HANOIN HIKAS KOMANDANTE ERNESTO DUDU

 

HANOIN HIKAS KOMANDANTE ERNESTO DUDU

Husi: Carlos da Silva L. F. R. Saky

 

Timor lakon nia figura exemplar ho valor aas ida. Iha loron 7 fulan Abril 2025, fila ona ba mundu seluk, Komandante Ernesto Fernandes nebe kuinhesidu ho Komandante Dudu. Hau pessoalmente foin kuinhese Komandante Dudu bainhira hamutuk iha Partido Democrático (PD) no kuaze loroloron hetan malu bainhira nia hanesan deputadu PD nian iha IV no V lejislatura (2017-2022) no hau hanesan Assesor iha Bancada PD.

Ninia naran la’os buat foun ba ha’u, tanba iha periudu rezistensia nian, liuliu hafoin 1991 sempre rona nia naran, no dala ruma haree nia foto ka video sira nebe haruka ba rai-li’ur.

Ninia naran kompletu Ernesto Fernandes no naran funu nian foufoun Cinabuti, ikus mai muda ba Dudu. Naran ida ikus ne’e mak hela metin ba nia, dala ruma ema bolu Komandante Ernesto Dudu no dala ruma ema bolu Komandante Dudu. Iha Bancada PD ami bolu nia ho Apa Dudu, tanba nia mak katuas liu hotu deputadu sira seluk.

Dala barak dada lia ho nia kona-ba assuntu politika, no dala ruma mos koalia kona-ba istoria funu nian nebe nia rasik sai autor prinsipal iha ninia moris fatin. Uluk mos dada lia ho nia hodi hakerek livru kona-ba primu Gregorio Basilio de Carvalho ka Komandante Lobo-Dara, tanba sira hamutuk iha Setor Fronteira Norte. Nia kuinhese di’ak tebes primo Lobo-Dara.

Komandante Dudu, ema ida simples, haraik-an, no ita hasee ka husu buat ruma ba nia, sempre hahu uluk ho hamnasa ki’ik foin hatan. Ninia sotake mambae forte tebes. Nia nunka tuur iha banku eskola, maibe kakutak diak liu dok ema barak nebe liu iha banku eskola sira. Prova mak durante periudu guerrilha, nia sai komandante hodi komanda funu iha rejiaun 4, nia halo rasik planu, tatika no estratejia militar sira iha ninia area operasaun. Ema ida brani, determinadu no prontu halo sakrifisiu no mate ba nia rain. Ema ida buka halibur Timor oan sira, la’os fahe. Nia sempre defende no luta ba unidade timor-oan sira nian. Timor-oan sira tenki banati tuir ida ne’e.

Iha krizi politika no militar iha 2006, nia lamonu iha buat ida primordializmu Lorosa’e no Loromonu. Nia buka rezolve lisuk problema petisionariu sira nian no unifika hikas Timor nebe nakfahe ba Lorosa’e no Loromonu, isu falsu ida maibe afekta maka’as unidade timor-oan sira nian. Atu hakat liu situasaun ida ne’e, iha eleisaun prezidensial 2012, nia hakarak hatudu iha pratika katak nia la-komunga hanoin sira Lorosa’e no Loromonu nian, nia lafo apoiu ba kandidatu ninia partidu nian nebe mos hanesan prezidente ninia partidu nian, Fernando La Sama, maibe nia fo apoiu ba Komandante Taur Matan Ruak.  

Apoiu ba Komandante Taur Matan Ruak ne’e, hamosu deskontentamentu iha PD nia laran, tanba nia apoia kandidatu husi partidu seluk nian. Kuadrus PD barak hirus, nune’e mos La Sama. Eleisaun liu tiha Komandante Dudu ba buka La Sama no esplika razaun tanba sa nia fo apoiu ba Taur Matan Ruak. Tuir nia esplikasaun katak, Xanana mak husu ba nia atu apoia Taur. Razaun seluk, nebe rasional liu, husi rasik Komandante Dudu mak nia apoia Taur atu halo lakon tiha isu ida lorosa’e no loromonu, tanba se nia apoia La Sama signifika Loromonu ho Loromonu sira apoia malu. La Sama nebe foufoun hirus tebes, ho esplikasaun ne’e nia mos kumprende, depois nia dehan ba  Komandante Dudu: “Buat hotu liu ona, agora presiza serbisu hamutuk no hateke ba oin.” Nune’e laiha tan hirus malu entre sira no kontinua serbisu hamutuk nafatin ba Timor-Leste nia diak.

