trabalhista balun nebe mos halai ba Indonezia.

Tuir Abel Larisina, autor ida nebe tuir proklama Insurreição Geral Armada iha Aisirimou, Aileu, katak, molok proklama Insurreição Geral Armada iha Aileu, iha 1975, membru CCF sira harii tiha ona Organização Popular de Segurança (OPS). Dirijente sira OPS nian mak Alarico Fernandes, Basilio Moniz, Mau-Hunu, no Chiquito Calsona. Sira harii OPS tanba komesa mosu dezentendimentu entre forsa politika sira iha Timor, ida-idak defende ninia opiniaun no UDT hahu halo intimidasaun.[1] Lucas da Costa, Rama Metan, autor seluk husi Proclamação Insurreição Geral Armada iha Aileu, reforsa Abel Larisina nia afirmasaun iha leten katak, Nicolau Lobato fo instrusaun ba OPS hodi hahu halo ezersisiu ba gerrilla, tan ne’e, orienta ona Chiquito Calsona sira, iha tempu neba, sira iha hela de’it Kaimau, Remexio neba.[2] 

Iha versaun rua kona-ba orijen husi FALINTIL nian. To’o agora seidauk iha publikasaun barak kona-ba istoria FALINTIL nian, iha de'it artigu ida, husi Caetano Guterres Maulori, embaixador RDTL ba Mosambike, no eis-militar portugues iha Destacamento do Serviço Militar no eis-Conselheiro Militar FALINTIL iha 1975 nebe mos hanesan autor ida husi kontra-golpe nebe halo iha Dili.

Iha artigu nebe hakerek husi Caetano Guterres Maulori ho titulu “20 Agustu loron  Falintil: Se maka fundador Falintil?” nebe publika iha Forum Haksesuk, edisaun 14 de Outubro 2012, Maulori deklara kategorikamente katak FALINTIL mai husi Forças Armadas da Defesa do Povo Maubere (FADPM), forsa ida nebe idealiza husi militar portuges timor-oan nasionalista sira:

20 de Agustu maka mosu naran FALINTIL. Wainhira Comite Central da FRETILIN, hosi Aileu to’o Dili, hanesan saudoso Nicolau Lobato, Dr. Mari Alkatiri no selu seluk,  maka muda fali naran ida Forças Armadas da Defesa do Povo Maubere nebe ami funda uluk kedas ona ba fali FALINTIL, maibe iha momentu neba hakerek nain fahe kilat namanas ba Milisia Popular Fretilin nian sira, ne’e duni la hare ho matan no la rona ho tilun, iha horas lokraik loron ida neba duni, maka Comandante Geral Rogerio Lobato fo hatene ba hakerek nain katak, Naran FORÇAS ARMADAS DA DEFESA DO POVO MAUBERE muda fali ba naran Forças Armadas da Libertção Nacional de Timor-Leste, FALINTIL! Comandante Rogerio dehan katak saudoso Presidente Nicolau Lobato no Sr. Mari Alkatiri maka fo naran FALINTIL nee, I Rogerio mos aceita naran ida nee iha momentu neba, hakerek nain doko ulun no hatete ba Sr. Rogerio katak naran ida ne’e kapas liu tan i korresponde duni ba situasaun aktual ida neba etc etc.[3]

Tuir Maulori, molok sira deside adopta naran FADPM, timor-oan sira nebe nudar tropa portuges nian, halo reuniaun klandestina fila-fila ona, inkluindu reuniaun balun nebe sira halo iha mota ulun hodi hatan ba situasaun politika iha biban neba, nebe ladun favorese ba ukun-rasik-an, maibe favorese liu ba UDT nebe defende federasaun Timor ho Portugal. Maulori haktuir katak:

Koordenadores ex.tropas portugueses sira komesa deskonfia makas liu tan  katak malae sira iha planu secreto ida makas nebe obriga para ex.tropas atu halo kontra plano ida urgente tamba  iha aproximasaun “Pendekatan” makas  teb tebes maibe secreta hosi oficiais Portugueses sira ba partido UDT, kuando iha oras intervalo servisu nia wainhira ami ko'alia kona-ba politika ukun rasik an nian, malae sira nebe cabu ho soldado sira no sergentos balun la mete buat ida, maibe sira sergentos no oficiais barak hanesan fali fo sira nia apoio ba UDT mos, i ami relasiona ho akontesimentos selu-seluk ami deskonfiansa ba malae sira makas liu tan, entaun ami deside atu halo sorumutu secreto ida iha Mota Ulun, atu fo hanoin ba malu katak iha exigencia urgente ida atu halo moris  Forças Armadas Timor-Leste nebe ami sempre ko'alia ona, tamba hahalok nebe malae sira hatudo, nee fo sinais makas katak malae sira sei hamutuk duni ho partido ex.UDT i ita nia luta atu ukun rasik an nia sei hasoru teri netik oi oin, ne’e duni Forças Armadas ida urgente teb tebes tenke hamoris, lalais kedas ona etc!.(Forum Haksesuk, edisaun 14 de Outubro de 2012).

