Governu Kredivel no Impase Politika, 5/08/2018

Governu Kredivel no Impasse Politika

Hosi: Carlos da Silva L.F.R. Saky

Iha semana kotuk, povu Timor-Leste tomak akompaina debate iha Parlamento Nacional kona-ba Programa VIII Konstitusional nian. Iha debate, deputadu balun koalia ho lian as no agresivu, no balun koalia ho neineik no simpatiku, maibe hotu-hotu hakarak kontribui ba programa ida nebe diak, no bele implementa.

Se ita sani ho kuidadu, programa VIII Governu Konstitusional nian, pratikamente la diferente ho Programa VII Governu Konstitusional nian. Diferensa nebe iha mak Aliansa Mudansa ba Progresso (AMP)  kuaze hakoak tomak programa VII Governu Konstitusional nian, hodi sai fali sira nia programa rasik, maski uluk hanesan Aliansa Maioria Parlamentar, sira vota kontra tomak, nein hakarak diskute.

Aliansa Maioria Parlamentar nebe konstitui husi CNRT, PLP no KHUNTO, kontra programa VII Governu Konstitusional nian, la’os tanba programa ne'e mak ladiak, maibe sira kontra tanba la aseita ho Governu minoria ida atu ukun iha Timor.  Sira kontra Governu minoria ne'e ho razaun latuir Konstituisaun RDTL artigu 106º, alinea (1). Maibe sira haluha buat ida, tinan rua resin molok tama iha elesaun lejislativas iha 2017, CNRT mos ukun ho Governu minoria ida ho 30 kadeiras, hafoin hasai Partido Democrático (PD) ho Frente Mudansa (FM) husi Bloku Koligasaun. Iha biban ne’e, nein ema ida tau em causa konstitusionalidade Governu CNRT nian. Governu minoria ida ne’e lamonu tanba tongka husi FRETILIN liu husi incidencia parlamentar. Biar Governu CNRT nian minoria, no biar CNRT hasai PD no Frente Mudansa husi koligasaun, partidu rua ne'e lahatudu laran moras, ka odio no vingansa ruma, maibe sira hatudu sira nia maturidade, responsabilidade, vontade diak, no tau aas interesse nasional, ho nune'e sira sempre vota ho unanimidade a favor ba programa no Orsamentu Jeral Estadu (OJE) nebe aprezenta husi Governu CNRT nian. 

Se CNRT iha vontade di’ak, atu labele hamosu impasse politika, no haterus povu, tuir lolos nia mos bele halo incidência Parlamentar ba Governu minoria FRETILIN-PD hanesan uluk FRETILIN halo ba CNRT. Maibe CNRT lakohi halo tongka FRETILIN, karik lasimu sira nia derrota iha eleisaun 2017, maibe hakarak ukun, no lidera Governu koligasaun ida. Tan ne'e partido lakon ho lakon sira halai hamutuk hodi forma maioria parlamentar ida ho laran metin atu Prezidente Republika bele bolu sira hodi sira mak forma fali VIII Governu Konstitusional. Maibe sira la konsegue hetan buat nebe sira hein, tanba Prezidente Republika deklara dissolve Parlamento, no konvoka eleisaun antesipada. 

Partido lakon ho lakon sira halai hamutuk hodi forma aliansa maioria parlamentar ida hodi impede partido vensedor eleisaun ka mais votadu labele ukun, konserteza la kontra, no la viola Konstituisaun RDTL, maibe la saudavel ba demokrasia, tanba la reflekte sentidu de votos eleitor sira nian. Eleitor sira hakarak halo mudansa, tanba ne’e mak sira fo votos ba FRETILIN hodi manan iha eleisaun, no impede CNRT hodi fila ba Governu.

