IN MEMORY: AMU DOMINGOS MAUBERE

Husi: Carlos da Silva L.F.R. Saky

"Heroi nunka mate – nia fila de’it ba moris rohan laek iha memoria ninia nasaun nian.”

Iha loron 16 fulan maiu 2025, Timor-Leste lakon ninia oan mane di’ak ida. Amu Domingos Maubere—ka ita kuinhese liu ho Amu Maubere—fila ona ba fatin moris rohan laek. Ninia fila reprezenta lakon boot ida, la’os de’it ba Igreja Katolika Timor-Leste nian, maibe mos ba povu Timor tomak, nebe sai sasin ba ninia ain le’ut sira, ninia luta lakolen sira, aten-brani, sinseriedade, determinasaun, no sakrifisiu iha esforsu naruk ba independensia no unidade nasional.

Hau kuinhese pessoalmente Amu Maubere iha 1997, maski rona beibeik nian naran, bainhira nia ba Portugal, hatan ba Dr. Ramos-Horta nia konvite, hafoin simu premiu internasional ida husi Movimento Pax Christi tanba ninia esforsu sira iha edukasaun, paz no akompanhamentu ba ema sira nebe terus. Nia ba Portugal atu organiza no prepara Congresso Nacional do Timorenses na Diáspora, nebe ikus mai muda fali ba Covenção Nacional dos Timorenses na Diáspora, nebe conhecido liu ho Konvensaun Peniche. Nia hetan fiar sai hanesan Coordenador Geral da Convenção ho coordenador sira seluk mak Dr. Ramos-Horta, Eng. João Carrascalão, Eng. José Luís Guterres, Amu Francisco Fernandes, no Amu Filomeno Jacob.

Maibe ninia perkursu to’o iha Konvensau ne’e lafasil. Iha 1997, Vatikanu fo sansaun ba nia, hasai husi Timor, no haruka ba Roma atu kontinua nia estudus, tanba dehan nia involve iha atividade klandestina kontra okupasaun Indonezia iha Timor. Maibe to’o tiha iha rai-li’ur, ninia vontade atu estuda lakon tiha ona, tanba nia hanoin de’it ninia bibi sira iha Timor nebe terus hela no les husi okupante Indonezia. Iha periudu luta nian ne’e, nia kuinesidu ho naran funu nia balun hanesan AMD (ABRI Masuk Desa), Amu Du, no Fishermen. Naran ida Maubere, ne’e la’os naran kodigu funu nian, maibe Indonezia sira haree naran ida ne’e identiku ho naran funu nian, naran kontra Indonezia nian.

Nia rasik explika, naran Maubere ne’e mai husi buat halimar ida. Padre Mateus mak bolu nian, “O ne'e hanesan Maubere ida", bainhira haree nia hatais ropa sabraut, foer tanba hadia kareta aat tutuir dalan, nune’e mos estrada aat.  Nia halo interpretasaun ba liafuan Maubere lahanesan ho FRETILIN nian nebe dehan Maubere ne’e mak ema sira ain-tanan, ai-leba, kozinheiru no mainatu, nebe FRETILIN luta atu liberta sira no hasa’e sira nia dignidade. Ka UDT sira interpreta Maubere mak “Ze Povinho”. Amu Maubere haree naran "Maubere" mai husi kombinasaun lian Mambae "Mau" no lian Makasae "Bere". Iha Mambae "Mau" signifika “Mane”, enkuantu iha Makasae, “Bere” signifika ”Boot”. Neduni, “Maubere” signifika "Mane boot" ka "Maun boot".  Neduni, hanesan “Maubere” ka “Mane boot” ka “Maun boot” nia tenki halo buat ruma, tenki hamrik iha oin hodi defende ninia alin sira, defende nia povu sira. Ida ne'e mak durante tempu rezistensia halo, Amu Maubere halo, hamrik iha oin liu hodi defende ninia povu, biar hasoru risku oioin, hasoru ameasa oho, maibe nia nunka hakiduk.

Amu Maubere ninia kontribuisaun ba ukun-an boot tebes no labele sura, ida mak nia konsege organiza Konvensaun Nasional iha Peniche, Portugal. Konvensaun ida nebe sai marka importante ba transformasaun CNRM (Conselho Nacional da Resistência Maubere) ba CNRT (Conselho Nacional da Resistência Timorense) no konsensualmente hili Xanana Gusmão sai Prezidente CNRT nian, nebe antes UDT lakohi rekuinhese hanesan mos sira nia lider. Esforsu sira ne’e la’os la'o ba loos de'it sein obstakulus ruma. Iha diverjensia maka’as entre fasaun politika sira iha rai-li’ur—liuliu FRETILIN, UDT no Reprezentasaun CNRM nian—antes no durante konvensaun. Ameasadu atu falha tanba UDT lakohi simu naran "Maubere" no la-rekuinhese Xanana hanesan simbolu Rezistensia Timorense nian, no ameasa atu abandona konvensaun.