Komandante Dudu, politiku ida nebe sempre tetu nia liafuan molok hasai. Iha Parlamentu nia so halo intervensaun bainhira haree katak iha nesesidade atu koalia mak nia koalia, no bainhira koalia, nia koalia kona-ba substansia, la’os naran lian de’it. Hanesan iha tempu funu, so tiru bainhira iha serteza duni atu tiru kona alvu mak foin tiru, atu labele estraga kilat musan, hanesan ne’e mos iha Parlamentu, so halo intervensaun bainhira haree katak importante duni atu interven mak halo intervensaun, la'os tiru arbiru de’it hanesan deputadu barak nebe ho estudus sira halo.

Iha Bancada, dala ruma halo diskusaun antes, molok nia ba halo intervensaun, no dala ruma lae, tanba nia hatene koalia kona-ba saida mak atu koalia, liuliu kona-ba assuntu sira veteranus nian. Nunka iha avaliasaun ruma mak dehan nia koalia sala ka ladiak, tanba nia sempre tetu saida mak nia atu koalia.

Komandante Dudu kuinhesidu tebes iha ema rezistensia sira nia leet. Iha 1974 nia adere kedas ba ASDT/FRETILIN, nia sai Delegadu ba partidu ida ne’e nian iha ninia suku iha Hatolia. Desde neba nia sempre hanesan militante FRETILIN nian, no mos sai milisia FRETILIN nian, nebe tama hamutuk iha FALINTIL, liman kro’at FRETILIN nian ka liman kro’at povu nian.

Biar ema ida nunka liu iha banku eskola sira, lahatene hakerek no sani, maibe nia la’os ema ida analfabetu iha assuntu sira politika, sosial no kultural. Nia aprende buat barak durante tuba iha ai-laran. Ho mos ninia hanoin, ninia influensia mak PD dada votus barak iha Ermera, aleinde sira seluk.

Nia ema ida iha responsabilidade boot, determinadu no prontu halo sakrifisiu ba nia rain. Iha funu, nia lakon ninia alin rua, Cosme Fernandes, Komandante Pelotaun, no Bosco Fernandes. Sira mate iha kombate hotu. Nia oan hakiak ida, hanesan guerrilheiru hotu, mos mate iha ai-laran, mate iha asaltu nebe inimigu halo ba sira nia baze hafoin sira fila ba ai-laran iha 1991.

Hanesan FALINTIL nia hahu husi soldadu, depois sai komandante seksaun, tuir mai sa’e ba komandante pelotaun, depois ba komandante kompanhia no ikus liu hanesan kolaborador ba rejiaun Fronteira Norte, nebe besik liu ba Komandante Konis Santana.

Iha 1975, banhira FRETILIN halo kontra golpe, Komandante Dudu tama kedas hanesan milisia FRETILIN nian no tiru malu kedas ona hasoru forsa sira Komandu Indonezia nian iha Raebuti, area Kailaku nian.  Iha loron 23 no 24 fulan agustu 1975, Kopassandha, komandu Indonezia nebe halo infiltrasau mai iha Timor, hatais ropa sivil, kalsa no kamiza jeans, halo inkursaun ka sukun tama mai iha Timor. Sira mai to’o iha Raebuti, atu fo seguransa ba liurai Guilherme Gonçalves nia kaben no ema Atsabe balun nebe atu hakur fronteira ba Atambua tanba liurai Guilherme ho nia oan balun ba uluk ona iha neba. Rona ida ne’e, Komandante Dudu ho forsa sira FRETILIN nian iha Atsabe ba kedas, atu lori fila ema sira nebe lakohi ba. Iha forsa FRETILIN nian ne’e, iha eis-militar timor-oan na’in 6, restu mesak milisia hotu de’it. Forsa Fretilin nian ne’e armada ho kilat lolon 17 no morteiru 1. Molok sira to’o iha Raebuti, Kopassandha sira iha neba uluk ona. Sira tiru malu liu oras rua resin. Ema 40 resin mak mate, inklui milisia na’in 7, no sira seluk, ema sivil sira husi Maubise, Turiskai no Atsabe balun, nebe ba ho sira, balun karik  ba ho objetivu atu foti sasan sira nebe ema sira halai ba Atambua husik hela. Iha tiru malu ne’e, Komandante Dudu rasik hetan kanek, lakon liman fuan rua husi liman karuk nian. Hahu husi kombate ne’e mak timor-oan sira hahu kuinhese kilat Indonezia nian ida nebe kuinhesidu iha Timor ho pickpack, tiru dala ida maibe tarutu dala rua. Kopassanda sira nebe halo infiltrasaun mai iha Timor uza kilat AK-47, fabriku Russia nian.

