UMA LULIK IHA LALATAK ESTADU NIA OKOS
Husi: Carlos da Silva L.F.R. Saky
Iha fatin barak iha Timor-Leste, ohin loron, governu okupadu harii no halo reabilitasaun ba uma lulik/uma lisan no uma tradisional sira. Ho buat hirak ne’e hotu lori naran “prezervasaun kultural” no “promosaun turistika.” Maibe iha linguajen ofisial nebe rona furak ne’e nia kotuk, haksubar hela kestaun fundamental ida: Serake tama ulun uma lulik/uma lisan harii ho osan husi estadu nian? Se nune’e, responsabilidade familia sira nian nebe durante sekulu barak, husi bei-ala sira kedas, hanesan guardiaun ba uma lulik sira ne’e iha nebe? Tinan atus ba atus Estadu latau duit metan ida, uma lulik sira hamrik metin tanba harii rasik husi familia sira, husi jerasaun ba jerasaun, fuan husi serbisu hamutuk no solidariedade, fuan husi sira nia kosar rasik, la’os fuan husi serbisu forsadu nian ka serbisu nebe ema tenki selu.
Iha Timoroan sira nia matan, uma lulik la’os uma ida de’it. Nia mak isin sosial no ispiritual. Iha neba mak hela klamar ka ispiritu bei-ala sira nian. Iha neba mak halo ritual sira nebe mantein ekilibriu entre mundu moris sira nian no mundu klamar sira nian, mundu haree hetan no kaer rasik ho liman no mundu nebe laharee hetan no lakaer kona ho liman. Ai-rin ida-idak husi uma lulik nian iha ninia sentidu no lori naran bei-ala sira nian, ninia telhado ka taka, ida-idak kesi istoria orijen nian, no kada fatuk nebe hada simboliza fidelidade familia sira nian ba sira nia rain no istoria.
Desde uluk, uma lulik sira harii liu husi serbisu hamutuk – entre fetosan no umane. Aktu ne’e la’os de’it serbisu fiziku, maibe mos moral: familia iha tanba tulun malu. Uma lulik/uma lisan harii la’os tanba projetu, maibe harii ho kosar been rasik, no husi solidariedade.
Politika dezenvolvimentu modernu nian halis ba muda simbolu sosial sira sai instrumentu politiku. Ohin loron, uma lulik/uma lisan sukat ho indikador sira projetu nian: kustu hira, se mak atu inaugura, fotografia hira mak atu hasai ka kanal televizaun hira mak atu halo kobertura. Maibe iha realidade uma lulik nunka moris iha lojika orsamentu nian. Nia moris iha lojika sentidu (makna), iha serbisu sosial (trabalho social), iha ritual, no iha relasaun sira nebe la’os sosa ho osan publiku nian, maibe responsabilidade husi jerasaun ba jerasaun nian.
Iha kontestu ida ne’e mak foin daudaun mosu polemika publika. Deputada Virginia husi CNRT, kestiona Vise-Primeiru Ministru Assanami, husi PD, tanba halo reabilitasaun ba uma tradisional balun iha Suai. Tuir deputada ne’e, responsabilidade ida ne’e lolos kabe ba Sekretaria Estadu Arte no kultura nian, la’os kabe ba Abitasaun Komunitaria nebe akumuladu husi Assanami. Virginia dehan atu halo uma lisan iha munisipiu sira, ne’e responsabilidade Sekretariu Estadu Arte no Kultura nian. Kritika ida ne’e mosu iha media sira no iha espasu politiku sira hanesan koko atu halo korreksaun ba prosedimentu administrativu. Maibe, iha ne’e, iha ironia kle’an ida: sira rua hotu konsidera harii uma lulik ne’e, asuntu Estadu nian, maibe, tuir lolos nian, la’os, sa-tan atu moderniza. Moderniza signifika la-uza ona material sira uluk nian, katak lataka ona ho tali metan ka du’ut, ai-rin no travesaun sira la-uza ona ai, maibe taka ho kaleng no halo ho betaun. Bainhira halo hanesan ne’e mak nia lakon tiha ona ninia orijinalidade. Nia atu uma lulik ka uma tradidisional, bainhira muda ona ninia material tomak, nia lakon ona ninia valor tradisional, karik mos sei la-atrai ona turista, tanba uma kaleng ho betaun, iha sira nia rain mos barak. Bele mantein ninia arkitetura, maibe troka nia material tomak ho material sira moderna nian, mak nia lakon ona ninia singularidade. Uma lulik ka uma tradisional so iha ninia singularidade (keunikan), la’os de’it tanba ninia arkitetura maibe mos ninia material nebe halo ho ai, au, tali-metan, nu tahan, du’ut. Ho material lokal no tradisional sira ne’e hotu mak mantein ninia orijinalidade.
