SIVILIZASAUN TIMOR: TOLAN HUSI MUTIN SIRA
Husi: Carlos da Silva L.F.R. Saky
Durante sekulu barak, vizaun eurocêntrica domina narrativa istorika, promove hanoin ida katak nasaun eropeia sira, inklui Portugal, dezempenha papel
sivilizador ida no lori
progresu no kultura ba sosiedade
sira nebe
konsideradu “primitivas”, “atrazadas” no “bárbaras”. Iha Timor-Leste, perspetiva ida ne’e
forma hanoin unilateral ida
katak Portugal mak lori sivilizasaun mai Timor, no ignora kompletamente riku-soin
sira kultural, sosial no ekonomiku Timor
nian nebe iha nanis ona
molok Portugal to’o mai.
Artigu ida
ne’e ho objetivu atu halo analize kritiku ba konseitu “sivilizasaun” tuir
hanoin boot sira hanesan Oswald Spengler, Arnold Toynbee, Lewis Mumford, Claude
Lévi-Strauss, Norbert Elias no Samuel Huntington. Sadere ba perspetiva sira ne’e, artigu ne’e buka
atu sobu mitos sira
kona-ba ideia “sivilizasaun” kolonial nian, nebe
dala barak la-valoriza ka halo lakon singularidade (keunikan) no independensia kultura lokal sira nian, inklui kultura Timor-Lorosa’e nian.
Ho abordajem kritiku ida, artigu ida ne’e sei buka
atu kompreende kompleksidade realidade timor-oan sira nian molok no durante periudu kolonial portuges, hodi hatudu riku-soin sistema sosial,
kultural no ekonomiku
pre-kolonial. Artigu
ida ne’e mos analiza oinsa kolonizador europeu sira koko impoin sira nia vizaun sivilizasaun iha parte seluk mundu nian hanesan Amerika, Afrika, Australia no Azia, no troka ka ignora valor no estrutura kultura lokal sira.
Ikus
liu, artigu ida ne’e
esplora rezistensia
timor-oan sira nian kontra
impozisaun modelu
sivilizasaun Osidente nian, no sublinha importansia atu rekuinhese no valoriza patrimoniu uniku Timor-Leste nian iha kontestu global.
Istorikamente, "sivilizasaun" ne’e dala barak
monopoliza husi vizaun eurocêntrica, nebe konsidera
sosiedade europeia sira hanesan iha tutun aas liu husi sivilizasaun nian,
enkuantu kultura sira seluk hetan naran hanesan “primitivas” ka “bárbaras”.
Prekonseitu ne’e ligadu ba kolonializmu no justifikasaun ba esplorasaun ba
parte seluk mundu nian. Maibe, vizaun ida ne’e sin ona no la-justu.
Sivilizasaun buras iha mundu tomak – iha Amerika, Afrika, Australia no Azia –
ida-idak ho ninia kontribuisaun unika ba umanidade.
Abordajem sientifika kona-ba
sivilizaun halo kritika maka’as kona-ba vizaun eurocêntrica ne’e,
Antropologu Lévi-Strauss (1955) hatudu liman ba nosaun kona-ba sivilizasaun nebe uza ho forma ida arbitraria hodi justifika desigualdades no dominasaun kultural. Iha kontestu ida
ne’e mak Osidente sira hanoin sira nia sivilizasaun makaas liu hotu no
konsidera ema seluk nian, inkluindu Timor nian, hanesan “atrazada” no primitiva.
Teoriku ne’e argumenta katak sosiedade hotu-hotu iha sistema simbolika no organizasionais
sofistikadus, maski la-korresponde ba padraun sira nebe define husi Osidente
sira.
Iha "Tristes
Tropiques" (1955)
Lévi-Strauss halo reflesaun kona-ba sosiedade sira la’os Osidente no
kestiona vizaun eurocênctrica kona-ba prosesu no sivilizasaun, hatudu
katak kultura hotu-hotu iha kompleksidade no valor rasik. Iha nia obra seluk "Race et Histoire" (1952), nia
argumenta katak progresu umanu la’os linear no diversidade kultural esensial ba
avansu umanidade, sobu prekonseitu sira nebe konsidera kultura balun
“sivilizada” liu kultura sira seluk. Nia haree
diversidade kultural hanesan elementu importante ida husi sivilizasaun.
Sivilizasaun
tradisional Timor nian riku ho diversidade kultural, lian, no tradisaun. Lian
lokal sira nebe oioin, no mitos ho tradisaun oral sira, hatudu oinsa sosiedade
Timor organiza ninia vida sosial. Diversidade ida ne’e la’os tada primitivizmu,
maibe evidensia husi adaptasaun kriativu hasoru dezafiu jeografiku no sosial
sira. Iha Lévi-Strauss nia analize, mitos la’os deit funsiona hanesan tetebo’o
(contos ka cerita), maibe mos hanesan sistema kuinhesimentu nebe reflete
relasaun ema nian ho mundu iha nia sorin-sorin. Sosiedade Timor iha mitos sira
hanesan tetebo’o kona-ba kriasaun mundu nian no sira nia relasaun ho
sira nia bei-ala sira nebe kristaliza iha ritual tradisional hanesan tara-bandu,
no seluk-seluk tan. Sistema ida ne’e funsiona hanesan instrumentu ba kontrolu
sosial no ambiente nebe reflete matenek (sabedoria) ekolojiku no ispiritual.
Nia mos halo kritika ba hanoin sira nebe dehan sosiedade sira la’os Osidente
“primitiva” liu kompara ho sosiedade Osidente. Sosiedade Timor pre-kolonial ho
ninia estrutura politika bazeadu iha reinu hanesan Wehali no sistema aliansa
sira entre suku ka reinu sira, hatudu kompleksidade sosial nebe kontra narasaun
kolonial nian nebe dehan ema Timor “atrazadu.” Sistema sira ne’e reflete ema
Timor sira nia matenek hodi rezolve problema sira, asegura armonia, no jere
rekursu sira sustentavelmente. Aleinde ida hirak ne’e, relasaun simbiotiku
entre ema ho natureza. Iha Timor, sosiedade tradisional dezenvolve ona tekniku
agrikultura hanesan terraços (tekniku halo natar iha foho lolon ho
kabubu nebe aas hodi halibur bee no evita rai halai) no irrigasaun simples
(dada behasan ba natar, halo barrajen ka tuba iha dalen Naueti, besik
natar hodi halibur bee, fahe bee hodi ema hotu nebe halo natar bele hetan) hodi
ultrapassa ambiente nebe difisil. Seluk ho ne’e, uza tara-bandu hanesan
forma jestaun ba rekursus no prezervasaun ambiente hatudu kumpreensaun kle’an
kona-ba balansu ekosistema. Lévi-Straus mos rejista oinsa kultura lokal dala
barak hatudu ninia kapasidade reziste maski hasoru presaun kolonial. Iha
kontestu Timor nian, kolonializmu portuges no tuir mai okupasaun Indonezia
la-konsege halo mate tomak kultura lokal nian. Pelu kontrariu, sosiedade Timor
konsege mantein ninia tradisaun, nebe ikus mais sai elementu importante iha
luta ba identidade nasional.
Tuir teoriku sivilizasaun seluk, Spengler (1918/1926)
katak sivilizasaun buras liu husi siklu vida (kehidupan) nian nebe kompostu
husi “nascimento/kelahiran”, “crescimento/pertumbuhan”, “declínio/kemunduran”
no “morte/kematian”. Nia konsidera sivilizasaun hanesan organizmu nebe iha faze
sira ne’e no la-desenvolve linearmente. Splenger hanoin katak sivilizasaun
Osidente nian, tama ona ba faze ida hakiduk, enkuantu sivilizasaun seluk
hanesan Timur nian (Xina no India) iha ona direksaun dezevolvimentu ida
diferente.
Sadere ba naroman vizaun Splenger nian ne’e ita bele
haree katak sivilizasaun Timor nian iha ninia siklus rasik nebe labele sukat ka
kompara ho sivilizasaun Osidente nian. Timor iha ninia istoria no kultura nebe
singular (unik), maski haneban (pressionado) husi kolonizasaun, nia hatudu
ninia tuban (rezistensia) ida estraordinaria. Sivilizasaun Timor nian, nebe liu
ona husi sidin (desafio) esternal barak, bele haree hanesan izemplu oinsa
sivilizasaun ida tuba metin, maski ameasadu husi forsa estranjeira nebe koko
maka’as atu domina no muda diresaun dezenvolvimentu kultura Timor nian,
Molok ema Portuges sira to’o iha Timor, estrutura
sosial no kultural Timor nian reflete faze avansadu husi siklu istoria nebe
uniku. Organizasaun iha forma reinu (hanesan Reinu Wehali, Kamanasa, Luka,
nsst), sistema aliansa entre reinu ka suku sira, no ritual kultural hatudu iha
ezistensia kultural ida nebe dinamiku no kriativu, dok husi konsiderasaun ida
dehan “sosiedade primitivu”.
Teoriku
kona-ba sivilizasaun nian seluk, Toynbee
(1934/1961) haree sivilizasaun hanesan entidade dinamiku nebe
dezenvolve liu husi resposta ba dezafiu sira. Iha ninia vizaun, sivilizasaun
ida-idak hasoru serie dezafiu sira — atu
hanesan ambiente, sosial, ka politika—no
susesu ka la-susesu depende ba kapasidade sosiedade atu responde dizafiu sira
kriativamente. Sivilizasaun nebe bele fo resposta kriativu sei dezenvolve,
enkuantu nebe falha sei monu ka rahun.