Amu Maubere ho Amu Filomeno Jacob dezempenha papel xave hodi konvense UDT atu partisipa nafatin iha Konvensaun to’o rohan. Sira rua reprezenta lian sira husi rai-laran nian no hatudu determinasaun ida extraordinaria. Pessoalmente hau mos ladun konkorda materia pontuais balun, liliu relasiona ho metodu organiza kongessu. Hau defende katak delegadu sira atu ba kongressu tenki mai husi partidu politiku  no organizasaun rezistensia sira nian, enkuantu Amu Maubere ho sira nebe konstitui Komissaun Organizadora dahuluk, Komisaun ida nebe seidauk muda Kongresu ba Konvensaun. Sira defende "Congresso do Povo" neduni delegadu sira nebe atu ba kongressu sei hili husi bairru sira. Hau la-konkorda ho ida ne’e ho simples razaun, laiha ema ida mak bele garante katak iha bairru sira ema hotu komunga hanoin politika no ideolojika hanesan. Maibe, ema hotu nebe iha partidu ida ka iha organizasaun ida, komunga politika no ideolojia hanesan, no konvensaun ne’e ninia objetivu atu halibur ema sira luta ba independensia, la’os luta ba integrasaun. Ba ida ne’e mak Amu Maubere akuza ha’u lahamutuk ona ho sira husi rai-laran, maibe hamutuk fali ho sira husi li’ur. Ha'u esplika ba Amu Maubere, ha'u lahamutuk ho sira iha li'ur, maibe hau haree katak Kongresu ne'e sei falha tanba FRETILIN ho UDT sei la-aseita ho ida ne'e, tanba metodu ida ne'e atu hasees partidu sira no organizasaun rezistensia sira nebe iha.

To’o ikus, la’o tuir duni saida mak hau hakarak, iha nebe FRETILIN ho UDT mos iha hanoin hanesan, nune’e mos reprezentasaun CNRM nian. Biar iha diferensa opiniaun, ami serbisu hamutuk nafatin no fo apoiu ba malu hodi Konvensaun ne’e la’o ho di’ak no atinje duni ninia objetivu: hametin Unidade Nasional. Husi RENETIL nian, ami rua Soro mak tuir Konvensaun iha Peniche ne’e.

Iha Konvensaun Peniche konsege aprova Carta Magna ida nebe hanesan kazamentu husi proposa tolu nebe hatama ba Komissaun Organizadora Konvensaun. Ida husi Dr. Mari Alkatiri nian (titulo pessoal), ida husi RENETIL nian, no ida husi Grupo Rai Timor Macau (GRTM) nian. Proposta husi Dr. Mari Alkatiri no RENETIL nian mak sai baze lolos husi Carta Magna ida aprova iha Konvensaun ne’e. Atan oan halo parte equipa nebe halo armonizasaun ba proposta sira ne’e. Proposta husi GRTM nian, nebe elabora husi Dr. Manuel Tilman, ladun konsidera barak iha Konvensaun tanba razaun balun, no ema hotu nebe tuir Konvensaun hatene ida ne'e. Los duni, maior parte husi textu Carta Magna nebe aprovadu, mai husi proposta Dr. Mari Alkatiri nian tanba ninia  proposta mahar uituan, enquanto RENETIL nian pajina ida de’it.

Tenki rekuinhese katak, ho domin, determinasaun, dedikasaun no serbisu maka’as husi Amu Maubere mak Konvensaun ne’e hetan susessu. Nia luta maka’as atu diferensa sira bele amoniza ba objetivo ida de’it: independensia no unidade nasional.

Bainhira to’o iha Portugal, Amu Maubere mos ba hasoru entidade oioin iha Portugal hodi buka apoiu ba luta timor-oan sira nian. Nia mos ba hasoru ministru dos Negocios Estrangeiros Portugal nian, Jaime Gama, no Prezidente Portugal, Jorge Sampaio, fo informasaun ba sira kona-ba luta no situasaun politika iha Timor, no aprezenta hanoin atu organiza kongressu ba sira hodi hametin unidade nasional timor-oan sira nian. Nia mos husu apoiu ba Governu Portuges hodi fo apoiu politiku no finanseiru ba Konvensaun Peniche ne’e no hetan duni apoiu nebe nia husu.