Karik ohin loron hakarak troka tomak material sira ne’e hotu ho material modernu nian tanba bele dura liu, ne’e signifika ita moderniza ona uma lulik no uma tradisional sira. Uluk, uma lulik balun ema hela iha laran no balun ema lahela iha laran, maibe hodi rai de’it sasan lulik sira. Uma lulik nebe ema lahela iha laran, ne’e signifika tenki halo tan uma seluk ida hodi ema hela ba. Uma seluk ne’e bele mos ninia arkitetura hanesan uma lulik nian, no bele mos lae. Por exemplo, sira nebe ninia uma lulik hatuur iha ai-rin aas nia leten, jeralmente hanesan uma lulik no uma tradisional sira husi parte lorosa’e nian, sira bele halo uma nebe ninia didin hatur husi rai, tipu hanesan uma guarda sira.
Tuir autor nia hanoin, Estadu lolos lalika hatama lima fuan iha harii uma lulik sira, tanba uma lulik sira la’os Uma Fukun Parlamentu ka Palasiu Governu ka Palasiu Prezidente. Tanba bainhira Estadu hatama ninia liman fuan, nia la’os de’it troka papel familia sira nian, maibe mos muda sentidu uma ne’e rasik. Uma lulik nebe uluk hanesan simbolu relasaun sosial transforma sai projetu fundu publiku no projetu politiku. Sebisu hamutuk troka ho kontratu ida; kultura nebe uluk moris agora maran no sai monumentu burokratiku. Politika Estadu nian ida hanesann ne’e sei halo mate valor serbisu hamutuk no halo fraku ispiritu solidariedade. Ne’e hanesan ita koko muda povu Timor nia moris husi koletivizmu ba iha individualizmu tuir sosiedade osidente no kapitalizmu nian.
Bainhira Estadu eksesivamente regula kultura, nia la-konxiente katak nia repete hikas lojika kolonial nian: define saida mak “tradisaun”, se mak iha direitu atu harii no oinsa atu halo. Ninia diferensa mak, dala ida ne’e, poder kolonizador la’os ema estranjeiru, maibe administrativu. Ne’e mak forma foun kolonializmu, kolonializmu administrativu ba tradisaun.
Ninia perigu boot tebes: Estadu prezerva simbolu, maibe oho ninia signifikadu. Hahii uma lulik iha diskursu sira, maibe hasai husi familia sira papel sentral nebe fo sentidu ba sira. Iha pretestu “prezerva kultura” nia okos, Estadu ezatamente fokit sai abut kultura husi ninia orijen, Estadu fahe povu husi ninia abut sira rasik.
Prezervasaun jenuinu la’os kestaun osan, maibe kestaun resposabilidade moral no sosial. Uma lulik sira hamrik metin iha tinan atus ba atus nia laran la’os tanba Estadu, maibe tanba familia nebe bali uma lulik sira. Jerasaun ida-idak hafoun ninia signifikadu liu husi serbisu hamutuk, la’os liu husi projetu ministeriu sira nian.