Ho
pensamentu Toynbee nian ne’e ita bele haree oinsa sosiedade Timor-Lorosa’e
responde ona ba dezafiu oioin durante ninia istoria, inkluindu kolonizasaun Portugeza,
okupasaun Indonezia, no luta ba ukun-rasik-an. Resposta sira nebe reflete
kriatividade no kapasidade luta nebe aas, hanesan mobilizasaun komunidade
lokal, diplomasia internasional, no rezistensia kultural nebe assegura nafatin
sira nia identidade maski iha pressaun aas nia laran. Iha kontestu Toynbee
nian, sivilizasaun Timor nian bele haree hanesan ida nebe tuba metin
(resistente) no dezenvolve tanba hatene fo resposta kriativu ba dezafiu sira
iha ninia istoria.
Iha
ne’e mos hatudu katak ema Timor hatudu sira nia abilidades avansadas iha
adaptasaun no sobrevivensia iha ambiente jeografiku dezafiador ida,
karaterizadu husi foho, klima rai maran iha rejiaun balun no rekursus naturais
limitadas. Agrikultura sira, hanesan to’os ho natar, halo iha foho lolon sira
ho kabu aas no difisil, sistema jestaun irigasaun lokal sira – ke’e rasik
behasan no halo rasik barrajen hodi halibur bee, no uzu sustentavel ba rekursu
sira hatudu kapasidade resposta kriativa nebe konstitui sivilizasaun ida, tuir
perspetiva Toynbee nian.
Enkuantu
Mumford (1961)
haree sivilizasaun hanesan fuan husi interasaun entre teknolojia, ambiente, no
valor sira kultura nian. Ba nia, dezenvolvimentu sivilizasaun la’os determina
simplesmente husi avansu teknolojia, maibe mos kapasidade sosiedade nian atu asegura
balansu entre nesesidade material no valor umanu sira. Mumford halo krtika ba
sivilizasaun modernu nebe iha tendensia dependente liu ba teknolojia no halo
lakon tiha ninia esensia umana, nia fo naran ba buat ne’e hanesan "megamachine", mak sistema
sosial nebe hahi efisiensia no poder maibe hasees tiha nesesidade ema nian
olistikamente. Ho vizaun sira Mumford nian ita bele observa oinsa sosiedade
Timor kaer metin ninia kultura no tradisaun maski hasoru pressaun kolonial
oioin no modernizasaun. Kolonizasaun Portugeza no tuir mai okupasaun Indonezia
koko impoin estrutura poder no teknolojia husi tasi balu nian nebe dala barak
lahan malu ho kontestu lokal. Maibe ema Timor kaer metin nafatin elementu
prinsipal sira husi sira nia identidade kultural, hanesan sistema uzu kustume,
solidariedade komunidade, fraternidade, koletivizmu, no relasaun armonioza ho
natureza. Iha perspetiva Mumford nian, esforsu ema Timor nian atu assegura
balansu ne’e mak izemplu sivilizasaun nebe reziste ho valoriza no dignifika
valor umanu iha pressaun esternal nia leet.
Mumford mos haree sivilizasaun
lahaketak-an husi urbanizasaun no sidade sira hanesan sentru ba kuinhesiemtu
sira. Maski molok Portugal to’o mai iha Timor, rai ne’e seidauk iha sidade tuir
sentidu osidental nian, reinu tradisional sira, ho ninia estrutura politika no
sosial, funsiona hanesam sentru rejionais poder no kultural nian. Fatin sira
hanesan Wehali iha tempu neba rekuinhesida hanesan polu influensia politika no
ispiritual, dezempenha papel sentral ida iha organizasaun sosial no
prezervasaun kuinhesimentu. Ema portuges ho topasse sira hamutuk ataka no halo
rahun uluk sentu sivilizasaun Timor nian iha Wehale iha 1642 molok konkista tan reinu sira seluk.
Matenek seluk, Elias, iha ninia obra The Civilizing Process (1939/2000) halo abordajen
ba dezenvolvimentu sivilizasaun liu husi mudansa komportamentu sosial,
estrutura poder, no formasaun sosiedade moderna. Ba Elias, prosesu sivilizasaun
hanesan prosesu istoriku nebe naruk, iha nebe ema fazeadamente dezenvolve
autokontrolu, norma sosial, no estrutura nebe kompleksu liu iha sosiedade nia
laran. Iha kontrolu emosional no norma sosial, tuir teoriku ne’e, komportamentu
ema nian sai kontroladu liu, hanesan liu husi maneira han, hatais, ka relasaun
interpesoal, nebe determina husi norma sosial sira nebe dezenvolve nafatin. Ema
Timor iha ninia maneira han nebe halo distribuisaun justa ba nia membru sira
hanesan ema ida hola konta ba fahe hahan tasak iha bikan sira tuir numeru
familia nebe iha, depois ida-idak foti no han. Ida ne’e hanesan forma ida oinsa
uzu no kontrolu ba rekursu nebe iha hodi mantein sustentabilidade moris nian.
Sira mos iha sira nia maneira moris rasik, hanesan hatais tais. Mane sira
kabala tais ka tau hakfolik husi tais no feto sira hatais tais no lataka susun.
Hanesan sosiedade hotu-hotu, ikus mai evolui no hetan influensia husi li’ur
sira hahu tau kalsa no feto sira hahu taka hirus matan tomak.
Enkuantu iha relasaun poder, mudansa dala barak
akontese impulsiona husi interasaun entre grupu sosial sira no disputa poder
sira, nebe kria ierarkia foun iha sosiedade nia laran. Teoriku ida ne’e fo mos
enfaze ba interdependensia, katak ho dezenvolvimentu sivilizasaun nian, ema ida
dependente ba seluk iha rede interdependensia sosial nebe kompleksu. Laiha ema
ida moris izoladu, ema hotu presiza malu no serbisu hamutuk hodi responde ba
ejijensia no nesesidade sira.
Ho vizaun sira Elias nian ne’e tulun ita hodi hatene
dinamika mudansa sosial nebe akontese iha Timor-Lorosa’e molok no durante
periudu kolonizasaun Portugeza. Kolonizsaun hanesan instrumentu “sivilizasaun”.
Governu kolonial Portuges impoin sira nia norma sosial, politika, no kultural,
nebe konsidera “sivilizadu liu” ba ema Timor. Prosesu ne’e dala barak ignora
tiha sistema valor lokal nian no marjinaliza tiha kultura orijinal. Prosesu “sivilizasaun” kolonial Portuges nian
iha kontrolu sosial no poder, involve dominasaun poder, introdusaun relijiaun
katolika, no restruturasaun sosiedade, nebek nia ierarkia foun no mudansa iha
padraun relasaun sosial. Biar iha pressaun maka’as, mosu rezistensia lokal. Ema
Timor hatudu autokontrolu no solidariedade hodi defende sira nia identidade liu
husi kultura, kustume no rezistensia hasoru presaun kolonial. Prosesu ne’e
hatudu katak sivilizasaun la’os de’it impoin husi leten, maibe mos artikula ho
dinamika lokal. Sosiedade tradisional Timor-oan sira hatudu sistema kompleksu
regulasaun sosial no organizasaun komunitaria sira, reflete iha pratika sira
hanesan tara-bandu – kodigu konduta nebe regula uzu ba rai, protesaun
ambiental no rezolusaun konflitu sira. Sistema hirak ne’e, mak hatudu
autokontrole no respeitu ba norma sira, evidensia grau aas ida husi
sofistifikasaun sosial.
Tuir matenek
na’in seluk, Huntington
(1996), define sivilizasaun sira hanesan bloku kultural sira
ho valor sira fahe ba malu (compartilhados). Liu husi ninia teoria iha The Clash of Civilizations, nia
dehan iha era pasca-Guerra
Fria, konflik global la’os
ona bazeadu iha ideolojia ka ekonomia, maibe iha diferensa kultura no
sivilizasaun. Nia define sivilizasaun hanesan identidade kultural nebe luan,
inklui lian, relijiaun, istoria, uzu kustume, no
instituisaun. Nia haree konflitu iha futuru sei akontese entre sivilizasaun
nebe lahanesan - xoke kultural - hanesan Osidente, Islam, Konfusianizmu, tanba
diferensa kultura nebe fundamental tebes. Ba nia, sivilizasaun sai hanesan
identidade prinsipal nebe determina solidariedade ka inimizade (permusuhan) –
identidade no solidariedade – entre grupu sira ema nian. Nia mos haree katak
relijiaun iha papel sentral iha formasaun identidade sivilizasaun, no dala
barak sai pontu konflitu. Limitasaun entre sivilizasaun mak zona konflitu
potensial, nebe Huntington bolu “Linhas de Fratura da Civilização” ka
linha kotu-kotu sira husi sivilizasaun. Ho naroman husi teoria Huntington nian,
ita bele haree sosiedade timor-oan sira nian iha
pre-kolonial iha ona identidade kultural koletiva, hatada ho lian lokal sira
(hanesan Tetun Terik, Mambae, Makasa’e, Fataluku no seluk-seluk tan),
tradisaun oral sira, mito kriador sira no pratika ritual sira. Elementu
kultural hirak ne’e hamosu sentidu pertensimentu no diferensiasaun relasiona ho
grupu sira seluk iha rejiaun Sudeste Aziatiku. Valor “compartilhado” sira fahe
liu husi uma lulik sira, saida mak bele halo no saida mak labele halo,
no liu husi lia-moris no lia-mate sira nebe padronizadu, saida mak bele fo no
saida mak labele fo, ka liu husi tesi lia sira bazeia ba padraun nebe
estabelesisu ona, hanesan dame malu, fo multa no seluk-seluk tan.