Iha tempu neba, Portugal mos hanoin ona atu sai husi Timor tanba ne’e, sira hahu halo reforma militar ka halo timorizasaun ba militar. Ho hanoin ida ne’e mak Portugal loke ona kursu ba ofisiais milisianos sira hanesan Lucas “Rama Metan” da Costa dehan:

 Iha tempu neba, ezersitu portuges komesa hasai ona ninia ofisiais sarjentu sira husi Timor. Depois, simultaneamente prepara timor-oan atu kaer komandu ezersitu ida iha [Timor] ne’e. Ne’e mak rekruta ema balun atu tama ba kursu ofisiais milisianus. Ema sira ne’e mak sese: David Ximenes, Gui Campos, Rogerio Lobato, Antoninho Gonçalves ho Henrique Corte-Real. Intensaun malae nian ne’e atu dehan katak, nia ema bele ba hotu, mas forsa iha Timor ne’e ka forsa be nativa ne’e tenki iha komandu ruma. Ne’e atu forma ema na’in hira ne’e iha Centro de Instrução Aileu, liu husi kursu ida naran curso de oficiais milicianos para kuandu malae sai hotu, sira sai hotu husi Timor, mas tropa nativa ne’e iha nafatin hodi halo administrasaun, hodi assegura defeza territoriu.[4] 

Biar Portugal koko daudaun halo timorizasaun ba militar, maibe Lucas da Costa, haree malae nia politika ida ne’e, hanesan ema hisik maho-been de’it husi kapote, tan ne’e, sira halo formasaun ida ho lais no latuir padraun ida loloos nian:

Iha prosesu formasaun kuadrus atu diriji forsas armadas bainhira portuges sai, Portugal hanesan hisik maho-been husi ninia kapote de’it. Porke tuir sira nia standard, atu ba tuir curso oficiais miliciano, ne’e ema tenki iha 7º ano ou entaun sarjana [licensiado]. Entre ema na’in lima nebe sira rekruta atu sai oficiais miliciano, so Antoninho Gonçalves de’it mak iha 7º ano, sira seluk ne’e 5º ano. (...) Ne’e para sacude (hisik) de’it bee husi sira nia kapote. Iha portuges ninia eskema, atu sai sarjento ida, ne’e tenki ema nebe iha 5º ano, maibe forma sarjentu milisianu sira ne’e ho sira 4ª klase, balun 1º ano de’it, balun 2º ano, fulan 3 sai ona sarjentu. Ker dizer Portugal hakarak ba ona, hakarak ba de’it ona, husik hela ita.[5]

Portugal halo timorizaun militar ne’e di'ak ona, maibe Lucas da Costa mos haree Portugal halo buat aat ida hanesan destroe no soe hotu kilat sira iha tasi:

Malae mos halo buat ladi'ak ida. Molok atu sai, material de guerra nebe iha Destacamento de Serviços Material, iha paiol 2, paiol ida iha Lahane ho paiol ida iha Bekuse neba, ho paiol ida iha Aileu, malae destroe hotu paiol sira ne’e, kilat sira ne’e ho kilat musan iha largu be kraik ne’e. (...) Iha kompainia Aileu malae iha Malere, Centro de Instrução, iha Malere ne’e, malae hakoi morteiru ho kainaun musan, bazuka barak iha neba.[6]

Lahatene ho lolos objetivu husi destroe hotu kilat sira ne’e. Sera ke hodi evita timor-oan sira hadau hodi funu malu ka hodi kontra sira. Ka hodi fasilita invazaun militar Indonezia nian, tanba iha enkontru sekreta sira nebe Portugal halo ho Indonezia, sira diskute ona oinsa entrega Timor ba Indonezia. Karik iha tempu neba mak malae la-destroe kilat sira ne’e, Timor iha kilat naton hodi reziste hasoru invazaun Indonezia nian.