Lori nia mai Dili, no kura nia kanek diak tiha, nia fila ba fronteira, halo parte nafatin forsa FALINTIL hodi tiru malu ho forsa Indonezia sira nebe halo inkursaun mai iha Timor, liu husi Operasaun Flamboyan, husi fronteira, hahu kedas husi fulan Agustu  setembru, outubru, novembru to’o Indonezia halo invazaun ho eskala boot mai Dili iha loron 7 fulan dezembru 1975.

Iha 1976, nia promovidu ba komandante seksaun iha Braue, Kailaku. Tuir mai promovidu ba komandante pelotaun. Iha 1977 promovidu ba Komandante Kompanhia.

Bainhira Baze de Apoio sira monu hotu iha 1978, inklui Baze de Apoio, Setor Fronteira Norte, nebe Komandante Dudu halo parte ba, monu iha inisiu 1979, Komandante Dudu lahalo parte kuadru FRETILIN no Komandante FALINTIL sira nebe lakon ona esperansa ba ukun-rasik-an no tun rame-rame rende ba militar Indonezia sira. Nia la-rende, nia hamutuk ho nia ema sira kontinua luta nafatin. Ninia baze iha Bemanas, area Hatolia nian. Nia foin tun no rende iha 1982 hafoin involve iha negosiasaun naruk. Nia tun rende tanba de’it sira izoladu, laiha kontaktu ho rezistensia armada iha fatin sira seluk. Tanba izoladu, nia lahatene fatin sira seluk sei halo rezistensia ka lae. Nune'e mos tempu neba susar ona atu hetan ai-han iha sira nia setor. Sira hamutuk na’in 16, mane 14 no feto 2, mak tun mai rende. Indonezia sira lori nia ba tau iha Glenu no kontinua tau matan maka’as ba nia.

Iha vila, foin nia hatene katak sei iha rezistensia iha fatin seluk. Tanba forsa sira Indonezia nian, haruka nia fila ba ai-laran hodi hamaus guerrilheiru sira atu tun mai rende, maibe nia tau kondisaun ida, nia bele ba maibe fo fila nia kilat nebe forsa sira Indonezia nian foti ona. Nia argumenta katak, ho liman mamuk nia laba, tanba sira iha ai-laran konsidera nia hanesan traidor ona no bele oho nia. Indonezia sira lakohi fo kilat ba nia, tauk nia lori kilat halai fila ba ailaran, tan ne’e, nia mos laba buka guerrilheirus sira. Argumentu ida ema matenek nian, oinsa lohi inimigu.

Tanba hatene ona katak sei iha rezistensia iha ai-laran, nia harii rasik rede klandestina hodi halo ligasau ba FALINTIL sira iha ailaran. Kleur ona nia hakarak fila ba ailaran, maibe labele fila tanba laiha kilat. Iha fulan Abril 1991, nia hamutuk ho Eduardu "Dusae", Domingos Madeira "Rumbatar", Gabriel "Fitun", Angelino Brites "Mesak", no seluk-seluk tan, hetan malu klandestinamente ho Komandante Xanana Gusmão iha Aiseo, Ermera.  Komandante Xanana husu sira diak liu fila ba ai-laran hodi kontinua operasaun militar hasoru Indonezia, maibe sira hotu dehan la-prontu fila ba ai-laran ho razaun familia no seluk-seluk tan. So Komandante Dudu mesak mak dehan nia prontu no aseita ho determinasaun, maibe nia presiza kilat. Se kilat laiha, nia ba ai-laran labele halo buat ida.