Huntington ko’alia kona ba
importansia defende identidade kultural no
sivilizasaun. Nia mos dehan iha futuru sei akontese konflitu entre sivilizasaun
sira nebe lahanesan - xoke kultural. Tuir lolos xoke kultural akontese tiha ona
desde tempu kolonial nian, entre kristianizmu no relijian lokal sira nian.
Timor-oan sira halo rezistensia hasoru dominasaun no presaun esternal sira
tanba atu defende sira nia lian, kostume,
no fiar.
Funu
boot Kailaku (1719-1769) mosu tanba Timor-oan sira lasimu kolonialista Portuges
no lasimu naran sira malae no kristaun nian. Malae sira dehan ema Timor nia
naran, nebe hanesan bei-ala sira nian, naran jentiu, tanba ne’e labele uza no
tenki troka tiha ho naran malae nian. Ba sira, naran malae nian, mak naran
sarani nian.
Funu hodi
defende identidade no kultura hanesan iha Kailaku ikus mai repete hikas iha
fatin seluk, ida mak iha Luka (1776-1789). Timor-oan
sira luta no halo rezistensia hodi proteje sira nia lian, sira nia tradisaun,
no sira nia fiar husi dominasaun ema li’ur nian hatudu oinsa sivilizasaun
reziste hasoru pressaun esternal. Hafoin Timor-Lorosa’e hetan nia libertasaun,
dezafiu nebe iha mak harii armonia entre eransa kolonial, tradisaun lokal, no
ejijensia globalizasaun, nebe dala barak eziste entre sivilizasaun sira
lahanesan. Maski Timor-Lorosa’e adopta ona Portugues sai hanesan
lian ofisial Timor nian ida, maibe husi reasaun sira nebe iha, la’os de’it
ladun simu di’ak lian ne’e, maibe lakohi aprende lian ne’e mos sai dezafiu ida.
Biar hanesan politika ida nebe impoin husi jerasaun tuan sira, bainhira
jerasaun foun sira la-motivadu atu aprende lian ne’e mak politika ida ne’e mos
bele hasoru dezafiu boot. Agora fila ba governu oinsa kria kondisoins no hamosu
elementu motivador sira atu halo jerasaun foun sira bele motivadu atu aprende
lian ne’e. Husi relijiaun Katolika nian ladun sai problema boot tanba, direita
ka indireitamente, relijiaun Katolika mos simu ona fiar sira Timor-oan sira
nian, fiar sira nebe iha tempu kolonial portuges haree
katak kontraditoria ho doutrina kristan nian, fiar politeista ka animista. Fiar
rua bele moris hamutuk. Hela de’it naran hanesan identidade mak seidauk hetan
konsensu loloos. Iha
tempu kolonial portuges inkluindu iha Timor, iha livru ida, Catálogo Onomástico, livru rejistu naran propriu,
ka livru rejistu naran permitidu
sira, autorizadu husi
autoridade governu ka Igreja. Livru ida ne’e ho objetivu atu
garante katak naran sira nebe fo ba labarik sira tenki tuir tradisaun kultura,
relijiaun ka linguistika portuges nian. Iha kontestu Timor nian durante periudu
kolonial portuges, pratika sira hanesan ne’e, aplika atu garante katak naran
sira nebe atu uza tenki tuir influensia portuges nian, reflete relasaun metin
entre relijiaun Katolika no administrasaun kolonial. Agora Timor ukun-an tiha
ona, laiha ligasaun ruma ho administrasaun portugeza, tanba sa Igreja sei kaer
metin nafatin buat tuan no eransa kolonian nian? Igreja tuir loloos tenki mamar
ba ida ne’e, tanba naran sira nebe dehan tuir santo sira nian, afinal naran ema
portugues sira nian. Naran sira ne’e mak hodi impoin ba timor-oan sira atu uza
no halo lakon tiha ema Timor nia naran rasik nebe hanesan sira nia identidade rasik.
Iha ona esperiensia balun, ema balun lori nia oan ba sarani, maibe naran nebe
sira eskolha rasik, tuir
sira nia bei-ala sira nian lasimu husi padre nebe atu sarani, sira lori sira
nia oan fila ba uma no la sarani. Sira prefere naran Timor nian duke naran
malae nian. Igreja tuir lolos muda nia politika, husik ba inan-aman sira hili
rasik oan sira nia naran, duke kaer metin buat tuan ida nebe lakontribui ba
hametin identidade kultural Timor nian. Ita hotu hatene ema mate atu ba lalehan
ka lae, la’os naran mak determina, maibe hahalok (Saky, 2013; Saky 2022).
Husi vizaun ema
matenek sira ne’e nia hotu, ita bele dehan sivilizasaun mak estajiu avansadu
husi organizasaun sosial no kultural ida, karaterizadu husi estrutura kompleksa
sira governasaun, ekonomia, relijiaun, siensia, arte no teknolojia. Diferente
ho sosiedade sira nebe konsidera “primitiva”. Sosiedade Timor, la’os sosiedade
nomade, sira hela metin iha sira nia knua, halo to’o mak muda ba mai. Molok
portuges sira to’o mai, timor-oan sira hela metin, la-muda ba mai,
organizada-an iha knua, la’os iha sidade (husi termu civilis, iha lian
latin, relasiona ho vida urbana), tuir konseitu Osidente nian, nomos la’iha sistema
eskrita no lei formal sira hanesan Osidente nian, maibe sira iha sira nia lei
rasik nebe la-eskrita nebe estabelesida ona, hanesan izemplo ida “tara-bandu”
no se mak viola prinsipiu no valores sira iha “tara-bandu” nian sei
hetan sansaun.
----------------------------------------------&&&&&--------------------------------------------------------
Hafoin ita haree hotu teoria sira kona-ba sivilizasaun
nian ita koko haree sivilizasaun ema Timor nian, sivilizasaun ida nebe eziste
tiha ona molok Portuges sira to’o iha Timor. Parte balun mak hanesan temi ona
iha leten, maibe ita aborda tan dala ida hodi bele kumprende di’ak liu katak
ita Timor mos iha ita nia sivilizasaun rasik.
Molok ema portuges sira to’o mai iha Timor, rai ne’e
la’os mamuk hanesan mutin sira halo propaganda katak rai Australia rai mamuk,
rai na’in laiha hodi sira bele okupa ema aborijen sira nia rain. Iha Timor, ema
husi rasa no grupu etiniku oioin mak hela iha ilha Timor ho forma organizasaun
mos oioin. Sosiedade Timor, maior parte, kompostu husi reinu lokal sira nebe
bolu liurai, nebe funsiona ho forma ida autonoma, no regula ho sistema
politika tradisional sira, ho lideransa ezerse husi xefe ka liurai lokal.
Liurai sira nebe forma aliansa entre sira, nebe mantein ho akordu politiku no
kazamentu estratejiku sira.
Sistema governasaun Timor nian bazeia iha
solidariedade suku no lei konsuetudinaria (hukum adat) sira, dala barak hametin
liu tan ho ritual relijioza no kultural sira. Tuir Gunn (1999), katak liurai
sira forma sistema aliansa politika nebe permite moris hamutuk (koabitasaun) ho
dame no troka rekursu sira entre suku sira timor-oan nian, kria rede apoiu no
defende malu. Hanesan izemplu reinu Wehali, Kamanasa, Maubara, Luka nia sira
seluk, iha sira nia sistema governasaun ho ida-idak nia xefe tradisional, nebe
ezerse autoridade politika no relijioza. Sistema ida ne’e iha relasaun ho
liurai sira seluk liu husi rede aliansa no kontratu ka fila liman sira.
Ita bele haree oinsa, iha tinan 1719 reinu lubuk ida
halibur iha liurai Kamanasa nia uma, sira halo akordu no halo juramentu atu
halo funu kontra portuges ho topasse (mestisu) sira. Mestisu sira sai liman-ain
kolonialista portuges nian. Aliansa nebe iha lasimu kolonializmu no lasimu
relijiaun kristaun ho naran kristaun sira nian. Rezultadu husi aliansa ne’e mak
mosu funu Kailaku, iha nebe halo ema barak mate, inkluindu amululik mutin rua.
Mutin ho topasse sira nebe iha superioridade liu, manan funu no oho ema Timor
barak no sunu mutuk knua sira.
Iha
Timor-Lorosa’e relijiaun mos dezempenha papel sentral ida molok portuges sira
to’o mai. Animizmu, ho fiar ba ispiritu bei-ala sira no forsa sira natureza,
pratika ida nebe halo iha Timor laran tomak, no ohin loron sei la’o nafatin liu
husi uma lulik sira. Suku ka liurai ida-idak iha ninia ritual no
seremonia rasik, dala barak assosia ho festiva agrikola sira ka mudansa
estasaun. Seremonia agrikola sira mak hanesan sau hare no sau batar.