Abel Ximenes Larisina, eis-membru CCF, eis-Sekretariu Rejiaun Baukau no eis-Komisariu Politiku iha hanoin lahanesan ho Maulori kona-ba orijen FALINTIL nian. Ba Abel Larisina, FALINTIL moris husi Inssureição Geral Armada nebe proklama husi membru CCF sira iha Aileu, iha loron 15 fulan Agustu 1975. Abel dehan katak iha loron 13 fulan Agostu, Nicolau Lobato husu nia atu tun mai tula nia iha ninia subar fatin iha Mota Ulun. Nune’e, iha loron 14, Abel ho sira balun tan, tun husi Aileu no para hela kareta iha Balibar. Iha Balibar, Abel ho sira balun tan la’o de'it ba foti Nicolau Lobato no membru Comite Central sira seluk nebe subar hela iha Taibise mota ulun, tanba golpe UDT nian iha 11 de Agustu. Sira ba Aileu iha loron ne’e kedas. Iha loron 14 kalan, iha Aileu, Abel Larisina, aprezenta ninia planu atu hadau Aileu ba Nicolau ho membru CCF sira seluk. Mari Alkatiri mos iha neba. Iha reuniaun Abel dehan: “Ha'u iha ona planu ho soldadu timor-oan lubuk ida, para sira fo kilat mai ita. Planu ne’e atu hadau kilat, hadau kilat husi kompainia. Entaun nia [Nicolau] dehan di'ak, ita agora estuda.”[7] 

Iha loron 15 fulan Agustu, tuir Abel Larisina, Nicolau dos Reis Lobato haruka bolu Carlos Albino, Furiel Eugenio, Domingos Gaio husi Quelicai ho sira seluk nebe hanesan militar iha kompainia Centro de Instrução Aileu. Iha loron ne’e sira halo kontaktu nafatin no iha loron ne’e mos sira proklama Inssureição Geral Armada:

Inssureição Geral Armada ne’e halo duni, Proclamação Inssureição Geral Armada i institui instrumentu para bele implementa Proclamação Insureição Geral Armada, mak FALINTIL, kriasaun das Forças Armadas de Libertação Nacional, FALINTIL. (...). Foti kedas balun hanesan komandante, Mau-Hunu, Raúl Isac, sira lubuk ne’e, sai komandante. Komandante laiha kilat mas foti ona hanesan komandante. Portantu lojika ne’e, como é que foti ema sai komandante se laiha instituisaun. (...). Depois de Proclamação Inssureição Geral Armada, ami komesa, fokus atensaun ne’e ba halo nusa mak hetan kilat.[8]

Lucas “Rama Metan” da Costa, eis-Prezidente Komite Rejional FRETILIN nian iha Manufahi no eis-Diretor Kruz Vermella RDTL nian, reforsa Abel Larisina nia afirmasaun katak FALINTIL harii iha tuku 15:30, loron 15 fulan Agostu 1975:

Kona-ba loron FALINTIL nian. Ne’e três horas e meia, 15 de Agustu 75. Ne’e los. Tanba Comite Central FRETILIN proklama Insurreição Geral Armada, lojika ne’e, nia tenki iha instrumentu ida, tanba altura ne’e, liafuan nebe ema temi to’o agora mak ne’e: o braço armado, liman kro’at. O iha tiha ona forsa armada, mas O laiha liman kro’at ne’e O halo nusa. Depois, iha dia 15 de Agostu ne’e proklama duni Inssureição Geral Armada, hamosu duni FALINTIL, mezmuke depois iha dokumentu sira ikus-ikus ne’e naran FALINTIL ladun mosu, mas lojika mak ida ne’e.[9]

Abel Larisina nebe hanesan mos eis-militar portuges, iha loron 5 fulan Agostu 1975, desloka tiha ona ba Same. Nicolau Lobato fo fiar ba nia hodi ba reforsa Komite Rejional FRETILIN sira iha Same, Ainaro no Aileu, kontinua defende katak FALINTIL ne’e harii iha 15 de Agustu de 1975:

