Data Haat husi Loron 12: Husi Fiar, Ran no Diplomasia ba Responsabilidade Moral no Independensia.

 

Data Haat husi Loron 12: Husi Fiar, Ran no Diplomasia ba Responsabilidade Moral no Independensia. 

 

Husi: Carlos da Silva L.F.R. Saky

 

Iha istoria naruk luta povu Timor nian, loron 12 sempre iha resonansia hanesan sinu memoria ida nian. Data haat, loron ida ne’e sai sasin ba aten-brani no rezistensia joven estudante timor-oan sira nian hasoru okupasaun, opresaun no injustisa: loron 12 fulan outubru 1989, loron 12 fulan novembru 1991, loron 12 fulan novembru 1994 no loron 12 fulan junhu 1998. Ne’e la-signifika asaun sira seluk la-importante. Importante hotu, maibe autor hakarak foti data 12 ne’e tanba aban, loron 12 fulan novembru 2025, trajedia Santa Kruz kompleta tinan 34 no okupasaun ba Embaixada Estadus Unidus Amerika nian iha Jakarta kompleta tinan 31.  

 

Asaun hotu-hotu, ida-idak mai ho kanek, aten-brani, no lisaun rasik, maibe, sira hotu forma narrativa ida nebe koezu, istoria konaba fiar nian, aten-brani nian, solidariedade nian, no luta nebe ramata ho ukun-an.

 

Maibe, liu dekada rua hafoin ukun-an, mosu liahusuk foun: Sei moris, idealizmu husi joven no estudante universitariu sira tempu rezistensia nian iha republika ida ne’e, ka ukun-an ohin loron hanesan liafuan furak ida de’it nebe reboka iha realidade injustisa sira nia leten?

 

Buat hotu hahu husi loron 12 fulan outubru 1989, bainhira amo Papa João Paulo II halo vizita mai Timor-Leste. Maibe molok husi vizita ida ne’e, klima politika hahu manas.

 

Iha situasaun manas hirak ne’e nia leet, amo Bispu D. Carlos Ximenes Belo no estudante timor-oan sira estuda iha Indonezia hahu doko Indonezia. Iha loron 6 fulan fevereiru 1989, amo Bispu Belo, haruka surat ida ba Sekretariu-Jeral Nasoins Unidas nian, Javier Pérez de Cuéllar. Iha surat ne’e D. Carlos Felipe Ximenes Belo hakerek katak “prosesu deskolonizasaun iha Timor Portuges seidauk rezolvidu husi Nasoins unidas, no haluha lakon ona.” Bispu Belo husu ba Sekretariu- Jeral Nasois Unidas nian atu “hahu prosesu demokratiku ba deskolonizasaun liu husi referendum. Tenki konsulta ho timor-oan sira konaba sira nia futuru liu husi peblesitu ida.” Bispu Belo dehan “to’o ohin loron seidauk halo konsulta ruma ho timor-oan sira. Ema seluk mak ko’alia lori timor-oan sira nia naran. Indonesia dehan katak povu Timor hili ona integrasaun, maibe povu Timor nunka dehan hanesan ne’e.” Bispu Belo mos dehan, “Portugal hakarak husik ba tempu mak rezolve, maibe ami Timor mate hanesan povu no nasaun.”

 

Tanba surat ida-ne’e, amo Bispu Belo hetan kritika no presaun direkta maka’as husi autoridade sivil no militar sira Indonezia nian. Sira tau matan maka’as ba amo Bispu, limita ninia movimentasaun sira, halo presaun no ameasa sira atu nia labele hatama liman-fuan iha “asuntu politiku”. Maibe, presaun no ameasa sira, lahalo nia sai fraku ka hakiduk, hetok halo nia sai forte liu tan, aumenta ninia autoridade moral iha povu no iha mundu nia matan.

 

Fulan balu tuir mai, estudante sira iha Indonezia mos hakerek sura tba Sekretariu-Jeral ONU nian, reforsa liu tan karta D. Carlos Felipe Ximenes Belo nian. La’os ne’e de’it, iha loron 19 fulan junhu 1989, estudantes timor-oan na’in 6, organiza husi RENETIL, tama iha embaixada Vatikanu no Japaun. Asaun ida ne’e hanesan forma ida atu “hamanas politika diplomatika” – haruka lia-menon ida ba mundu katak kestaun Timor-Leste nian labele halo nonok tan no labele subar tan iha kurtina rejime autoritariu no fasista Suharto nia kotuk. Asaun ida ne’e kebit Indonezia, nomos komunidade internasional ba situasaun direitus umanus iha Timor-Leste tanba prizaun ba joven barak iha Dili no iha Denpasar.