Amu Maubere la’os hanesan amu-lulik ida de’it. Nia kombatente jenuinu ida. Nia la’os tulun rezistensia ho de’it informasaun no ninia hanoin sira, maibe mos involve direktamente iha rede klandestina sira no halo rezistensia aberta hasoru Indonezia. Amu-lulik ho madre sira barak mak apoia independensia Timor-Leste nian, maibe uituan tebes mak brani fo hirus matan abertamente, ida mak Amu Maubere. Ninia rezistensia lahalo iha baki Igreja laran, maibe halo publikamemte, liu husi nia omilia sira, liu husi ninia kontaktu ho sarani sira, no ema terus na’in sira. Militar Indonezia sira hatene ninia movimentasaun sira tanba ne’e dala barak nia hetan pressaun, hetan ameasa. Sira hein nia iha dala atu oho nia, tanba hahu husi levantamentu Kraras iha 1983 no akontesimentu sira seluk, sira simu informasaun katak Amu Maubere sempre iha kotuk. Nia rasik konta episodiu ida, nia atu mai Dili husi Letefoho, ema hein nia iha dalan atu oho nia. Bainhira nia liu, nia haree ema sira ne’e, nia apita sira. Lahatene tanba saida, ema ida hamrik iha oin liu atu loke uluk tiru, nia latiru, entaun sira tuir mai no to’o ida ikus mos latiru. Ho nune’e nia liu tiha. Karik Maromak ho Matebian sira mak fila tiha ema sira ne’e nia laran.

Nia kombatente ida sinseru, jenerozu, altruista no jenuinu. Bainhira simu Condecoração Ordem de Timor-Leste, nia husu ba nia an rasik, saida mak hau halo ona hodi merese hetan kondekorasaun ne’e. Nia dehan Dr. Ramos nebe hanesan Prezidente Republika no fo kondekorasaun, nia ba explika ba ema ida-idak kona-ba tanba saida mak simu kondekorasau, maibe to’o iha nia la-explika, kondekorasaun nebe nia simu ne'e ba saida nian. Nia dehan se tanba ida organiza Konvensaun no halo moris CNRT ne’e, la’os nia mesak, maibe ema barak. Nia ladun kontente ho kondekorasaun sira fahe hanesan fahe “nasi bungkus”, ema ida mosu mai naran fo de’it, sein hatene didiak ema ne’e uluk halo saida ba Timor ka merese duni ka lae. 

Hafoin Timor-Leste hetan tiha ninia libertasaun, nia la-muda, nia hanesan nafatin Maubere ida uluk tempu rezistensia nian, nia kritiku nafatin, nia haree buat ruma lalos, nia halo kritika abertamente no lasubar buat ida. Ukun na'in sira nia tilun sai mean bainhira rona nia kritika sira, hahu husi Governu tama to'o iha Parlamentu.

Bainhira moras no halo tratamentu iha Hospital GlenEagles, Kualalumpur, Malasia, hau telefone Companheiro Rui Maria de Araujo, ami rua ba haree nia. To’o ospital, nia han hela maibe nia dudu sees tiha ninia han hodi ami koalia. Ami dehan Amu han hotu lai mak ita koalia, maibe nia la-liga ona ninia hahan.

Ninia isin fraku hela, maibe nia ispiritu hanesan uluk nafatin. Nia lako’alia kona-ba nia moras, maibe nia preokupa liu ho situasaun iha Timor, preokupa ho falta de unidade entre lider sira, trava malu, impede malu, no halo povu mak terus nafatin. Nia kritiku tebes ho elite politiku sira Timor nian, nebe tuir nia, hatudu de’it atitude sira hanesan labarik ki’ik, la-interesse ho unidade nasional, lahatudu domin ba povu. Nia kritiku tebes haree ekonomia Timor nian nebe hakdasak iha fatin, mina nebe atu maran ona, kareta sira mai husi Atapupu tulan sasan nakonun maibe fila mamuk tanba Timor laiha buat ida atu fa’an, no seluk-seluk tan. Tanba nia koalia lapara kona-ba sasan sira nebe la’o ladun diak iha ita nia rain, ami rua companheiro Rui fo sinal ba malu, atu husik hela nia, tanba se ami iha neba nafatin, nia sei lahan no la-deskansa.

To’o iha loron sira ikus, Amu Maubere preokupa no koalia nafatin kona-ba importansia husi unidade nasional no presiza kuda valor sira patriotizmu nian. Iha fatin barak nia sempre dehan no husu ema Timor tenki hatene kanta Foho Ramelau, tanba inu ida ne’e mak reflete ispiritu patriotizmu nian. Ba nia inu Foho Ramelau la’os FRETILIN nian mesak, maibe povu Timor nian, inu revolusaun nian, inu patriotizmu nian. Amu Maubere bele los tanba inu Foho Ramelau, Borja da Costa no Abilio Araujo halo kedas ona iha 1973 molok Revolusaun 25 de Abril no molok harii ASDT/FRETILIN. ASDT/FRETILIN moris mai sira adopta de’it, la-kria propriamente ba ASDT/FRETILIN.