Seremonia ba mudansa klimatika sira mak hanesan halo seremonia bolu udan bainhira
hasoru bainloron naruk. Hahii no hamulak ba bei-ala sira hanesan karateristika
importante seluk, ho pratika sakrifisiu sira hanesan oho manu, bibi, fahi no
karau, no festa relijioza sira nebe reforsa koezasaun sosial. Iha Timor,
komunidade sira pratika ritual adora no hamulak ba bei-ala sira, iha nebe
familia sira mantein altar familiar nebe bolu beli, iha dalen Naueti no
Makasa’e, no halo seremonia hodi fo onra ba ema mate sira. Iha uma lulik
nia laran sira, iha fatin propriu ida hanesan oratoriu, hodi sira tau sasan
lulik sira ba. Tuir Traube (1986), pratika hahii bei-ala sira mak forma
rezistensia ispiritual nebe matein timor-oan sira iha ligasaun ho ninia
identidade no nia rain, maski hasoru tentativa kristianizasaun.
Portuges
sira impoin relijiaun Katolika hanesan meiu ida atu asimila ema Timor ba
kultura kolonial nian. Esforsu ida ne’e dala barak involve harahun pratika fiar
orijinal no lisan ema Timor nian. Populasaun lokal obrigadu atu halo tuir fiar
Katolika nian, no dala barak ritual kustume tadisional konsideradu “idolatria”
ka “penyembahan berhala” neduni tenki halo lakon tiha. Eskola kolonial sira
sira nian hanorin de’it lian no valor sira portugeza nian, enkuantu lian no
tradisaun lokal sira ignoradu ka konsideradu inferior. Tuir Durand (2004) katak
katolizasaun iha Timor la’os de’it esforsu misionariu sira nian, maibe mos
instrumentu kolonial nian hodi halo lakon kultura lokal no troka hikas ho
estrutura sosial Europa nian.
Ekonomia,
parte ida husi sivilizasaun nian. Molok ema portuges sira to’o iha Timor,
ekonomia Timor nian dominadu ka bazeia iha agrikultura subsistensia. Timor-oan
sira kuda haree, batar, aifarina no produtu aihan sira seluk. Aleinde
ida ne’e, iha rede de troka ida entre reinu oioin sira, ho produtu sira hanesan
tais, hena, seramika no produtu agrikola sira nebe fa’an husi fatin ida ba
fatin seluk. Sasan sira ne’e balun mai husi Xina. Sistema fila liman (trocas)
la-uza osan maibe troka sasan ba malu, iha nebe hametin liu tan koezaun sosial
hanesan Foz (2003) dehan, molok portuges sira to’o, ekonomia timor-oan sira
nian bazeada iha sistema fila liman lokal ida, iha nebe resiprosidade mak baze
husi relasaun komersial no sosial sira.
Iha Timor-Lorosa’e, troka foz no produtu seluk entre knua ho reinu oioin
hanesan pratika komum ida, ho komunidade ida-idak fornese produtu espesifiku
ida, tais ka foz.
Ho
portuges sira to’o iha Timor, sistema ekonomia kolonial portuges nian depende los
de’it ba serbisu forsadu no esplorasaun rekursu lokal nian. Ema rai-na’in dala
barak obrigadu serbisu iha to’os sira kafe, kabas ka kuda modo no sein
renumerasun ida justa no dala barak nein selu duit metan ida. Sistema serbisu
forsadu ne’e kuinhesidu ho corveia, iha nebe populasaun lokal obrigadu
serbisu ba governu kolonial sein simu kompensasaun ruma, atu osan ka sasan
ruma. Riku-soin husi rai nian, hanesan ai-kameli, esporta ba Europa, enkuantu
ema Timor moris kiak nafatin. Fox (1980) dehan esplorasaun ekonomia husi ema
portuges sira provoka probreza estrutural iha Timor, iha nebe ninia rekursu
natural sira uza hodi hariku potensia kolonial.
Iha
fali aspetu juridiku mos hanesan. Ema rai-na’in sira obrigadu hakruk ba sistema
juridiku ida nebe lahanesan ba ema portuges sira. Lei kolonial nian halo
diskriminasaun ba populasaun lokal, ho privilejiu ba ema europeu no mestisu
sira (desendente europeu sira). Kargu importante sira iha governu fo de’it ba
ema portuges sira ka mestisu sira. Timor-oan rai na’in sira ladun iha asesu ba
ensinu superior ka pozisaun sira. Tribunal kolonial sira nian hola dezisaun ba
kazu sira ho baze iha estatutu sosial, iha nebe ema Timor rai-na’in sira
jeralmente lakon. Tuir Gunn (1999) katak lei kolonial portugeza nian tau ema
Timor rai-na’in sira iha pozisaun subordinada, asegura dominasaun ema europeia
sira hasoru aspetu vida sosial hotu-hotu.
Portuges
sira mos muda sistema sosial ema Timor nian, nebe bazeada iha suku, uma
lulik, no tradisaun lokal. Hafraku xefe tradisional barak nia poder no dala
barak halo lakon tiha sira nia papel. Sistema liurai (xefe suku) dala barak
integradu ba estrutura kolonial nian, ho kondisaun sira tenki aseita atu hakruk
ba orden portuges sira nian. Iha kazu balun, xefe tradisional nebe lakohi
hakruk ba kolonializmu sira hetan oho ka tebe sai sira husi sira nia pozisaun
no malae sira foti fali sira nebe hakruk ba sira. Tuir Hagerdal (2012)
estrutura tradisional sosiedade Timor nian modifikadu sistematikamente hodi
serbi interesse kolonial nian, ne’eduni tohik timor-oan sira nia identidade orijinal.
Lian
lokal sira mos nunka hetan atensaun uituan husi kolonialista portuges. Lian
portuges mak sai lian ofisial, enkuantu lian lokal sira hanesan Tetun, Mambai,
Makasa’e, Bunak, Fataluku, Galolen, Waima’a, Tokodede, Naueti no selukseluk
tan, nunka rekuinhesidu ofisialmente. Ida ne’e halo ema Timor lakon kapasidade
atu dezenvolve sira nia tradisaun literasia rasik. Tanba ne’e mak to’o Timor
ukun-rasik-an, biar adopta ona Tetun no Portuges ba lian ofisial, maibe sempre
dudu uluk Portuges ba oin duke Tetun ho razaun katak lian Tetun sei ki’ak. Lian
nasional sira seluk nein hetan atensaun. Tetebo’o ka contos populares
no tradisaun oral barak lakon tanba laiha esforsu atu prezerva. Tuir Hull
(1998) kolonializmu portuges sistematikamente ignora lian lokal sira, hodi
aselera prosesu marjinalizasaun ba kultura lokal.
Timor
situa iha fatin estratejiku ida iha sudeste aziatiku, no iha kontaktu ho
sivilizasaun sira seluk, inkluindu imperiu Madjapahit, Sriwijawa, no komunidade
arabi sira. Interasaun sira ne’e influensia tebes ekonomia no kultura sira
Timor nian, liuliu, liu husi komersiu espesiaria sira no bens sira seluk. Prezensa komersiante xinezes
no arabi sira iha tasi ibun sira Timor nian fasilita tebes troka ba bens sira
hanesan osan mutin, hena no material sira seluk, iha nebe fo impaktu ba
dezenvolvimentu kultural no ekonomika lokal nian. Tuir Gunn (1999) komersiu ho
ema xina no arabi sira tuir tasi ibun sira Timor nian lori influensia material
no kultural sira nebe integra iha pratika sira timor-oan nian, sein destrui
ninia identidade baze.
Sosiedade hotu-hotu liu husi faze ida primitividade,
laiha sosiedade ida haksoit liu de’it faze ida ne’e ba kedas sosiedade moderna.
Mutin sira dala barak dehan povu seluk nebe la’os europeu laiha sivilizasaun
tanba sukat ho hahalok “barbaridade” sira. Sera ke iha Europa nunka iha
barbaridade? Aktu ida konsideradu “bárbaro” la’os eskluzivamente asosiadu ho
tesi ulun, maibe luan liu tan, inklui asaun sira konsidera la-umana, kruel
(kejam) ka kontraria ho valor sivilizatoriu sira husi determinada sosiedade ka
epoka.
Tesi ulun kuaze akontese iha fatin hotu-hotu, inklui
iha Europa antiga. Pratika sira ne’e akontese iha fatin oioin iha periudu
istoriku no kultura sira, liuliu relasionadu ho funu, punisaun legal no ritual
relijioza. Pratika tesi inimigu nia ulun hanesan trofeu funu nian, la’os
akontese de’it iha funu balun iha Timor maibe akontese mos iha Celtas, iha
Europa. Ema nia ulun, dala barak, sira rai di’ak no hatudu ba publiku hanesan
simbolu manan funu. Romanu sira, maski organizadu liu iha sistema juridiku,
sira mos tesi ulun hanesan forma punisaun ba krime todan sira, liuliu sira nebe
halo traisaun. Tesi ulun hanesan forma pena kapital (hukuman mati) iha
sosiedade oioin iha Europa. Durante Idade Média, tesi ulun halo iha fatin
publiku sira, hodi ema hotu bele haree. Iha kultura europeia pre-kristaun balun
nian, pratika tesi ulun iha ritual relijioza sira. Iha fatin balun atu hatudu poder,
ulun sira nebe tesi ona, hatur forma iha baki leten sira ka tidin iha ai-meik tutun
sira, hodi halo ta’uk inimigu no hodi konsolida poder ukun-na’in sira nian.