 

Estudante sira tama iha embaxada rua ne’e, la’os atu proteje-an de’it, maibe mos buka proteje joven estudante sira nebe detidu iha Dili no iha Denpasar, tanba ejijensia ida husi okupante embaixada sira nian ida mak ida ne’e, aleinde bolu atensaun ba komunidade internasional atu rezolve problema Timor-Leste nian liu husi dalan pasifika no respeitu ba direitus umanus povu Timor nian. Asaun ida ne’e hetan susesu duni, la’os de’it bolu ona atensaun ba komunidade internasional, maibe mos halo Indonezia liberta hikas hotu joven sira nebe kaer no dadur iha Dili no Denpasar.

 

Bainhira amo Papa João Paulo II to’o iha Dili, mundu sai sasin ba momentu relijiozu ida nebe haree la’o ho dame. Maibe iha orasaun no liturjia sira nia kotuk, subar hela aten-brani politika ida nebe hein atu nakfera. Joven sira aproveita momentu ne’e atu halo manifestasaun nakloke dahuluk iha sidade hasoru okupasaun Indonezia nian. Iha mundu no forsa sira Indonezia nia oin, joven sira loke kartajen sira no halo viva ba Timor-Leste no seluk-seluk tan, sira ijiji direitu autodeterminasaun no ukun rasik-an ba Timor-Leste. Autoridade sivil no militar Indonezia sira hirus, kahur ho stress no frustradu tanba la-konsege asegura sira nia interese atu aselera prosesu integrasaun tanba joven sira hatudu nakloke no momoos rezistensia hasoru okupasaun Indonezia iha Timor-Leste.

 

Iha hananu no orasaun sira husi amo Papa nia leet, povu reafirma: fiar lahaketak an husi luta. Igreja nebe durante ne’e sai espasu ispiritual, nakfilak sai espasu moral ba rezistensia sivil sira nian, husi altar ba kampu etiku, husi orasaun ba asaun konkreta.

 

Vizita amo Papa nian loke ona mundu nia matan ba realidade Timor-Leste nian, no liu husi ninia diplomasia ida subtil (halus), Papa hato’o lia-menon moral nebe forte: “Fo ba Cesar saida mak Cesar nian no fo ba Maromak saida mak Maromak nian,” no “Sai masin iha rai no naroman mundu nian.”

 

Deklarasaun hirak ne’e iha magaritin moral no politiku kle’an. Fo ba Cesar saida mak Cesar nian katak direitu lejitimu nebe na’in ba ema seluk nian. Direitu autodeterminasaun mak direitu timor-oan sira nian, la’os na’in ba rai seluk nian nebe tenki hadau ka kontroladu. Okupasaun militar signifika katak Indonezia hadau direitu povu Timor nian, latuir lia-menon evanjelika nian kona-ba justisa no dignidade umana.

 

Enkuantu, apelu ba “sai masin iha rai” fo hanoin ba povu Timor atu kaer metin nafatin valor moral, aten-brani, no fiar iha luta. Hanesan masin nebe fo sabor no la’os nebe naben iha tasi, bolu povu Timor atu tahan ba pressaun sira, sai inspirasaun moral ba mundu lori naran liberdade, justisa no umanidade nian.

 

Hahu husi momentu ne’e, Igreja Katolika Timor-Leste nian sai ona baki moral luta nian, apoia rede solidariedade internasional no proteje ativista klandestina sira husi represaun militar Indonezia nian. Nudar konsekuensia husi manifestasaun hirak ne’e, joven barak sai dadur, han tuku, tebe maka’as, maibe nunka hakiduk.

 

Problema Timor nian fila hikas ba pajina dahuluk jornal no revista internasional sira nian no sai topiku ba diskusaun iha radiu no kanal televizaun internasional sira.

 

Liu tiha tinan rua, iha loron 12 fulan novembru 1991, mundu hakfodak hikas. Joven, estudante no ema sivil hamutuk atus halo asaun dame iha Dili, la’o husi Igreja Motael ba rate Santa Kruz hodi tau ai-fuan loron 14 nian ba Sebastião Gomes nia rate. Sebastião Gomes militar Indonezia sira tiru mate iha Motael, iha loron 28 fulan outubru 1991. Manifestasaun pasifika ne’e nakfilak ba trajedia umanitaria, bainhira militar Indonezia tiru ho brutal tebes hasoru joven sira iha Santa Kruz nebe halo ema liu atus rua mate, inkluindu joven ativista direitus umanus malaia-novazelandeza, Kamal Ahmed Bamadhaj. Timor-oan barak lakon, sein hatene sira nia paradeiru to’o ohin loron. Ne’e mak kustu luta ba ukun-an nian, sakrifisiu ida estraordinaria.