Komandante Xanana sente laran susar tanba lahetan resposta pozitiva husi sira hotu nebe nia husu atu fila ba ai-laran. Uniku Komandante Dudu mesak mak hatan ho pozitiva ba Komandante Xanana. Nia dehan nune’e ba Xanana:  “Tanba sira hotu iha familia ona, parese sira lakohi fila ba ailaran. Maibe hau sei ba, ha’u nia oan sira agora boot hotu ona, neduni hau prontu fila ba ailaran hodi kontinua luta.” Ida ne’e hanesan xoke boot ida ba sira nebe la-prontu fila ba ai-laran, tanba nia mos iha ninia familia. Ema ida lahanete sani no hakerek, lakon tiha ona liman fuan rua ho alin ida, kontinua hatudu ninia aten-brani, ninia determinasaun, no prontu sakrifika ninia familia, ne’e buat ida estraordinaria tebes. Ida ne’e mak marka diferesa boot no hatudu karakter kombatente jenuinu ida nian, ema nasionalista no patriota iha ninia sentidu loloos. Hatudu duni aktu brani no heroiku. Nein ema hotu brani hola desizaun ida hanesan ne’e. Maibe Komandante Dudu halo tanba ninia nia tau aas interesse luta nian iha oin duke familia ka razaun pessoal sira seluk.

Liu tiha semana rua, Komandante Xanana hetan malu hikas ho Komandante Dudu iha Ermera. Dala ida ne’e, Komandante Xanana lori ho kilat lolon ida, M-16 ho karregador ida no kilat musan, no entrega ba Komandante Dudu. Ho kilat ida de’it, ho tan pistola ida, nebe sira hetan husi militar Indonezia ida, Frans, iha KODIM Ermera, iha loron 18 fulan novembru 1991, hafoin loron 6 husi masakre Santa-Kruz, nia lori nia alin, oan hakiak no sobrinu sira, sira fila ba ai-laran hodi halo moris rezistensia armada iha fronteira.

Komandante Dudu mak kaer kilat M-16 no nia alin Bosco Fernandes mak kaer pistola.  Komandante Dudu husik hela nia uma iha Humboe, sira fila ba ailaran no harii sira nia baze iha Biasu, Hatolia, nebe ikus mai sai Baze FALINTIL Rejiaun 4 nian.

Ikus mai joven barak, joven sira nebe partisipa iha manifestasaun no persegidu husi ajente sekreta no aparatu seguransa sira Indonezia nian, ba hamutuk ho Komandante Dudu hodi reforsa rezistensia armada iha area ne’e.

Iha tiha ai-laran ona, hanesan baibain militar Indonezia sira halo, haruka familia ka ema sira iha influensia atu ba hamaus Komandante Dudu ho nia ema sira atu fila mai vila, hanesan nebe uluk halo iha 1982. Nia dehan ba sira, “iha 1982 ha’u tun sira fo buat barak ba hau, agora hau mai tiha ailaran, imi hanoin hau tun ba sira atu fo tan buat ruma ba hau? Hau tun agora, sira sei lori hau ba oho. Neduni hau sei latun no funu to’o mate ka to’o Timor ukun-an.” Iha ne’e hatudu nafatin ninia hanoin nebe matenek, hatene jogu inimigu nian. Nia ema ida determinadu duni, la-muda nia hanoin, latun, biar hetan promesa oioin, foin tun hafoin Timor-Leste hetan nia libertasaun tuir buat nebe nia mehi. Ema ida komprometidu tebes.

Nudar konsekuenia husi nia lakohi rende, militar Indonezia sira halo operasaun militar maka’as hasoru fatin sira nebe deskonfia hanesan baze ninian. Iha operasaun ne’e mak sira oho tan nia alin ida, Bosco Fernandes no hadau hikas pistola nebe sira hetan husi KODIM Ermera. Ho hadau pistola ida ne’e mak foin Indonezia sira hatene katak pistola ne’e sai husi KODIM Ermera, husi militar Indonezia nebe hola konta ba kilat sira. Militar Frans nebe oferese kilat ba sira depois hasai husi militar Indonezia no sai dadur. Lolos militar Indonezia sira nebe tulun rezistensia merese hetan kondekorasaun husi Estadu.

Iha 1993, Komandante Konis Santana desidi muda husi Lospalos ba Ermera hodi reforsa guerrilha iha fronteira. Komandante Dudu rasik mak prepara kondisaun no terrenu ba Komandante Konis Santana hodi bele muda ba fronteira. Ho prezensa Komandante Konis Santana iha Ermera, Komandante Dudu mos promovidu ba Komandande Destakamentu Fronteira Norte, no ikus liu sai hanesan Kolaborador FALINTIL nian iha Rejiaun 4.

Komandante Dudu mak hamoris hikas funu iha fronteira. Nia konsege fahe konsentrasaun operasaun sira militar Indonezia nian nebe antes sempre konsentradu ba rejiaun Sentru no Leste.