Desizaun Prezidente Lu Olo dissolve Parlamento Nacional no konvoka eleisaun antesipada diak ba demokrasia, biar ekonomikamente lori kustu boot ba país. Ho eleisaun ne'e, halo CNRT fila ba Governu liu husi aliansa ida. Ita lahatene, se CNRT ba mesak iha eleisaun antesipada, nia bele fila ba Governu ou lae, maibe realidade mak ohin CNRT fila ona ba Governu no lidera Governu Koligasaun ida nebe bolu Aliansa Mudansa ba Progresso. Ho vitoria Aliansa Mudansa ba Progresso, Prezidente Lu-Olo indijita Primeiro-Ministru Taur Matan Ruak hodi sai Primeiro-Ministru, no forma VIII Governu Konstitusional. Indijitasaun Taur Matan Ruak nian, husi Aliansa Mudansa ba Progresso, ba Primeiru-Ministru hanesan mos indijitasaun Mari Alkatiri husi Fretilin hodi forma VII Governu Konstitusional. Prezidente Lu-Olo, uluk, indijita Mari Alkatiri forma VII Governu Konstitusional tanba, iha biban ne’e FRETILIN no PD sei maioria iha Partamento. Maioria tanba momentu halo indijitasaun Mari Alkatiri ba Primeiru-Ministru hodi forma VII Governu Konstitusional seidauk eziste Aliansa Maioria Parlamentar nebe forma husi CNRT, PLP no KHUNTO.

Ikus mai, hafoin forma tiha Aliansa Maioria Parlamentar, sira sai maioria iha Parlamento, neduni sira koko ho meios hotu-hotu hodi hamosu impasse politika atu impede Governu minoria FRETILIN no PD labele ukun, maibe, ohin loron AMP mak ukun fali ho maioria, maibe sira rasik mak hamosu impasse politika ba sira nia-an, tanba lakohi kolabora ho Prezidente Republika hodi substitui ema na’in sia nebe Prezidente Lu Olo husu Governu atu tetu ho razaun balun nebe iha. Kaer metin ema na’in sia ne’e mak sai fukun loloos ba impasse politika. Husi na’in sia ne’e, balun sai ministru tinan 10 ona, laiha obra ruma hodi justifika sira nia kontinuasaun iha Governu. Tanba sira balun nia prestasaun serbisu iha Governu duviduzu, no balun nia kontribuisaun ba luta ukun-rasik-an mos karik  kestionavel. Veteranu Renan Selak, apoiante AMP nian ida, nia mos kestiona kona-ba sira na'in sia ne'e. Iha video badak ida, sirkula iha media sosial, Renan Selak kestiona ema na’in sia ne’e halo ona sa diak ida ba Timor hodi Xanana kaer metin sira:

“Hau halo parte ba AMP ninian. Bainhira Tribunal de Recursos anunsia rezultadu de eleisoens, nebe hatudu katak AMP mak manan, ami hotu-hotu nia hanoin ne’e atu, primeiru-ministru ne’e nafatin maun Xanana tanba nia idade atu hotu, i ultimo mandatu ami hakarak fo ba nia. Ho nune’e depois de liu tiha tempu naruk ida, maun Xanana rasik altera fali. Altera fali i momentu ne’e indijita fali maun Taur atu sai primeiru-ministru, i nia sai duni primeiru-ministru. Iha ne’e kedas maun Taur dehan ba maun Xanana se bele, ita nia ema nebe iha kazu, ita lalika uza, tanba ita hakarak la’o ba oin, i so la’o ba oin ho fiar ita nia povu nian. Nebe sira hahu haksesuk malu iha ne’e. Agora ba tiha formasaun, formasaun liu tiha ona, primeiru grupu toma posse, senhor prezidente fo tiha posse, agora husi lista nebe haruka ba, senhor Prezidente lakohi fo posse ba grupo ida. Grupu ida tanba prezidente rasik hatene sira iha kazus. Agora foin daudaun liu husi, liu husi konferensia imprensa ida maun Xanana rasik hatudu katak nia hakerek ba tribunal distrital Dili, i tribunal hasai surat ida dehan katak ema nebe senhor Prezidente lakohi fo posse ninia kazu seidauk, seidauk tama ba tribunal. Nebe ita hatene katak, kazu sira ne’e bainhira atu tama ba tribunal iha dalan tolu que nia tenki liu. Se laliu husi Provedoria Direitos Humanos, liu husi CAC. I laliu husi CAC entaun liu husi Ministeriu Publiku. Nebe seidauk to’o iha neba maibe ita buka, buka ona iha neba seidauk to’o, nia dalan mak ne’e. Nebe hau hanoin ba ema na’in sia, sira na’in hira ne’e maun Xanana mak tenki iha konsiensia katak ita nia ema barak, partidu tolu iha matenek barak. I tanba sa mak sira na’in sia ne’e halo ona sa diak ida ba nasaun ida ne’e, nebe Xanana tenki kaer nafatin sira?” 