 

Kamera jornalista britaniku, Max Stahl nian, grava masakre ne’e tomak no muda buat hotu: mundu haree justisa nebe naksubar hela. Gravasaun kasete ne’e konsege sai ba rai-li’ur tanba matenek olandeza Saskia Kouwenberg nian. Nia mak lori subar kasete konaba massakre 12 novembru 1991 nian. Aleinde Max Stahl iha mos jornalista Amerikana na’in rua Amy Goodman no Allan Nairn, no jornalista Steve Cox husi Australia nebe akompanha no halo kobertura ba manifestasaun ne’e. Amy Goodman no Allan Nairn mos hetan baku husi militar Indonezia sira bainhira sira koko proteje joven sira husi atake militar Indonezia sira nian. 

 

Iha trajedia Santa Kruz la’os timor-oan sira de’it mak sai vitima, maibe jornalista no ativista sira husi rai-li’ur mos. Kamal mate,  Allan Nairn, hetan kanek iha ulun.

 

Material sira nebe uza iha manifestasaun 12 novembru 1991 hanesan kartajen no bandeira sira, loloos prepara ba atu simu Delegasaun Parlamentar Portugeza (DPP) nebe previstu atu halo vizita mai Timor iha loron 4 fulan novembru 1991, maibe kasela tiha iha loron 26 fulan outubru, tanba Indonezia la-aseita atu jornalista australiana, Jill Jollife, militante ba kauza Timor nian, halo parte iha DPP nebe atu halo vizita mai Timor. Tanba DPP kansela nia vizita ona, entaun joven sira aproveita prezensa Relator Espesial Nasoins Unidas nian kona-ba Direitus Umanus, Peter Kooijmans, nebe iha hela Dili, nomos atu tau ai-funan ba joven matebian Sebastião Gomes nian, hodi halo manifestasaun pasifika ida. Infelizmente manifestasaun ne’e hotu ho masakre ida nebe halo husi militar Indonezia sira. Jornalista internasional sira ne’e hotu nebe temi iha leten sai sasin direktu ba brutalidade militar Indonezia sira nian nebe provoka masakre Santa Cruz ne’e.

 

Masakre Santa Kruz sai pontu virajen politika ba luta, hamosu organizasaun solidariedade internasional iha Europa, Estadus Unidus Amerika, Australia, no Azia, no aumenta presaun diplomatika hasoru Indonezia. Indonezia nebe molok ne’e iha anin leten, trajedia ne’e sadere kedas Indonezia ba didin lolon. Solidariedade internasional sai forsa adisional ba luta povu Timor nian, afirma katak trajedia Santa Kruz la’os trajedia lokal ida de’it, maibe kestaun umanidade universal nian.

 

Hanesan protestu ba masakre Santa-Kruz, estudante timor-oan sira nebe estuda iha Indonezia, organiza manifestasaun boot ida iha Jakarta, iha loron 19 fulan novembru 1991. Sira la’os protesta de’it aktu brutal nebe Indonezia halo hasoru timor-oan sira maibe ijiji mos direitu ba autodeterminasaun no husu Indonezia dada forsa husi Timor. Nudar nia konsekuensia, estudantes barak sai dadur, balun julgadu no kondenadu hahu ho pena varia entre fulan 6 to’o tinan 10. Sekretariu-Jeral RENETIL nian, Fernando La’Sama de Araujo, nebe akuzadu no responsavel ba asaun hotu-hotu kontra okupasaun Indonezia iha Indonezia hetan pena tinan 9, enkuantu João Freitas da Câmara, responsavel ba asaun iha terrenu hetan pena tinan 10.

 

Biar estudante sira hetan presaun, ameasadu no kondenadu ho pena todan, maibe sira lata’uk no lahakiduk. Liu tiha tinan 3, iha loron 12 fulan novembru 1994, estudante rezistensia nian doku hikas poder Jakarta nian, doko kedas iha Indonezia nia fuan. Bainhira Indonezia prepara-an hela atu simu Simeira APEC nebe partisipa husi Xefe Estadu no Governu husi rai boot sira, nebe previstu ona halo iha loron 14 fulan novembru, iha Bogor, estudante Timor sira husi RENETIL halo asaun istorika ida: okupa Embaixada Estadus Unidus Amerika nian iha Jakarta, durante loron 12. Molok ne’e, Hendropriyono, Komandante Boot Metropolitina Rejiaun Jakarta nian (Kodom Jaya), ameasa atu tiru iha fatin, se de’it mak tama iha Jakarta atu estraga Suharto nian feta (Simeira APEC). Tanba ameasa ne’e, joven no estudante Indonezia sira, nebe iha inisiu atu tun hotu, sira hakiduk tiha. Estudante timor-oan sira avansa mesak. Sira lata’uk, halibur hotu iha Surabaya, depois avansa ba Jakarta. Haatnulu resin prezu, hafoin sai husi komboiu iha Estaun Pasar Senen, maibe ruanulu resin konsege fura seguransa Indonezia nian, depois haksoit lutu embaixada nian no okupa embaixada Estadu Unidus Amerika nian.