Liahusuk simples no kro’at ida: Serake Estadu iha intensaun atu troka fetosan-umane? Estadu mak fetosan ka umane? Hau sei hanoin hela tinan hirak ba kotuk, maluk balun hatama proposta ba Governu, husu osan atu sosa karau no fahi hodi harii hikas uma lulik nebe aat ona, hanesan ema nebe estuda dokumentu ida ne’e, fo pareser ba desizor atu Governu labele fo apoiu. Governu labele hadau fali papel no responsabilidade uma na’in nian no enfrakese ispiritu koletivizmu no solidariedade komunidade nian. Estadu labele sai fali hanesan fetosan ka umane nebe tenki hatama osan ka sasan. Bainhira Estadu halo intervensaun eksesivu, no fo apoiu ba harii ka hadia uma lisan sira, Estadu rasik enfrakese lasu familia sira nian, no halo ema ladun sente orgulhu tanba la’os husi sira nia kosar ben rasik, sa tan selu bada’en sira husi rai seluk mak halo. Lakon tiha orgulhu ida katak, uma ne’e harii rasik husi ami nia bei-alan sira nian ho sira nia kosar ben rasik. Se Governu mak harii, sei harii plaka iha uma oin ne’e, Uma Lulik ida ne’e harii husi Governu, harii ho kustu X no inaugura husi X. Ninia orgulhu iha nebe? Ne’e uma lulik husi rezultadu tane liman nian, la’os husi kosar ben familia sira hotu nebe halo parte uma lulik ne’e nian.
Se uma lulik harii husi Estadu, se mak sei lidera ritual sira? Serake funsionariu husi ministeriu nian mak sei hamulak, haree manu, fahi no karau nia aten no urat sira? Serake funsionariu sira mak sei hamuluk no bolu ispiritu bei-ala sira nian. Estadu nian bei-ala sira mak se neduni sira atu evoka sira? Serake relatoriu projetu sira bele troka lasu moral entre familia sira ho sira nia rain?
Estadu tenki hatene ninia limite sira. Estadu bele marka prezensa iha seremonia sira, maibe labele halo intervensaun eksesiva. Labele harii uma lulik lori Estadu nia naran tanba bainhira halo ida ne’e mak Estadu rasik hadau poder simboliku, hadau direitu familia sira nian nebe sai sira nia sujeitu kultura rasik.
Euforia “prezervasaun kultural” dala barak transformadu sai apropriasaun kultural. Estadu mosu hanesan salvador, maibe sai mos hanesan poder simboliku tradisaun sira nian. Iha lojika dezenvolvimentu nian, buat nebe importante mak rezultadu nebe bele inauguradu, fotografadu, no relatadu. Nudar ninia konsekuensia, uma lulik lakon ninia klamar: nia lamoris ona husi domin no responsabilidade familia nian, maibe husi alvu projetu nebe tenki halo hotu molok tinan fiskal hotu.
Diak liu Estadu tenki hakiduk husi asuntu sira uma lulik nian. Labele de’it tanba nia reprezenta Sekretaria Arte no Kultura, nia mos tenki tuur hotu hanesan kuku, makailuluki, ka lia-na’in husi uma lulik ne’e nian, tanba ida ne’e la’os seremonia Estadu nian. La’os tanba Estadu la-preokupa ho kultura, maibe tanba hatama kanuruk tohar eksesivu sei hafraku fuan husi kultura ne’e rasik, familia no komunidade. Estadu bele halo uma tradisaun iha fatin espesial ruma iha kapital hodi hatudu identidade no riku-soin kultural Timor nian, la’os ba hatama liman fuan iha uma lulik sira iha knua sira.
Uma lulik la’os propriedade ministeriu nian, la’os mos monumentu politiku. Uma lulik mak klamar koletivu nian, isin istoria nian, no espasu ispiritual nebe so moris bainhira harii ho liman rasik, ho fuan no klamar rasik, ho kosar been husi membru uma lulik ne’e nian rasik. So hanesan ne’e de’it mak kultura sei hamrik metin, la’os tanba poder, maibe tanba domin no responsabilidade kumunidade nian ba sira nia bei-ala sira rasik.








No comments:
Post a Comment