“Barbaridade” ne’e refere mos ba masakre sira no halo
tortura la-umana sira. Se Portugal lori sivilizasaun mai iha Timor, tanba sa
sira to’o mai Timor lahamate kedas pratikas tesi ulun sira nebe sira rasik
involve iha laran hanesan akontese iha revoltas barak hasoru sira? Se sira lori
duni sivilizasaun mai Timor, tanba sa mak sei akontese masakre no tesi ulun
sira iha Uatu-Lari no Uatu-Karbau, iha Revolta 1959, nebe sira rasik involve
iha laran?
Barbaridade sira hotu, bainhira ita haree husi prizma
istoriku, reflete normas kulturais, politikas no sosiais iha epoka neba nian.
Nune’e, la’os akontese iha Timor mesak, maibe parte ida husi kontextu umana
nebe luan liu iha tempu antiga.
Misaun
sivilizadora nebe ko’us husi kolonializmu portuges relasiona ho Timor-Lorosa’e
hanesan parte husi diskursu ideolojiku ida hodi justifika sira nia dominasaun
kolonial nian. Ideolojia ida ne’e bazeia iha hanoin ida katak populasaun sira
kolonizada ne’e “atrasadas/terbelakang” ka “primitivo”, tanba ne’e, presiza
halo sira sai “sivilizadas” husi kolonialista europeia sira. Ba kazu
Timor-Lorosa’e nian, narrativa ida ne’e halo ho intensaun atu ignora tiha
kompleksidade sosial, kultural no politika sivilizasaun Timor nian nebe iha
nanis ona. \
Sivilizasaun Timor nian iha ninia siklus rasik, labele
sukat ho sivilizasaun Osidente nian. Timor iha ninia istoria no kultura nebe
singular (unik), maski haneban (pressionado) husi kolonizasaun, nia hatudu
ninia tuban (rezistensia) ida estraordinaria. Sivilizasaun Timor nian liu ona
husi sidin (desafio) esternal barak, bele haree hanesan izemplu oinsa sivilizasaun
ida tuba metin, maski ameasadu husi forsa estranjeira nebe koko maka’as atu
domina no muda diresaun dezenvolvimentu kultura Timor nian.
Estrutura sosial no kultural Timor nian reflete faze
avansadu husi siklu istoria nebe uniku. Organizasaun iha forma reinu, sistema
aliansa entre reinu ka suku sira, no ritual kultural hatudu iha ezistensia
kultural ida nebe dinamiku no kriativu, dok husi konsiderasaun ida dehan
“sosiedade primitivu”.
Ema Timor ninia sivilizasaun hatudu husi kompleksidade
sosial nebe iha, sira organiza an iha reinu sira, halo aliansa entre suku
ka reinu sira no sistema irarkika sira. Iha mos sistema komunikasaun,
liu husi tradisaun oral sira no simbolizmu hatudu iha arte sira, hanesan tais
no eskultura ka ukir-ukiran
sira no boneku husi ai ka karau dikur sira nebe sira sabir. Gravura no eskultura
nebe hetan iha gruta ida iha Illa Kere Kere, iha rejiaun Lauten, konsiderada
hanesan tadak signifikativu iha istoria sivilizasaun Timor nian. Gravura no
eskultura ne’e ilustra figura ema no balada sira nebe estilizadu, mai husi
tinan 2.000 molok Kristu to’o tinan 500 molok Kristu, nebe pertense ba periudu
Neolitiku ka inisiu husi Idade Broze. Gravura no eskultura iha Illa Kere
Kere ne’e hatudu eziste sivilizasaun nebe iha ona pratika artistika no
simbolika sira avansada. Reprezentasaun sira ne’e hanesan parte integral husi
legadu kultural Timor-Lorosa’e nian nebe riku no destaka singularidade
espressaun sira artistika lokal nian molok influensia esternal to’o iha Timor,
hanesan kolonializmu.
Timor-oan sira mos hatene ona halo bikan, kanuru,
kanedok no kaneka husi ai ka nuu kakung ka au-betun, hatene ona halo sana rai
no seluk-seluk tan. Iha saude nian, sira mos hatene ona, ai-tahan, ai-kulit no
ai-abut hodi kura moras, nebe ohin loron bolu medisina alternativa. Iha mos instituisaun
tradisional sira, hanesan tara-bandu, uma lulik, halo lia
moris no lia mate, iha lia-nain sira hodi tesi lia tuir regras ho normas sira
nebe iha, no papel lider ispiritual ka“makailuluki”sira, hodi halo ritual
no hamulak ba bei-ala sira. Iha mos interaksaun ho meiu ambiente, sira
dezenvolve agrikultura subsistensia sustentavel, uzu rekursu tasi no rai nian. Kultura
no identidade mos buras hanesan mitos kriador sira, dansa tradisional sira
hanesan tebe, bidu no dahur no serimonia lulik sira nebe hametin valor koletivu
sira. Iha knananuk no ai-knanoik, buat hirak ne’e reflete tadak husi
sivilizasaun nian.
Ne’e duni, bainhira dehan portuges sira mak lori sivilizasaun mai Timor,
retorika ne’e ladun los tomak. Buat nebe labele nega katak sira mak lori mai
mak eskrita no fiar tuir relijiaun katolika nian. Buat sira seluk, molok sira
to’o mai kuaze iha hotu ona. Timor iha ona ninia organizasaun sosiu-politika.
Sosiedade Timor estrutura an tiha ona iha reinus ka liurais (xefe lokal sira),
ho sistema lideransa bazeia iha linhajen familiar no lasu entre suku sira.
Liurai sira ukun ho baze tradisaun no pratika lokal sira nian, hatudu forma
governasaun ida adaptada ba kontestu sosial no jeografia rejiaun nian. Seluk ho
ne’e, Timor mos iha ninia kultura no tradisaun. Timor iha eransa
kultural ida nebe riku tebes, inkluindu pratika ispitirual sira, ritual
relijioza sira no mitolojia sira nebe esplika kona-ba mundu tuir sira nia
maneira rasik. Tais hanesan izemplu ida husi abilidade artistika no
kompleksidade kultural nebe iha tiha ona. Timor oan sira kuda kabas, ku’u no
dulas ho ferramenta nebe sira halo rasik hodi haketak kabas ho nia musan. Ti’i
kabas, tuir mai soru hodi sai tais mane ka tais feto ka ba hakfolik.
Transmisaun oral hanesan prezervasaun sofistikada ida ba kuinhesimentu no
istoria bei-ala sira nian. Iha mos sistema ekonomiku. Timor-oan sira
hatene serbisu ona iha agrikultura, inkluindu kuda batar, kuda haree, fehuk,
aifarina, kumbili, uhi no seluk-seluk tan, nebe dezenvolvida di’ak tebes,
nune’e mos komersiu lokal no rejional ho povu vizinhu sira, hanesan ho ilha
vizinha sira Indonezia nian. Uzu ba rekursu natural sira, hanesan ai-kameli,
bani-been, no lilin, nebe hanesan merkadoria ida folin boot tebes, hatudu Timor
integradu ona iha rede komersial rejional sira nian. Hanesan mos relasaun ho
meiu ambiente. Timor-oan sira mantein relasaun armonioza ida ho natureza,
ho pratika subzistensia sustentavel sira nebe garante komunidade sira nia moris
tomak.
Istoria
Timor-Lorosa’e nian dala barak konta hahu husi ema Europa sira to’o iha Timor,
liuliu ema portuges sira. Maibe, evidensia arkeolojika, antropolojika no
kultural sira hatudu katak sivilizasaun Timor nian, kleur ona iha molok Timor
hetan kontaktu kolonial, sivilizasaun ida nebe riku no komplexa.
----------------------------------------------------&&&&&--------------------------------------------------
Europeu
sira haree katak sira nia sivilizasaun mak aas liu hotu tanba ne’e sira buka
impoin ba povu seluk nebe sira konsidera “primitiva” no “atrasada”. Impozisaun sivilizasaun ne’e kuaze halo iha
mundu tomak, liuliu ba povu sira iha Amerika, Afrika, Australia no Azia.
Kolonialista
europeu sira to’o iha kontinente Amerika lori destruisaun ba kultura avansada
sira iha Amerika hanesan asteka, maia no inka nian.
Sivilizasaun sira ne’e iha ona sistema politiku no ekonomiku kompleksu sira,
maibe sobu tiha hotu ho violensia militar no impozisaun estrutura kolonial sira
nian. Tuir Diamond (1997) ema europeu sira konkista sivilizasaun ema rai na’in
sira nian la’os de’it ho superioridade iha kilat, maibe mos ho “patogenos”,
moras ida nebe harahun populasaun lokal. Hatama moras sira hanesan variola no
sarampo, destruidor tebes ba ema rai na’in sira, nebe laiha imunidade natural,
provoka kolapsu demografiku. Tuir Mann (2005) populasaun nativa amerikana tokon
60 nune’e monu ba tokon 6 iha espasu tempu uituan husi sekulu ida hafoin
Colombo to’o. Hanesan mos iha fatin seluk, potensia kolonial sira impoin lian
europeia sira nian, hanesan ingles, espanhol no portuges, nune’e mos relijiaun
kristan sira no sistema juridika sira, halo lakon pratika kultural ema rai
na’in sira nian. Tuir Todorov (1984) konkista Amerika hanesan aktu violensia
fizika nomos simboliku dala ida, ho distruisaun ba templu (kuil) sira, sunu
livru antigu sira hakerek ho liman no halo lakon lian ema rai-na’in sira nian.