Iha 15 de Agostu halo Proclamação Inssureição Geral Armada i deklara kriasaun das Forças Armadas de Libertação Nacional iha neba, FALINTIL, ami nia hanoin, ami nia haree, iha neba harii duni FALINTIL. Tanba sa? Iha dokumentu orijinal ita lahatene, iha ka laiha, loron ruma ema sei hatudu karik ou lahatudu, ita lahatene, maibe faktu ida mak ne’e, nomeasaun de komandantes, momentu ne’e nomeia Raúl Isak, Mau-Hunu ho tan sira seluk, José da Silva, no hadau kompainia [Aileu]. Iha tempu ne’e nomeia sira lubuk ida ba komandantes, kuandu bolu komandante ne’e tenki iha instituisaun ruma para depois sira ne’e integra iha laran. Depois kuandu halo inssureisaun jeral armada, tanba ita haree katak prosesu negosial laiha solusaun ona.[10] 

Abel Larisina dehan katak, iha tempu neba, CCF nia haree, Portugal laiha kapasidadi ona atu rezolve problema Timor nian liu husi prosesu negosial ida. Tanba direita no indireitamente Portugal involvidu iha golpe UDT nian. Tenente koronel, Magiolo Goveia, ema portuges, Komandante Polisia, lori kilat barak involvidu direitamente iha golpe UDT nian. CCF haree ba buat hirak ne’e no to’o ona iha konkluzaun katak, Portugal laiha ona kapasidadi hodi buka solusaun pasifika ba problema Timor nian. Ho razaun ida ne’e mak FRETILIN fiar katak, ukun-an ba Timor tenki konkista, tenki hadau ho forsa.

Tuir Abel Larisina, iha loron 16 fulan Agustu, sira konsolida planu hodi tama iha asaun. Ho nune’e mak iha loron 17 fulan Agostu kalan, sira tama iha asaun no hadau kompainia Aileu. Hafoin hadau tiha kompainia Aileu, iha kalan ne’e kedas sira nomeia 1º Sarjentu José da Silva ba komandante kompainia, no halo mos planu hodi hadau kompainia Maubise. Iha loron 18 fulan Agustu sira hadau kompainia Maubise. Tuir Abel Larisina, hahu husi ne’e, kompainia sira seluk monu hanesan has tasak, sira deklara sira nia adezaun ba FRETILIN.

Iha Timor, forsa Portugal sira fahe ba kompainia lubun ida, kompainia ida iha Lospalos, ida iha Baukau, ida iha Laklubar depois halakon tiha, ida iha Maubise, ida iha Aileu, ida iha Bobonaro no ida iha Atabae. Iha Dili mak hetan kompainia barak, iha Kuartel-Jeral, iha Centro de Instrução, iha Compainia de Manutenção Militar, sira ne’e hotu iha Taibise, iha Compainhia de Destacamento do Serviço Militar, iha Balide, iha Compainhia de Caçadores 21, iha Vila Verde, iha Compainhia Policia Militar iha Palapasu, iha Compainhia de Paraquedistas iha Vilva Verde. Kompainia sira ne’e hotu, tuir Lucas da Costa, iha dia 19 de Agustu adere hotu ona ba FRETILIN, so kompainia Lospalos mak adere ba UDT tanba ninia komandante, Kapitaun Lino, Carrascalão sira nia kuinadu. Kompainia Baukau mak forsadu halis ba UDT tanba Kapitau Lino sira bainhira mai Dili, sira liu husi Baukau, sira halo presaun ba kompainia Baukau hodi halis ba UDT.

Tuir Abel Larisina, iha dia 17 kalan, bainhira sira hadau tiha ona kompainia Aileu, sira haruka grupu militar no sivil sira tun mai Dili no postu vizinu sira hodi informa ba sira katak CCF kontrola tiha ona kompainia Aileu, ho nune’e mak kompainia sira seluk foti liman de’it, adere hotu ba FRETILIN.

Iha kalan ne’e kedan, ami toma medidas, haruka grupu militar, grupu sivil para mai Dili, ami haruka kalan ne’e, balun sai tiha husi Aileu para mai Dili, para indirektamente ka direktamente kontakta ho militar sira katak Aileu iha ona kontrolu do Comite Central da FRETILIN. I ami mos haruka tan sivis, ne’e dia seguinte ona, loron ona, sivis balun husi Comite Regional mobiliza para tun mai hato’o ba Dili, balun ba Manatutu, balun ba Ermera, balun ba postos vizinhos, informa situasaun iha neba. Entaun ami simu fali informasoens katak, iha reasaun uituan husi Ermera, Ermera mak iha reasaun uituan, mas restu ne’e hanesan foti liman de’it, adere de’it.