Se parte hotu-hotu iha duni vontade diak hodi kontribui ba governu ida kredivel, tuir loloos kolabora ho Prezidente da Republika hodi avansa fali ho naran seluk hodi hakompleta lais elenku VIII Governu Konstitusional. Presiza hatene katak, desizaun nebe Prezidente Lu-Olo hola liga ho ninia kompetensia tuir Konstituisaun RDTL artigu 74º, alinea (1) no artigu 86º, alinea (h) haruka. Iha artigu 74º Prezidente da Republika ezerse ninia kompetensia hodi garante funsionamentu normal instituisaun sira. Tanba Prezidente da Republika hakarak tau ema nebe loos hodi ajuda  garante funsionamentu normal governu nian, nune’e, ema sira nebe atu sai membru governu labele sai fali fonte ba instabilidade governativa, tanba povu balun lasimu diak sira nia prezensa iha governu. No tuir artigu 86º, alinea (h), kompetensia Prezidente da Republika nian ida em relasaun ho governu mak nomeia no fo posse ba membru Governu sira. Nune’e Prezidente da Republika hakarak nomeia, no fo posse ba ema nebe kredivel hodi fo rasik kredibilidade ba Governu. Tanba Prezidente da Republika mak nomeia, no fo posse ba membru Governu bazeia ba proposta hosi Governu nian, mak Prezidente da Republika iha kompetensia tomak, hodi husu ba Primeiru Ministru aprezenta tan naran balun, hodi nia bele hili, tanba proposta laiha vinkulu obrigatoriu. Prezidente da Republika iha kompetensia tomak atu rejeita naran nebe propoin husi Governu, no Primeiru-Ministru iha kompetensia tomak hodi propoin naran seluk. Importante ba Prezidente da Republika mak labele nomeia, no fo posse ba ema nebe la’os mai husi proposta Governu nian.

Iha tinan rua resin liu ba, Primeiru-Ministru Taur Matan Ruak rasik, iha polemika kona-ba substituisaun xefia militar, ka atu halu substituisaun ba Xefe Estadu Maior F-FDTL, Major Jeneral Lere Anan Timur, bainhira hanesan Prezidente da Republika, Taur husu Governu aprezenta kandidatu labele ida de’it, maibe tenki liu ida hodi fo opsaun ba nia atu hili. Iha nomeasaun no fo posse ba membru Governu mos hanesan. Prezidente Lu Olo lafo posse ba membru VIII Governu Konstitusional balun hanesan mos Prezidente Taur Matan Ruak, uluk, lafo posse ba membru balun husi VI Governu Konstitusional. Ne’eduni, Prezidente Lu-Olo lahalo buat foun ruma, nia apenas halu tuir saida mak Prezidente Taur Matan Ruak halu. Prezidente Republika nebe iha vontade diak no iha seriedade kombate korrupsaun, nepotizmu no koluzaun, merese hetan apoiu husi sidadaun hotu-hotu.

Tuir persepsaun publiku katak Prezidente da Republika laiha poder. Prezidente sira Timor nian, na’in rua ona (Xanana Gusmão no Taur Matan Ruak) mos hanoin Prezidente Republika laiha poder, tanba ne’e mak sira hotu harii partidu, no hakarak sai Primeiro Ministro hodi iha poder. Maibe, bainhira Prezidente da Republika, Lu Olo, hatudu katak Prezidente da Republika iha poder em relasaun ho Governu, tuir artigo 86º, alinea (h) haruka, parte barak, em vez de fo apoio ba Prezidente da Republika, sira halo kontrariu, la kolabora, maibe minimiza no akuza Prezidente Lu-Olo halo violasaun ba Konstituisaun.