 

Asaun ida ne’e, obriga ditador Soeharto nebe foufoun husu ba rai sira nebe mai partisipa iha Simeira APEC atu labele ko’alia konaba problema Timor nian. Suharto labele ona taka Bill Clinton no Waren Christopher, MNE Estadus Unidos nia ibun. Prezidente Bill Clinton laiha opsaun seluk, nia tenki koalia ho Suharto kona-ba problema Timor nian tanba estudante sira okupa hela ninia embaixada. Estudante sira ijiji atu Estadus Unidus Amerika hapara apoiu militar ba Indonezia no husu Bill Clinton atu uza ninia influensia hodi presiona Indonezia hodi hala’o lais referendum ida iha Timor hodi povu Timor desidi rasik ninia futuru.

 

 

Ho ejijensia ne’e, iha konferensia imprensa ida, Bill Clinton hatan ba jornalista sira: We have to talk to them, we have to listen to them” (Ami tenki ko’alia ho sira, ami tenki rona sira). Nia mos husu ba Suharto tenki rona timor-oan sira. Okupasaun ida ne’e dudu Estadus Unidus Amerika, foin ba dalu uluk, admite direitu autodeterminasaun ba Timor-Leste. No Bill Clinton ne’e rasik mak iha 1999, sei hanesan Prezidente Estadus Unidus nian, ameasa no presiona Indonezia hodi simu forsa Nasoins Unidas nian (INTERFET) hodi hatuur hikas dame iha Timor-Leste.

 

 

Okupasaun ida ne’e, halo mundu ninia fokus laba ona APEC, maibe ba hotu luta estudantes universitarius sira nian. Asaun ida ne’e la’os de’it doku Jakarta, maibe hamoe hotu Suharto iha Xefe Estadu no Xefe Governu husi rai oioin sira nia matan, nune’e mos iha jornalistas tasi balu hamutuk rihun sira nia matan. Suharto hirus no moe tebes tanba Hendropriyono la-konsege asegura seguransa Jakarta nian, neduni, fulan balu hafoin asaun ne’e, Suharto tebe-sai tiha Hendropriyono husi nia kargu.

 

 

Suharto hirus tebes tanba iha konferensia imprensa nebe nia halo hamutuk ho Bill Clinton, jornalista nebe hamutuk rihun, nein ida husu konaba APEC nian, maibe domina ho kestaun Timor nian. Kobertura ba APEC nian sai sekundariu tiha. Jornalista sira lorloron, ida-idak halo transmisaun direkta ba ida-idak nia rain.

 

 

Asaun iha Embaixada Estadus Unidus ne’e, la’os konsege de’it impaktu mediatiku nebe boot, maibe mos hasa’e hikas moral joven no povu Timor nian tomak hafoin monu tanba masakre Santa Kruz.

 

Liu tiha tinan haat, iha loron 12 fulan junhu 1998, luta to’o iha tutun estratejia nebe aas liu. Hafoin Suharto monu, estudante timor-oan sira halo hikas asaun boot ida iha Ministerio Negosius Estranjeirus (DEPLU) nia oin, ijiji direitu autodeterminasaun ba povu Timor. Iha euforia reforma nia leet, estudante sira afirma katak luta Timor nian la’os ba demokrasia de’it, maibe ba total ukun rasik-an.

 

Presaun ne’e doko Governu B.J. Habibie nian, iha nebe iha fulan Janeiru 1999, finalmente nia hola desizaun istorika: povu Timor-Leste hili entre autonomia espesial ka ukun-an. Ninia rezultadu, 78.5% hili ukun-rasik-an. Maski selu ho kustu ida karun ho trajedia Setembru Nakukun, desizaun ida ne’e hakotu ona era okupasaun Indonezia nian iha Timor.