Sistema
ekonomika kolonial nian, hanesan encomienda no mita, esplora ema
rai-na’in sira hanesan halo serbisu forsadu. Tuir Galeano (1971) kolonialista
sira lori mos hotu rekursu sira Amerika nian hodi hariku Europa, enkuantu ninia
povu sira halo ba atan ka halo mohu.
Esplorasaun
kolonial nian mos lori pratika agrikola sira no estrativista sira nebe harahun
ekosistema lokal sira. Tuir Crosby (1972) introdusaun espesie sira europeia
nian altera ekolojia Mundu Foun nian nebe labele rekupera hikas, dala barak
sakrifika povu rai-na’in sira.
Iha
Afrika mos hanesan, ema mutin sira sobu sistema politika tradisional sira,
hanesan reinu no imperiu sira (izemplu: Imperiu Zulu, Imperiu Ashanti).
Impozisaun sistema kolonial reduz ona lider lokal sira ba administrador sira
nebe hakruk ba dominiu europeu nian. Tuir Rodney (1972), kolonializmu europeu
dezestabiliza kle’an tebes instituisaun politika sira iha afrika, hodi troka
fali ho administrasaun kolonial nian no reforsa liu tan ho kontrolu europeu
nian.
Kongo,
iha dominiu Beljia nian, iha Leopoldo II, sira oho ema barak tebes, inkluindu
halo mutilasaun no asasinatu sira, hodi garante estrasaun ba borraxa hanesan Hochschild (1998) dehan, mutin
sira halo violensia sistematika kontra populasaun lokal iha Kongu Belga mak
izemplu klaru oinsa kolonializmu destrui komunidade lokal sira hodi hetan
lukru. Sira mos halo impozisaun iha lingua, relijiaun no valor sira europeu
nian hodi halakon lingua lokal sira no pratika kultural sira. Kristianizasaun
forsada hodi hamohu elementu ispiritual sira afrikana nian. Ba ida ne’e Mbiti
(1991) deskreve konversaun ba kristianizmu uza hanesan kilat ida hodi sobu fiar
sira ema rai-na’in nian no lejitima superioridade europeia nian.
Iha
Afrika Sul, kultura orijinal ema Afrika nian hetan presaun husi apartheid
nebe hanesan kontinuasaun husi kolonialista mutin, liu husi politika edukasaun,
relijiaun, no limitasaun ba atividade sosial. Politika kona-ba edukasaun ninia objetivu
atu fo edukasaun nebe la-aas ba labarik kulit metan sira atu sira bele atende
de’it nesesidade ekonomika mutin sira nian hanesan forsa trabalhu braçal
ka tenaga kerja kasar.
Sistema
apartheid nian bandu ema kulit metan uza sira nia lian orijinal iha eskola
formal, troka ho lian Ingles. Politika ida ne’e estraga transmisaun tradisaun
oral no kultura lokal.
Fatin
kultural no ispiritual ema rai-na’in nian dala barak destruidu ka ignoradu,
hanesan destruisaun ba suku no hasai ema rai-na’in husi rai sira rai bei-ala
sira nian. Tuir Mandela (1994) edukasaun ba ema kulit metan iha apartheid
nia okos projetadu atu reforsa sira nia subordinasaun. Ida ne’e la’os edukasaun
iha ninia termu loloos, maibe instrumentu dominasaun,
Kolonizasaun
iha Afrika Sul hahuu prosesu hadau rai bei-ala sira nian, nebe ikus mai
kontinua husi apartheid liu husi lei Acts
(1913 no 1936). Lei
ne’e limita ema kulit metan atu hela de’it iha 7% (depois 13%) husi territoriu Estadu
nian, maski sira mak populasaun maioria.
Komunidade
orijinal hanesan Khoisan no Zulu forsadu husik hela sira nia rain, nebe ikus mai halo
ba fazenda ka abitasaun ba ema kulit mutin.
Iha
zona sidade sira hanesan Johannesburg
no Cape Town aplika
politika segregasaun total ho harii abitasaun ketak ba ema kulit metan, hanesan
Soweto, dok
husi sentru sidade. Tuir Thompson (1990) deslokamentu forsadu ema Afrika husi
sira nia rai bei-ala sira nian maka atake diretu ba sira nia identidade no ezistensia.
Kolonizasaun
iha Afrika Sul hahu ho esplorasaun ba rekursu, inklui osan mean no diamante, no
apartheid kontinua ho politika ida ne’e. Uza ema rai-na’in hanesan forsa
trabalhu baratu iha mina boboot sira sein protesaun ba sira nia direitu sira.
Trabalhador
mina sira nian dala barak foti husi area sira husi sira nia moris fatin atu
serbisu iha kondisaun ida aat ho salariu ki’ik, enkuantu lukru suli ba
kompanhia ema kulit mutin sira nian hanesan De Beers. Tuir Galeano (1971) minerasaun iha apartheid
nia okos mak lalenok direktu husi modelu kolonial, esplorasaun ba populasaun
rai-na’in hodi hariku kolonialista.
Apartheid halo
rahun komunidade tradisional Afrika ho impoin sistema juridiku no relijiaun
Osidente. Sistema kostume, nebe antes uza ba rezolusaun konflitu no regula
sosiedade, dudu sees tiha hodi uza fali sistema nebe afavor ba lei Europa nian.
Halo ki’ik papel xefe suku nian hodi sai hanesan de’it ezekutor politika apartheid
nian iha territoriu segregadu sira (Bantustan),
neduni halo ema lakon fiar ba sira nia sistema tradisional. Tuir Todorov
(1984) apartheid la’os de’it haketak rai ho serbisu, maibe mos halo
rahun sistema sosial nebe halo definisaun ba ezistensia komunidade nativa.
Kolonialista
mutin seluk, Portugal, mos kuda politika assimilasaun iha ninia kolonia sira
iha Afrika, ejiji ba ema afrikanu sira atu adopta kustume sira portugez sira
nian hodi bele konsideradu “sivilizadus”. Ida ne’e inklui aprende lian
portugeza, konverte ba kristianizmu no husik hela pratika kultura lokal nian.
Tuir
Newitt (1995), iha Mosambike eskola sira missionaria sira nian bandu labele uza
lian lokal, obriga labarik sira ko’alia de’it lian portuges. Ida ne’e rezulta
ona enfrakesimentu lian ho tradisaun mosambikana sira nian. No tuir Chilcote
(1991) katak iha Angola misaun relijioza sira ejiji ba ema angolana sira husik
hela pratika tradisional sira, hanesan ritual inisiasaun no seremonia
ispiritual hodi troka ho doutrina katolika nian. Iha Timor-Lorosa’e mos
hanesan, portuges sira obriga timor-oan sira tenki aprende portuges no dala
barak uza violensia maski iha eskola sira misaun nian. Por exemplo halo
estudante sira vizia malu atu labele koalia lian lokal sira. Mestri sira hahu
baku ulunu ida nebe koalia lian lokal ho palmatoria depois palmatoria ne’e hela
ba alunu ne’e. Palmatoria ne’e so muda liman bainhira hetan alunu seluk koalia
lian lokal. Alunu sira nebe koalia lian lokal hotu-hotu hetan baku ho
palmatoria no palmatoria ne’e muda ba mai iha alunu sira nia liman. Iha eskola
sira so hananu de’it muzika sira ho lian portuges, lian lokal sira nunka hetan
fatin. Materia kona-ba istoria, kultura no jeografia mos hanesan, hanorin de’it
kona-ba Portugal nian, Timor nian ignora totalmente, Hatudu momoos oinsa atu
halo fraku ka halo mate lian lokal sira.
Portugal mos impoin serbisu forsadu iha ninia
kolonia sira iha Afrika, dala barak justifika pratika sira ne’e hanesan parte
husi ‘misaun sivilizadora”. Tuir Birmingham (2009), plantasaun kakau no kafe
mantein nafatin ho serbisu forsadu, iha nebe trabalhador sira hetan tratamentu
sira iha kondisaun sira la-umana, dala barak komparada ho atan sira. Iha
Guiné-Bissau, tuir Henriques (2003) katak iha periudu kolonial, obriga ema guinenzes
sira serbisu iha produsaun hare no forerai nebe vijiadu husi militar sira,
simu osan uituan ka laselu buat ida. Iha Timor mos kolonialista Portuges halo
hanesan, obriga Timor-oan sira kuda kafe, kuda modo, kuda kaba’as, halo
estrada, harii ponte, harii uma (Zola,
1909; Henrique, 2021; Saky, 2013: Saky 2022).