I kalan ne’e duni, depois de enkontru, ami kontakta Rogerio Lobato. Ha'u bolu José da Silva, kontaktu ho Rogerio Lobato. Ami hanesan hanorin tiha nia. O tenki informa ba Rogerio katak situasaun companhia está sob o nosso controlo. Agora informa halo nusa. Rogerio mak bele hatene liu, mas momentu ne’e, ha'u iha nia sorin, José da Silva mais ao menos ko’alia hanesan ne’e: A família chegou e está em boa saúde, mais ao menos hanesan ne’e, lako'alia barak.[11] 

Kompainia sira iha Dili, tuir Lucas da Costa, iha inisiu indesizu hela, biar membru CCF sira iha Aileu halo ona komunikasaun ofisial ho sira:

Iha komunikasaun ona mai kraik (Dili), iha ona komunikasaun mai kraik, liu husi via ofisial, liu husi estafetas, mas iha kraik sei iha indesizaun hela, iha kraik, iha Kuartel-Jeral sei indesizaun. Rogerio Lobato sei tau pangkat aspirante ofisial to’o 19 kalan, labele haluha ida ne’e.[12] 

Tanba Kuartel-Jeral sei indesizu hela, tuir Lucas da Costa, entaun Nicolau Lobato ho membru CCF sira, iha Aileu, fo orientasaun tun mai Dili, liu husi ema na’in tolu ka haat ida. Ida mak Hermenegido Alves, nebe sei hanesan militar portuges iha Oekuse, nia adere tiha ona ba FRETILIN. Hermenegildo Alves hamutuk ho António Maria de Araújo, sira rua mak harii Comite Regional FRETILIN nian iha Oekuse.

Adezaun iha Dili foin akontese iha loron 20 fulan Agostu. Abel Larisina dehan, se iha tempu neba mak Kompainia sira iha Dili la-adere ba FRETILIN, sira sei ataka Dili, tanba Kompainia Aileu ho Maubise nebe FRETILIN kontrola tiha ona, sira mos iha kilat barak:

Sira sempre konvensidu katak entrega ofisial komandu ba Rogerio ne’e hanesan inisiativa que pioneira, maibe ami mos ameasa ona, se Dili la-toma pozisaun, ita bomba sira, Aileu, Maubise, ami kilat barak ona, sira mos ta'uk. Ita nia militar sira, pressiona para sira toma pozisaun. Sira iha leten mos mai ona, ami destaka ona mai Balibar, balun ate tama ona Taibise. (...) Nicolau se não me engano, Nicolau iha dia 19 ne’e, nia iha ona Balibar, lahela ona iha Aileu. Nicolau, Mau-Lear, Cesar Mau-Laka, se não me engano, sira mai ona Balibar.[13] 

Tuir Lucas da Costa, kompainia Aileu ne’e kuaze FRETILIN nian hotu ona, tanba iha neba iha Rosalino, iha Antoninho Gonçalves, iha Gil Ribeiro, iha Daniel Tilman, iha Valente Soares, iha José da Silva, iha Domingos Gaio, so Gui Campos de’it mak lae, tanba ne’e, Nicolau Lobato haruka Lucas da Costa ho Justino Mota atu ba konvense Gui Campos, maibe ida ne’e sees-an tiha husi sira tanba, nia deskonfia sira atu sequestra ka kaer na’uk nia.

Molok halo assaltu ba kompainia Aileu, tuir Lucas da Costa, Nicolau Lobato, Alarico Fernandes no Abel Larisina halo enkontru ida ho José da Silva, hodi prepara assaltu ba kompainia iha dia 17 Agostu kalan.  Sira lori kilat 3 hodi assalta kompainia Aileu, G3 ida, Mauser ida, no pistola ida Nicolau Lobato nian. Lucas da Costa mos lori kilat manau nian ida, maibe musan laiha, nia dehan “so para hatudu de’it”. Lucas da Costa konta tuir oinsa sira assalta Kompainia Aileu no kaer Kapitau Ramos, ema portuges, nebe hanesan komandante kompainia iha Aileu:

To’o 12 oras kalan, komandante kompainia, Kapitaun ida naran Ramos, sai husi kompainia depoisde reuniaun ho kompainia tomak. Nia sai husi reuniaun ne’e, nia foin liu porta de armas, Nicolau, Alarico ho Abel haksoit ba kaer kedas kapitaun ne’e. Sira na’in tolu hakilar mak ami hotu, foin husi nakukun laran ne’e, hodi mai basa liman hotu, hakilar hotu hodi kaer kapitaun ne’e. Ne’e se mak kaer Kapitaun ne’e Alarico mak kaer, Nicolau mak fo orden ba kapitaun ne’e hodi entrega komandu kompainia Aileu ba 1º Sarjento José da Silva, Abel Larisina mak tebe rai tun sa’en, halo ta'uk kapitaun ne’e.[14] 