Hafoin Komandante Konis Santana mate iha 1998, Komandante Ular mak sai fali Komandante Rejiaun 4 hodi troka Komandante Antonio Soares Tatamailau. Komandante Tatamalau sai fali Vise Komandante Rejiaun 4 no Komandante Dudu kontinua ho nia pozisaun hanesan Kolaborador Rejiaun 4 nian.

Iha 1999, Indonezia, Portugal no Nasoins Unidas konsegue to’o akordu ida atu halo konsulta popular iha Timor. Ho Akordu 5 de maiu ne’e, ijiji akantonamentu ba forsa FALINTIL sira. Nune’e FALINTIL sira akantonadu iha fatin haat: Atelari (Baukau), Waimori (Vikeke), Odelgomo (Bobonaro) no Hularema (Ermera). Komandante Dudu ho nia superior no soldadu sira iha akantonadu iha Hularema.

Hafoin referendum no iha ona administrasaun UNTAET nian, lori FALINTIL husi fatin hirak ne’e hotu ba tau hamutuk iha Aileu. Iha Aileu ne’e mak Komandante Dudu desidi sai husi FALINTIL, hodi kumpre nia promesa nebe nia halo iha ailaran, “bainhira funu hotu iha loron ida ne’e, aban hau reforma husi forsa. Barak mak iha ailaran halo promessa no jura katak funu hotu lakohi sai ida ne'e, sai ida neba, ka atu halo ida ne'e ka  ida neba, maibe nein kumpri ida.  

Komandante Dudu kumpri nia promessa no fila ba vida sivil. Nudar ema sivil ona, nia lolos fila ba FRETILIN tanba desde inisiu kedas, nia Delegadu FRETILIN nian, maibe iha 2001, nia deside la'o hamutuk ho PD tanba razaun balun. Tuir nia, hafoin referendum, nia ba iha CCF, ema balun iha neba, la’os Mari Alkatiri no Lu-Olo, husu ba nia “se nia hakarak tama iha FRETILIN.” Nia interpreta ida ne’e katak FRETILIN lakohi simu nia. Nia dehan desde 1979, ema barak tun no rende. Iha 1982, nia mos tun rende, sira hotu ema FRETILIN. Hafoin ne’e, iha 1991 nia fila ba ailaran lidera guerrilha hodi kontinua luta to’o funu hotu iha 1999. Tan ne’e, bainhira sira konvida fali nia atu ba hamutuk ho FRETILIN, nia haree ida ne’e laloos, nia interpreta ida ne’e katak sira lakohi simu nia iha FRETILIN, sira konsidera nia hanesan ema li’ur, la’os ema FRETILIN. Sente ofendidu ho ida ne’e, halo nia hodi deside ba hamutuk ho PD, tanba iha PD mos iha joven rezistensia sira.

Iha 2001 nia ajuda harii PD, no husi neba kedas, nia hanesan membru Komisaun Politika Nasional, no iha 2007 nia nomeadu ba Prezidente PD Munisipiu Ermera, hodi substitui fali saudozu Gabriel Fitun. Kargu ida ne’e nia kaer to’o iha nia iis ikus. Iha 2017, liu husi Kongresu Nasional PD nian, nia mos eleitu hanesan Vise-Presidente PD to’o iha loron nebe nia husik hela ita hotu. Iha 2017 to’o 2022, nia sai deputadu husi PD iha IV no V lejislatura.

Biar Komandante Dudu lahatene hakerek no sani, maibe buat hotu nebe nia halo ona ba Timor, hanesan obra monumental ida, obra ida boot liu dok obra husi ema matenek barak sira nian, tanba ninia luta, ninia dedikasaun, ninia abnegasaun, ninia determinasaun no ninia sakrifisiu hodi liberta timor oan tomak, inklui liberta matenek boot sira husi opressaun no dominasaun ema rai seluk nian.

Ba ninia dedikasaun, ninia determinasaun no sakrifisiu sira, nia hetan ona rekuinhesimentu husi Estadu liu husi Ordem de Guerrilha, Ordem de Timor-Leste no Medalha ba Desmobilizasaun  husi FALINTIL,  Nicolau Lobato.

Agora ba oin ita lahetan malu ona ho Komandante Dudu, maibe heroi nunka mate, nia kontinua moris iha memoria timor-oan sira nian, husi jerasaun ba jerasaun. Nia merese ita hotu nia respeitu, honra no gloria nudar aswa’in ida nebe ninia naran sempre hela iha ita hotu nia fuan. Adeus Komandante, Adeus Companheiro de Luta, Adeus Apa Dudu. Até sempre!