Autoridade kolonial nian halo
repressaun violentamente hasoru kualker forma rezistensia ka tentativa atu prezerva sira nia autonomia kultural. Iha
Angola tuir Alexandre (2000) katak durante massakre Baixa de Cassanje iha 1961,
forsa kolonial nian oho trabalhador sira nebe halo protestu kontra kondisaun
serbisu iha plantasaun sira. Tuir Newitt (1995) Frente de Libertação de
Moçambique (FRELIMO) hasoru repressaun militar portugeza, nebe utiliza aviaun
hodi tiru taka matan iha aldeia sira hodi hatun moral rezistensia nian. Iha
Timor-Lorosa’e mos hanesan, oinsa sira hatan ba revolta sira, sunu mos aldeia
sira no oho ema barak tebes. Kaer timor-oan sira ba dadur dok husi nia moris
fatin. Lori ba dadur iha Weberek, Aipelo, Atauro, Oekusse no sst.
Rejime
Salazar nian dala barak uza teoria luso-tropicalismo nebe promove husi
antropologu Gilberto Freyre hodi argumenta katak Portugal iha forma
kolonizasaun ida “mamar liu”. Narrativa ida ne’e subar pratika opresiva sira no
buka justifika dominasaun portugeza hanesan misaun “sivilizadora”. Tuir Castelo (1998) katak Kabu Verde dala
barak aprezentadu hanesan izemplu susesu ida husi luso-tropicalismo
tanba mestisajen kultural (campuran budaya), maibe, iha realidade, ema
kabu-verdianu sira hasoru hamalaha kronika no marjinalizasaun. Politika asimilasaun
ne’e mos halo iha Timor no sira konsegue duni halo timor-oan barak orgulhu ba
uzu kustume, kultura no identidade portugal nian hodi hakribi rasik ninia
identidade. Por exemplo timor-oan balun moe no hakribi uza naran tuir bei-ala
sira nian tanba dehan ne’e naran “jentiu” nian, naran ‘primitivu” nian, naran
“atrazadu” sira nian. Dala barak Timor-oan sira baku malu tanba de’it bully
husi ninia maluk seluk bainhira bolu nia naran Timor nian.
Iha Australia mos hanesan oinsa mutin sira hadau rai no
halo lakon ema aborijen sira. Hanesan mos iha Afrika Sul, kolonializmu iha
Australia hahu prosesu foti rai sira nebe ema aborinjin sira tinan rihun ba
rihun hela ba. Foti rai sira ne’e hodi halo abitasaun ka fatin agrikultura sein
konsulta ho ema rai-na’in. Politika ida ne’e ho objetivu atu halakon kultura,
rai, no identidade ema Abrorinjin liu husi diskriminasaun estrutural, halo
lakon forsadu labarik sira, no esplorasaun ekonomia no sosial.
Kolonizasaun europeia iha Australia husi Reinu
Unidu lori jenosidiu kultural no fiziku ba povu aborijen australianu sira.
Barak mak sira oho direitamente ka mate tanba moras sira nebe lori husi
kolonizador sira ba. Governu kolonial mos aplika politika terra nullius iha nebe
konsidera Australia rai mamuk, na’in laiha ka ema ruma lahela ba, neduni
governu kolonial reklama rai ida ne’e, no sein rekuinhese direitu ema aborijen
sira nian. Komunidade Aborijin dala barak dunisai husi sira nia rai
tradisional, hanesan nebe akontese ba suku
Yolngu iha Arnhem
Land.
Tuir Reynolds (1987) politika terra nullius justifika
dominasaun ba rai ema aborijin sira nian no destruisaun ba komunidade
tradisional sira. Halo ema aborijen sira muda sai husi sira nia rain, iha nebe
sobu ona sira nia modu moris nebe bazeada iha relasaun sustentavel ho meiu
ambinte. Tuir Pascoe (2014) koloniazasaun britanika nian iha Australia lahusik
ema aborijen sira iha asessu ba rai sira nebe sustenta sira nia ezistensia
fizika no ispiritual. Iha Timor mos hanesan, Igreja no
mestisu sira okupa rai boboot, hanesan familia Carrascalão, Albano no Alkatiri
okupa rai boot sira iha Dili laran. Igreja hetan rai boot kuaze iha Timor laran
tomak.
Iha
sekulu 20, governu Australia halo la’o politika haketak forsada labarik
Aborinjin sira, nebe kuinhesidu ho Stolen Generations, husi sira nia
familia hodi assimiladu ba kultura Osidente nian, ka husik hela sira nia kultura.
Stolen Generations (jerasaun nebe
ema na’uk) refere ba labarik Aborijen sira nebe foti forsadamente tuir lei Aborigines Protection Act (1909). Labarik sira
ne’e lakon ligasaun ho sira nia familia, sira nia lian, no sira nia kultura.
Tuir Haebich (2000) na’uk labarik Aborijin sira mak aktu jenosidiu kultural,
nebe projetadu atu halo rahun sira nia identidade koletivu. Politika ida ne’e
hanesan tentativa sistematika atu ilimina ka halakon indentidade kultural sira
aborijen nian liu husi haketak forsada labarik sira husi inan-aman. Iha Timor
nian, buat nebe kolonialista portugez halo hodi halo lakon identidade Timor
nian liu husi igreja katolika mak obriga Timor-oan sira tenki muda naran. Atu
ba eskola tenki sarani, no atu sarani tenki muda naran. Koko sarani tiha uma
lulik balun nune’e mos sunu balu (Saky, 2013; Saky, 2022).
Ema
Aborijin sira moris iha politika diskriminativa ida nia okos nebe limita sira
nia direitu sira. To’o iha 1967, lasura ho ema Aborijen hanesan parte husi
populasaun iha sensu nasional no laiha direitu atu hili (voto). Iha Estadu
Federadu barak, komunidade Aborijen obrigatoriu tenki hetan autorizasaun atu
la’o ba fatin ruma, atu kaben, no serbisu. Sistema juridiku dala barak ignora
krimi sira nebe halo kontra ema Aborijin, neduni sira lahetan protesaun legal
hanesan ho ema kulit mutin sira. Tuir Attwood (2003), durante dekada sira
diskriminasaun nian, lei la-funsiona atu proteje ema Aborijen, maibe atu
kontrola sira. Iha Timor nunka existe partidu politika ida loloos. Nunka iha
eleisaun ruma nebe povu tuir vota, Iha partidu ida naran Partido Acção Nacional
(PAN) nebe hodi serbi deit interesse kolonial nian, no mestisu sira mak iha
partidu ne’e nia oin.
Hanesan mos iha
fatin sira seluk, esplorasaun ba rai husi kolonialista mutin sira estraga fatin
lulik no ambiente nebe importante ba kultura aborijin sira. Pratika sira ne’e
dala barak halo sein konsulta ka aseitasaun husi komunidade lokal. Projetu boot
minerasaun hanesan iha Pilbara dala barak halo rahun fatin kultural Aborijin
nian, hanesan Juukan Gorge, nebe Rio Tinto halo nakfera tiha iha tinan 2020.
Tuir Pascoe (2014) halo rahun fatin kultura hanesan Juukan Gorge hatudu laiha
liu valorizasaun ba patrimoniu Aborijin husi
kompanhia boot sira. Hanesan mos kolonialista iha fatin sira seluk,
politika governu Australia nian buka atu halo lakon lian no tradisaun aborijin
sira nian liu husi asimilasaun kultural. Eskola sira dala barak bandu uza lian
orijen no insentiva labarik Aborijen sira atu haluha sira nia patrimoniu
kultural. Lian aborinji sira nian hanesan Noongar
no Arrernte monu maka’as iha numeru ema nebe ko’alia tanba
politika ida ne’e. Tuir Langton (1993) asimilsaun kultural projetadu atu halo
lakon lian, fiar no modu moris komunidade Aborinjin.
La’os iha Amerika, Afrika ho Autralia de’it mak
mutin sira buka halo lakon sivilizasaun ema lokal sira nian, maibe mos iha
Azia. Iha India sira halo destruisaun ba
sistema agrarius. Introdusaun aihoris sira komersial husi ema Inglaterra sobu
sistema agrikola tradisional sira, hamosu hamalaha maka’as iha sekulu XIX. Tuir Davis (2001) politika kolonial nian fo
liu prioridade ba lukru, maski sakrifika ema tokon nia moris, hanesan evidensia
ba hamalaha sira iha Bengala.
Politika ida hanesan ne’e mos Portugal halo iha
Timor iha nebe obriga Timor-oan sira husik hela ninia to’os ho natar hodi kuda
kafe.
Ema britaniku sira obriga Xina sira loke sira
nia merkadu no simu komersiu opiu, dezestabiliza sosiedade xinezes sira hanesan
Lovell (2011) hakerek katak Funu Opiu hanesan izemplu klaru ida oinsa
imperializmu osidental destrui ekilibriu sosial no ekonomika Xina nian.
Potensia kolonial sira hanesan Fransa no Olanda,
halo presaun ba pratika kultural lokal sira hodi harii hikas ho sistema europeu
sira nian. Tuir Steinberg (1987) katak impozisaun konduta tuir kodigu europeu nian
ilimina elementu barak kultura uniku sira sosiedade Aziatiku nian.
------------------------------------------&&&&&&&&&--------------------------------------------------
Durante
kolonizasaun portugeza, malae mutin sira koko troka kultura Timor nian ho
kultura portugeza nian, promove lian portugeza hanesan lian ofisial no
la-interesse ho lian lokal sira. Igreja koko dezenvolve Tetun, maibe laliu husi
husi eskola ruma. Dezenvolvimentu ida ne’e ho interesse evanjelizasaun nian.