Tuir Lucas da Costa, hafoin kaer tiha Kapitaun Ramos, iha tempu ne’e kedas Abel Larisina hola konta ba radio rakal no sira seluk, inkluindu Lucas da Costa, hamutuk ho Domingos Gaio ba assalta paiol, hodi foti kilat iha kalan ne’e. Hafoin ida ne’e, iha loron tuir mai, iha loron 18 fulan Agustu, Justino Mota, Alarico Fernandes no Lucas da Costa, akompaina husi pelotaun ida husi Aileu, sira ba assalta kompainia Maubise. Hafoin kaer komandante kompainia ho sarjentu sira hotu iha neba, sira entrega kompainia Maubise ba Januário Soares.

Tuir Abel Larisina no Lucas da Costa, hafoin hadau tiha kompainia Aileu iha loron 17 fulan Agostu, iha kalan, iha eventu ida, sarjentu, furriel no kabo sira, hasai no entrega sira nia deviza ba Nicolau Lobato, ba CCF. Tuir Abel Larisina, Nicolau ko'alia tiha, depois 1º Sarjento José da Silva ko'alia, no tuir mai nia entrega ninia deviza ba Nicolau hodi hatudu sinal sira nia obidiensia ba CCF. Enkuantu Rogerio Lobato, tuir Lucas da Costa, to’o iha dia 19 kalan, nia sei hanesan ofisial Portugal nian, nia sei kontinua tau deviza aspirante ofisial Portugal nian.[15]

Ikus mai foti Rogerio Lobato ba Comandante FALINTIL, biar nia foin adere ikus. Ba ida ne’e Lucas da Costa iha ninia esplikasaun rasik. Tuir Lucas da Costa, iha 1975, iha inkursaun maka’as husi Indonezia no entre timor-oan sira mos mosu situasaun ida kompleksu tebes. Iha dezentendimentu maka’as entre timor-oan sira tanba ida-idak defende ninia opiniaun, ninia politika no dala ruma mosu ameasa malu. Tanba ne’e, Nicolau Lobato tenki hili ema ida hodi assegura ninia politika. Ba ida ne’e, nia hili Rogerio Lobato, nebe hanesan nia alin, tanba afinidadi politika, dehan Lucas da Costa iha reflesaun kona-ba loron FALINTIL nian, nebe organiza husi RENETIL no Neon Metin.

Estrainu uituan, Nicolau dos Reis Lobato, Primeiru-Ministru, Vise-Prezidente RDTL, hamutuk ho membru CCF, no membru Governo RDTL lubun boot ida iha Aileu, sira proklama tiha ona Inssureição Geral Armada iha loron 15 fulan Agustu iha Aileu, sira hadau tan tiha ona kompainia Aileu ho Maubise nebe iha kilat barak, depois ikus mai sira lakaer ona loron Proclamação Inssureição Geral Armada iha Aileu nebe iha pezu politika no militar boot, maibe sira transforma fali FADPM ba FALINTIL hanesan Caetano Guterres Maulori dehan.

Tuir Abel Larisina ho Lucas da Costa, sira rasik nunka rona naran ida Forças Armadas de Defesa do Povo Maubere. Karik sira larona tanba Maulori rasik dehan sira laiha kontaktu ruma ho partidu ruma. Maibe kontinua mosu pergunta, se laiha kontaktu ruma ho partidu ruma, liliu ho FRETILIN, oinsa mak FRETILIN transforma fali forsa ida sira rasik la-kuinese ba FALINTIL?

Mari Alkatiri, autor ida husi autor barak proklamasaun Insureisaun Jeral Armada iha Aileu, iha ninia versaun kona-ba orijen FALINTIL nian hanesan ho Abel Larisina no Lucas da Costa nian. Mari Alkatiri ko'alia klaru liu tan kona-ba orijen FALINTIL nian. Nia dehan FALINTIL moris iha dia 15, hetan naran FALINTIL iha dia 18 no hetan batizmu ka sarani iha 20 de Agostu:

Agora proklamasaun insureisaun jeral armada se mak le, Nicolau Lobato duni iha Aisirimou, iha 15 de Agustu. 18 de Agustu, iha Kuartel, iha Aileu, FRETILIN tama ona iha Kuartel Aileu, Komandante Portuges ne’e detidu ona, i sarjentu José Silva mak sai komandante iha Kuartel, i dia 18 deside, ami tama iha [kuartel] 17 de Agostu. Dia 18 mak harii naran, desidi naran FALINTIL ne’e. I dia 20 tanba kuartel hotu-hotu lideradu por Rogerio Lobato, iha Dili, adere ba FRETILIN, ne’e mak sai fali naran, 20 de Agustu sai dia das FALINTIL istorikamente. Ne’e ha'u kustuma dehan labarik kuandu moris mai seidauk iha naran mas nia moris ona. Depois inan ho aman fo naran iha dia 18, moris iha dia 15, i hetan batizmu iha dia 20, ida ne’e mak realidadi.[16]

Se ita haree ba afirmasaun Abel Larisina, Lucas da Costa no Mari Alkatiri nian iha leten, sira hotu lia ida katak, FALINTIL harii iha loron 15 fulan Agustu 1975, la’os transforma husi FADPM. Hili loron 20 fulan Agustu nudar loron FALINTIL nian tanba iha loron ne’e mak kompainia sira hotu iha Dili laran deside adere ba FRETILIN.

FALINTIL sira orijinalmente forma husi militar timor-oan nasionalistas sira nebe halo parte iha ezersitu portugues no milisia sira FRETILIN nian. Milisia sira nebe halo parte iha FALINTIL, nein hotu-hotu mai husi FRETILIN, balun husi partidu sira seluk, hanesan Domingos de Sousa hakerek iha ninia livru Olobai 1975. Iha livru ne’e Domingos Sousa hakerek:

Ministru Nicolau Lobato mosu iha Vikeke akompaina husi ninia komitiva, entre sira ne’e, se ha'u lasala, Sarjentu Sebastião Sarmento nebe uluk hanesan mestri iha Soibada. Hela iha Vikeke loron ida no husu ba ema barak hodi ba simu nia [Lobato] iha Rezidensia Administrasaun nian... Soldado sira iha dalan ba Dili barak tebes no pertense ba grupu politiku oioin, hanesan UDT, KOTA APODETI, hotu-hotu ho kamuflajen hanesan FRETILIN… kamioneta sira lalin soldadu sira ba fronteira. Hotu-hotu ba ho laran ksolok ba defende ita nia rain.[17] 

Atu halo kamuflajen ka lae, sira hotu nebe nudar milisia no eis-tropas, sira hotu mobilizadu ba halo funu tuir orientasaun CCF no FALINTIL nian. Sira nia kor politika la-importante ona, buat nebe importante mak sira nia ispiritu hodi hamutuk defende ukun-rasik-an ba Timor-Leste.

Hanesan ema hotu hatene, FALINTIL, inisialmente hanesan forsa FRETILIN nian, maibe iha dekada 80 nia laran, liuliu iha 1987, Xanana Gusmão nebe nudar Comandante em Chefe das FALINTIL, deklara apartidarizmu ba FALINTIL.  Ikus mai, nia mos sai husi CCF, hodi hela hanesan Comandante em Chefe das FALINTIL de'it. Deklara FALINTIL sai husi FRETILIN nia mahan hodi FALINTIL sai hanesan forsa nasional ida, forsa ida nebe hakoak timor-oan tomak, laharee ba koor partidu politika, no defende de'it Estadu Timor nian.

Iha situasaun sira nebe difisil tebes, partidu politika sira susar atu la’o hamutuk, FALINTIL sai hanesan magnetiku ba Povu Timor-Lorosa’e. FALINTIL konsegue halibur no unifika forsa politika no timor-oan tomak.  

Loron tolu tan, Povu Timor tomak, sei selebra loron FALINTIL nian ba dala 45. Ita hotu orgullu ba FALINTIL nebe tinan ruanulu-resin-haat (24), tuba metin iha foho no ai-laran sira Timor-Lorosa’e nian, hasoru susar no terus todan oioin, maibe la-rende. Luta no reziste nafatin ba Timor-Lorosa’e nia ukun-rasik-an. Barak husi sira mate sein rate no kaixaun hodi sai aliserse hodi harii Estado República Democrática de Timor-Leste (RDTL).

 

III. KONKLUZAUN

FALINTIL moris husi Povu, husi militar professional timor-oan nasionalistas no milisias nasionalistas sira hodi defende ukun-rasik-an ba Timor-Lorosa’e.