 

Antes husi manifestasaun loron 12 fulan junhu ne’e, estudante timor-oan sira partisipa iha asaun iha sidade oioin sira iha Indonezia hodi halo monu Suharto ho ninia rejime iha loron 21 fulan maiu 1998. Iha sidade Yogyakarta, estudante timor-oan sira mak sunu estatua Suharto nian no dada bandeira RDTL. Asaun brani no eroika. Ho rejime Suharto nian monu ne’e mak loke dalan dalan ba referendum no ukun rasik-an Timor-Leste nian.

 

Data haat husi loron 12 novembru la’os naran mosu de’it, maibe linha istoria ida: luta husi fe (fiar) ba konxiensia politika, husi ran ba diplomasia, husi terus ba vitoria. Maibe kada selebrasaun mos ijiji reflesaun kritika, serake aspirasaun ka idealizmu nebe ita luta ba ho ran ne’e moris duni ohin loron iha ukun rasik-an nia laran?  

 

Dekada rua hafoin ukun-an, tada barak hatudu katak realidade nein sempre han malu ho idealizmu. Iha republika nebe ita hetan ho sakrifisiu boot, mosu paradoksu ida: liberdade politika nein sempre mai akompanha ho justisa sosial. Valor sira luta nian hanesan onestidade, solidariedade, igualdade, unidade, serbisu hamutuk, dala barak troka ho interese pesoal sira, poder no korrupsaun.

 

Fenomenu nebe haree momoos los mak korrupsaun sistimatika, dezigualdade sosiuekonomika sira kle’an, politika oportunista, degrasaun moral no proliferasaun pratika sira ilegais, hanesan kontrabandu, trafiku umanu, droga no jogu online, nebe sobu no estraga juventude sira. Sei triste liu tan haree joven barak lakon ninia mata-dalan, lahatene atu ba loos nebe, dadur iha konfortu no pragmatizmu nia laran, haluha katak ukun-an mak responsabilidade moral, la’os legadu simbolika ida de’it.

 

Sira nebe bolu ba an akademiku, ida-idak subar iha nia torre morfin laran, moris konfortu ona ho buat nebe iha, lasai ona ba publiku atu defende interese povu nian hanesan uluk defende iha tempu okupasaun nian. Tempu muda ema nia vontade muda, ne’e los, maibe vontade ida atu defende no hadia povu nia moris labele muda, vontade ida atu defende prinsipiu no idealizmu luta nian, tuir lolos labele muda. Enfin, muda tiha ona, ispiritu ida revolusionaria, determinadu, desididu troka tiha ho komodista, seguidista, oportunista no narsizista. Ispiritu entrega-an tomak ba luta nian, ohin loron troka tiha ho entrega-an tomak ba mafia no krimi organizadu sira, entrega-an tomak ba aktu kriminoza no immoral sira.

 

Uniku aktu nebe ita bele rejista no apresia mak asaun Estudante Universitariu Timor-Leste sira nebe halo manifestasaun durante loron tolu, iha fulan kotuk ba, konsege halo hapara sosa kareta ba deputadu sira no halo lakon pensaun mensal vitalisia. Mudansa sira so akontese liu husi asaun brani sira. Asaun sira hanesan mak presiza hodi halo kontrolu ba politika sira governu nian nebe la-benefisia povu. 

 

Joven no estudante sira presiza sai sidadaun nebe ativu no kritiku liu tan, tanba mudansa so bele akontese husi hanoin ativu no kritiku sira. Importante mak labele uza vilensia.

 

Ohin, bolu hikas joven ho estudante sira, la’os atu luta hasoru invazor estranjeiru sira, maibe kontra korrupsaun moral no injustisa estrutural iha rai-laran. Sira sai lian moral nasaun nian, denunsia abuzu poder sira no harii futuru ida ho onestidade no integridade.

 

Istoria hanorin ita katak independensia loloos la’os fin husi luta, maibe luta tenki la’o nafatin hodi atinji mehi ka idealizmu luta nian mak ohin halo rai Timor ida demokratiku loloos, ema hotu moris diak hanesan, labele iha hahalok sira rasizmu no diskriminasaun, justisa ba ema hotu, labele tan iha manipulasaun no esplorasaun, labele tan halo “pembodohan publiku” no seluk-seluk tan.

 

Data haat husi loron 12 ne’e hanorin buat barak ba ita: konaba fiar no aten-brani, konaba ran no diplomasia, konaba idealizmu no responsabilidade. Ohin loron, konvida jerasaun foun Timor sira la’os de’it atu hanoin hikas, maibe atu hamoris hikas ninia ispiritu luta nian, defende lialoos, kombate injustisa no garante katak independensia nebe hetan ho ran labele sai de’it simbolu mamuk ida.

 

“Independensia la’os eransa nebe atu hahi no hana’i, maibe atu proteje no konkista hikas bainhira justisa hetan sama.”