Maski Timor-oan sira mantein moris nafatin lian Tetun liu husi komunikasaun
sira, impozisaun husi lian portugeza hanesan tentativa omojeneizasaun kultural
no dominasaun simbolika. Iha parte seluk halo konversaun relijioza. Ferramenta
prinsipal ida husi “missão civilizadora” nian mak evanjelizasaun. Introdusaun
katolisizmu buka atu halo lakon pratika ispiritual tradisional sira, hanesan
buat sira nebe ligadu ba uma lulik sira no espresaun ispiritualidade seluk ema
rai na’in sira nian. Konversaun forsada ida ne’e mos ho objetivu atu
deslejitima sistema fiar lokal sira nian no ha-integra povu Timor ba vizaun
relijioza ida alinhada ho interesse kolonial nian. Ne’e mos lakonsegue no uma
lulik sira hamrik metin nafatin no ritual ho fiar tradisional sira nia la’o
nafatin. Seluk ho ne’e, kolonialista portuges mos halo substituisaun ba
estrutura politika sira. Sira koko haneban no koopta sistema politiku lokal
sira. Halo fraku no halo hakruk reinu tradisional no lideransa liurai sira nian
ba estrutura administrasaun kolonial nian. Ida ne’e la’os de’it sobu no estraga
governasaun tradisional, maibe mos koko hamos ka halo lakon forma organizasaun politika
lokal sira nian. Sira mos halo espropriasaun no esplorasaun ekonomika.
Esplorasaun ba rekursus no rai husi portuges sira sobu ona forma tradisional
subsistensia sira no lori ona Timor ba dependensia ekonomika ida ba sistema
kolonial. Introdusaun monokultura sira, hanesan kafe, hodi sakrifika agrikultura
diversifikada lokal sira, prejudika ona autosufisiensia populasaun nian.
Hanesan nia kulminasaun ba lasimu buat hirak ne’e hotu mosu rezistensia no
represaun. Rezistensia timor-oan sira nian ba kolonizasaun dala barak trata
hanesan ameasa ba “progressu sivilizasional”. Revolta sira hanesan Kailaku (1719-1769),
Luka (1776-1789), Manufahi
(1911-1912), Revolta 1959 iha Uatu-Lari, Uatu-Karbau no Vikeke, ho revolta
seluk-seluk tan nebe akontese iha Timor laran tomak, neutralizadu brutalmente,
no violensia kolonial uza hodi haneban no hamate kualker prezervasaun estrutura
tradisional.
Kolonializmu
portugeza iha Timor-Lorosa’e dala barak uza narasaun ‘misaun sivilizadora”
hanesan justifikasaun atu domina ema Timor, sein tetu kompleksidade sosial, kultural,
no politika nebe kleur ona dezenvolve iha rai ne’e. Narasaun ne’e sentradu iha
vizaun eurocêntrico nebe sala, nebe haree povu sira la’os europeu
hanesan primitivu no la-sivilizadu. Husi perspetiva kritiku husi pensador sira
hanesan Oswald Spengler,
Arnold Toynbee, Claude Lévi-Strauss, Norbert Elias, Lewis Mumford, no Samuel Huntington, hatudu
katak sivilizasaun ho karater plural no uniku, ho kada sosiedade fo
kontribuisaun ba umanidade. Iha kontestu Timor nian, sivilizasaun lokal ho
estrutura reinu sira, tradisaun
kultural, sistema ekonomika sustentavel, no relasaun armonioza ho ambiente sai
evidensia katak sosiedade Timor iha tiha ona orden sosial nebe riku molok
kolonializmu portuges sira to’o mai. Tanba ne’e, kompreensaun kona-ba sivilizasaun
tenki hakat liu vizaun eurocêntrico nian, rekuinhese diversidade, no
respeitu ba singularidade istoria lokal.
Referensia sira
1. Alexandre, V. (2000). Colonial
massacres: The case of Angola. Cambridge University Press.
2. Attwood, B. (2003). Rights for Aborigines. Allen & Unwin.
3. Birmingham, D. (2009). The
decolonization of Africa. Routledge.
4. Castelo, C. (1998). Luso-tropicalism
and Portuguese colonial ideology in the twentieth century. Ohio University
Press.
5. Chilcote, R. H. (1991). The African
liberation movements: Contemporary struggles against colonialism. Cambridge
University Press.
6. Crosby, A. W. (1972). The Columbian Exchange: Biological and
Cultural Consequences of 1492. Greenwood Press.
7. Davis, M. (2001). Late Victorian
holocausts: El Niño famines and the making of the Third World. Verso.
8. Diamond, J. (1997). Guns, Germs, and Steel: The Fates of
Human Societies. W. W. Norton & Company.
9. Durand, F. (2004). Catholicism and the Colonial Policies in Timor.
Silkworm Books.
10. Elias,
N. (2000). The Civilizing
Process: Sociogenetic and Psychogenetic Investigations (Rev. ed.).
Blackwell. (Original work published 1939).
11. Fox, J. J. (1977). Harvest of the
Palm: Ecological Change in Eastern Indonesia. Harvard University Press.
12. Fox, J. J. (1980). The Flow of Life: Essays on Eastern Indonesia.
Harvard University Press.
13. Galeano, E. (1971). Las venas abiertas de América Latina.
Siglo XXI Editores.
14. Galeano, E. (1971). Open Veins of
Latin America: Five Centuries of the Pillage of a Continent. Monthly Review
Press.
15. Gunn, G. C. (1999). History of Timor.
Crawford House Publishing.
16. Haebich, A. (2000). Broken circles:
Fragmenting Indigenous families 1800-2000. Fremantle Arts Centre Press.
17. Haebich, A. (2000). Broken Circles: Fragmenting Indigenous Families 1800-2000.
Fremantle Arts Centre Press.
18. Hägerdal, H. (2012). Held's History of Timor: A Translation of the 1740
Manuscript. KITLV Press.
19. Henrique,
G.K.S. (2021). Timor-Leste 1959: A Última Revolta Contra a Colonização
Portuguesa. A Revolta de Viqueque, Uato-Lari e Uatu-Carbau. Portugal:
Sinapis Edirores.
20. Henriques, A. (2003). Colonial
Guinea: The social and economic impacts of Portuguese rule. Routledge.
21. Hicks, D. (1976). Tetum Ghosts and
Kin: Fieldwork in an Indonesian Community. Mayfield Publishing Company.
22. Hochschild, A. (1998). King Leopold's
ghost: A story of greed, terror, and heroism in colonial Africa. Houghton
Mifflin Harcourt.
23. Hull, G. (1998). The Languages of East Timor: Some Basic Facts.
Academia Press.
24. Huntington,
S. P. (1996). The Clash of
Civilizations and the Remaking of World Order. Simon &
Schuster.
25. Langton, M. (1993). Well, I Heard It on the Radio and I Saw It on the
Television: An Essay for the Australian Film Commission on the Politics and
Aesthetics of Filmmaking by and about Aboriginal People and Things.
AIATSIS.
26. Lévi-Strauss,
C. (1952). Race et histoire.
Paris: UNESCO.
27. Lévi-Strauss,
C. (1955). Tristes tropiques.
Paris: Plon.
28. Lovell, J. (2011). The opium war:
Drugs, dreams, and the making of China. Picador.
29. Mandela, N. (1994). Long Walk to
Freedom: The Autobiography of Nelson Mandela. Little, Brown and Company.
30. Mann, C. C. (2005). 1491: New Revelations of the Americas
Before Columbus. Knopf.
31. Mbiti, J. S. (1991). Introduction to
African religion. Heinemann.
32. Morris, C. (1984). Timor: Legends and
Poems. Charles E. Tuttle Company.
33. Mumford,
L. (1961). The City in
History: Its Origins, Its Transformations, and Its Prospects.
Harcourt, Brace & World.
34. Newitt, M. (1995). A history of
Mozambique. Indiana University Press.
35. Pascoe, B. (2014). Dark emu:
Aboriginal Australia and the birth of agriculture. Magabala Books.
36. Reynolds, H. (1987). The law of the
land. Penguin.
37. Rodney, W. (1972). How Europe
underdeveloped Africa. Bogle-L'Ouverture Publications.
39. Saky, C. S. L. F. R. (2022). Komandante
Lobo-Dara: Luta, Sakrifisiu no Vitoria. Edisaun Autor, Dili: A Voz
de Suara Timor-Lorosae Lda.
40. Spengler,
O. (1926). The Decline of the
West (C. F. Atkinson, Trans.). Alfred A. Knopf. (Original work
published 1918).
41. Steinberg, D. J. (Ed.). (1987). In
search of Southeast Asia: A modern history. University of Hawaii Press.
42. Thompson, L. (1990). A History of
South Africa. Yale University Press.
43. Todorov, T. (1984). The Conquest of America: The Question of
the Other. Harper &
44. Todorov, T. (1984). The Conquest of
America: The Question of the Other. Harper & Row.
45. Toynbee,
A. J. (1961). A Study of
History (Vols. 1-12, Abridged by D. C. Somervell). Oxford
University Press. (Original work published 1934).
46. Zola, Pseud. (1909). Quatorze Annos de Timor.
Dili, Timor.