FALINTIL harii ho objetivu atu halo kontra-golpe hasoru golpe nebe UDT halo iha loron 11 fulan Augustu 1975. Nune'e mos atu defende Timor-Leste husi invazaun militar Indonezia nian.

Hafoin UDT lakon iha kontra-golpe, FALINTIL nudar forsa RDTL nian hodi, enfrenta mesak-mesak forsa invazor Indonezia nian, sein apoiu husi rai-li'ur ruma. 

Durante periodu Rezistensia, FALINTIL sai forsa unifikador ida ba timor-oan sira.  Ita hotu hein, atu FALINTIL nebe sai hanesan ona besi-asu hodi tane no proteje Povu Maubere, kontinua hanesan ne’e. FALINTIL tenki sai nafatin unifikador ba Povu Timor-Lorosa’e hanesan iha tempu Rezistensia nian.

 

Parabens FALINTIL!


[1] Intervensaun Abel Larisina nian iha Reflesaun kona-ba FALINTIL nebe organiza husi Neon Metin iha Sede RENETIL, loron 19 fulan Agostu 2018.

[2] Intervensaun Lucas da Costa nian iha Reflesaun kona-ba FALINTIL nebe organiza husi Neon Metin iha Sede RENETIL, loron 19 fulan Agostu 2018.             

[3] 20 Agosto Loron FALINTIL: Se Mak Fundador FALINTIL, haree iha https://forum-haksesuk.blogspot.com/2012/10/20-agosto-loron-falintilse-maka.html

[4] Intervensaun Lucas da Costa nian iha Reflesaun kona-ba FALINTIL nebe organiza husi Neon Metin iha Sede RENETIL, loron 19 fulan Agostu 2018.        

[5] Idem.          

[6] Idem.

[7] Intervensaun Abel Larisina nian iha Reflesaun kona-ba FALINTIL nebe organiza husi Neon Metin iha Sede RENETIL, loron 19 fulan Agostu 2018.

[8] Idem.

[9] Intervensaun Lucas da Costa nian iha Reflesaun kona-ba FALINTIL nebe organiza husi Neon Metin iha Sede RENETIL, loron 19 fulan Agostu 2018.

[10] Intervensaun Abel Larisina nian iha Reflesaun kona-ba FALINTIL nebe organiza husi Neon Metin iha Sede RENETIL, loron 19 fulan Agostu 2018.

[11] Idem.

[12] Intervensaun Lucas da Costa nian iha Reflesaun kona-ba FALINTIL nebe organiza husi Neon Metin iha Sede RENETIL, loron 19 fulan Agostu 2018.

[13]  Intervensaun Abel Larisina nian iha Reflesaun kona-ba FALINTIL nebe organiza husi Neon Metin iha Sede RENETIL, loron 19 fulan Agostu 2018.        

[14] Idem.     

[15] Idem.

[16] Entrevista GMN TV ho Mari Alkatiri iha loron 26 Dezembru 2018.

[17] Haree iha Livru ho Titulu “Olobai 1975”, hakerek husi Domingos Sousa, p. 33-36

2 comments:

  1. Obrigado ba aman sira nbe hakerek ona istoria timor nian hodi harii FALENTIL, hnsn jerasaun foun Agradese tebes, tamba ho istoria ami jerasaun foun sira bele lee no intende didiak kona ba FALENTIL.

    ReplyDelete
  2. Bet365 Casino Review 2021 - Dr.MD
    Bet365 Casino is 광양 출장샵 an online gambling site that is an online sports betting 화성 출장안마 site owned by Apollo Entertainment Limited. 세종특별자치 출장마사지 The operator 김포 출장샵 is licensed  Rating: 4.1 김포 출장샵 · ‎Review by Dr.MCD

    ReplyDelete


123456789
1. Membru RENETIL Ho Matan Ben Simu Matebian Lasama 2. Primeiru-Ministru Louva Livru RENETIL Publika kona-ba Kontribuisaun Istóriku ba Ukun An 3. Sekjer RENETIL ho Hakerek nain Carlos Saky entrega livru ba PR Taur MR 4. STL - Livru RENETIL iha Prosesu Libertasaun Timor-Lorosae 5. Lansamentu Livru Antes Sem Titulo do Que Sem Patria 6. Sasin no envolvimentu Dr. Rui de Araujo alias Agil nudar militante RENETIL 7. RENETIL - Nova Lideranca Mistica 8. Homenagem a Fernando Lasama de Araújo 9. PN Diskuti Malu Tamba Livru RENETIL