Ema nebe la’o hadulas ona Timor, sempre haree iha dalan sikun sira ka iha foho leten sira iha kruz. Ida ne’e obra no ain le’ut Amu Maubere nian. Iha fatin sira nebe nia hala’o knaar nudar amu-lulik ba, nia harii hela kruz sira, hatudu hela ninia ain le’ut luta kontra injustisa no opressaun sira. Kruz nudar simbolu sofrimentu nian no mos rezistensia nian.

Amu Maubere ema ida lahakmatek no sempre iha hanoin hakarak halo buat ruma, maski moras hela. Bainhira hau fila tiha mai Timor, nia hakerek tuir husi Malazia mai, liu husi WA, husu dokumentu rua. Nia hakerek hanesan ne’e: “Saky, boa tarde. Diak hela? Favor, arranja hela Doc Xnn [Xanana nian] ba Congresso dos Timorenses na Diáspora ho Pacto da Unidade Nacional. Obrigado. Abraço. Pmbere.” Nia hakarak uza domumentu rua ne’e hodi hakerek buat ruma, ou prepara buat ruma hodi selebra loron CNRT Rezistensia nian. Hau hatan fali Amo nia pedidu hanesan ne’e: “Bom dia Amo. Espera amo nia saude hetan progresso diak liu tan. Documento rua Amo husu ne'e, hau buka ona iha online AMRT nian no CIDAC/CDPM nian, maibe lahetan. Parece sira nebe uluk iha dokumento sira ne'e seidauk entrega, ou entrega ona maibe seidauk digitalizado. Dokumentu sira iha AMRT nian nebe agora bele asesu husi online, uluk entrega ba Fundação Mario Soares mak halo digitalição. Hau sei koko buka tan lai. Parece Dra. Pascoela mak iha kopia ruma karik. Abraço. Saky.”

Infelizmente ha’u seidauk hetan nafatin dokumentu rua ne’e Amu laiha tiha ona. Hau sente arrependidu tebes, tanba la-konsege arranja dokumentu sira nebe nia presiza. Perdoa ha’u ba ida ne’e Amu.

Amun nia fila hikas ba mundu seluk hanesan lakon boot ida ba ita hotu, ba Igreja no povu Timor Timor tomak. Ita lakon amu-lulik di’ak no brani ida, ema kombatente ida, ema impulsionador ba unidade nasional ida, no mos ema umorista ida nebe iha istoria no anedota barak. Maibe ninia legadu luta nian sei moris nafatin iha povu Timor.

Tuir Amu Maubere, sein unidade, Timor-Leste nunka hetan nia ukun-an. Sein unidade, Timor-Leste sei la ba oin. Nebe husu ba ukun na’in sira reflete didiak Amu Maubere nia liafuan sira ne’e. Se laiha unidade mak imi dehan imi hadomi malu no hadomi povu, mak Amu Maubere sei dehan ba imi: To’o ona! Para ho imi nia bosok sira!

Iha loron hira molok husik hela ita hotu, hau dere ba Companheiro Russuo, Sekretario-Jeral RENETIL nian, atu ami rua ba haree Amo Maubere iha HNGV. Ami rua ba duni, infelizmente to’o iha neba, labele tama ba haree, tanba parte ospital nian lahusik. Iha neba sarani sira barak tebes reza tersu, ami mos tabik, no reza hotu mak fila. Ne’e hatudu domin povu Timor nian ba Amu Maubere boot tebes, tanba durante nia moris, nia halo buat barak tebes ba povu ida ne’e, halo iha momentu sira defisil, momentu sira nebe ema barak lakohi halo ka ta’uk atu halo.

Adeus, Amu Maubere.

Amu nia ispiritu sei lakan nafatin iha ami nia klamar, inu Foho Ramelau nebe ami sei hananu nafatin, la’os legadu partidu ida nian, maibe hanesan inu nasaun Timor tomak nian. Amu mak bibi atan nebe nunka husik ninia bibi sira la’o mesak. Hanesan Maubere, hanesan mane boot, hanesan maun boot, biar anin boot no abu-abu metan taka o nia rain, o lanonok, defende nafatin o nia povu. Amu mak lian nebe nunka nonok, maski o nia isin hamte husi moras ida. Amu mak heroi lolos—heroi nebe nunka mate.

Heroi nunka mate. Nia moris iha foho Ramelau, iha foho Matebian, iha foho Kalabaki, foho Leolaku no iha foho Mundo Perdido, iha fuan husi povu nebe independente, no iha orasaun jerasaun ida-idak tuir mai nian.