Prezidente da Republika iha intensaun diak atu promove Governu ida kredivel tuir timoroan tomak nia hakarak, nune’e mos mundu internasional nia hakarak, liuliu rai amigu sira nebe sempre fo apoiu ba Timor. Rai amigu sira nebe fo apoiu ba Timor, sira hakarak apoiu nebe sira fo ba Timor tenki uza ho didi’ak. So ema di'ak mak bele asegura utilizaun diak ba apoiu sira husi li'ur nian nune'e mos bele assegura Governu ida kredivel. Maibe, Governu rasik, to’o ohin loron kontinua defende naran sira nebe Prezidente da Republika tau em causa. Possivelmente primeiru-ministru Taur Matan Ruak rasik aseita ho Prezidente da Republika ninia desizaun, tanba nia rasik mos defende Governu ida moos no kredivel, maibe ninia parseiru koligasaun sira seluk karik la aseita, tanba naran sira nebe Prezidente da Republika tau em causa, pratikamente, mai husi CNRT no KHUNTO nian. Ida ne’e duni mak sai hanesan hun no fukun husi impasse. Buat simples ida, komplika to’o afekta rasik povu nia moris. Na’i ulun sira la terus tanba sira iha buat hotu-hotu, povu ida uluk terus iha tempu kolonizasaun no okupasaun nian mak kontinua terus. Restorante balun taka, kompainia balun hapara nia trabalhador sira, estudante balun labele kontinua sira nia estudos, poder de kompra menos, to’o funsionariu kontratadu barak ameasadu atu hapara sira nia kontratu.

Atu hakat liu situasaun sira hanesan ne’e iha futuru, karik parte hotu-hotu iha vontade di’ak atu kontribui ba Governu ida moos no kredivel, di’ak liu hamosu lei ida, hanesan Resistência Nacional dos Estidantes de Timor-Leste (RENETIL) hato’o ona ba Prezidente Lu-Olo, atu ema hotu-hotu nebe sei okupa pozisaun publiku hanesan ministru, deputadu, juiz, prokurador, komisariu KAK no seluk-seluk tan, tenki aprezenta ficha limpa ida nebe prova katak laiha rejistu kriminal. Ficha ne’e tenki mai husi orgaun kompetente sira ligadu ho setor justisa nian. Nune’e bainhira Primeiro Ministru indijitadu lori naran kandidatu sira ba aprezenta ba Prezidente Republika, tenki aneksa ona ho ficha limpa kada kandidatu ba pozisaun publiku sira temi iha leten. Ho ficha limpa ne’e hodi evita kedas ema sira iha kazu hodi tama iha governu, nune’e mos sei lahamosu tan problema ka dezentendimentu ruma entre Prezidente da Republika no Governu.

Ikus-ikus ne’e, iha mos assunto balun liga ho setor justisa nian nebe hamosu preokupasaun boot, liuliu liga ho segredu justisa ho prezunsaun inosensia. Bele dehan, ohin loron, laiha segredu justisa, tanba tribunal seidauk hola desizaun, publiku hatene uluk tiha ona ema ida inocente ka kulpadu. Presunção de inocencia mos laiha tiha ona, tanba ema julga malu antes de desizaun tribunal. Aat liu tan, sidadaun sira ho livre, no fasil ba husu sertifikadu sira iha tribunal, no juiz sira mos fasil hasai sertifikadu ka fo informasaun. Iha ne’e mos hatudu klaramente violasaun ba segredu de justisa. Buat hirak ne’e hotu kontribui ba hamosu konfuzaun iha justisa, no hakro’at liu tan impasse politika tanba parte ida-idak kaer ba informasaun sira nebe iha, biar informasaun sira ne’e loos ka laloos, hodi politiza, no halo julgamentu ba malun.

Ohin loron, politiku barak, halo politika hanesan labarik ki'ik no dala barak manifesta abertamente politika ida odio ho vingansa ba malun. Ida ne'e ita bele nota husi aktu sira impede malun, kateri malun ka hatun malu. Izempu konkretu mak partidu lakon ho lakon sira halai hamutuk hodi trava partido nebe manan atu labele ukun, no trava Prezidente da Republika labele halo vizita ba rai-li’ur. Dala rua ona, partido lakon ho lakon sira halai hamutuk, hodi trava FRETILIN nudar partido mais votado hodi labele ukun, no dala rua ona mos reprezentante sira povu nian, trava ka la autoriza Prezidente da Republika sira atu halo vizita ba rai-li’ur. Primeiru iha 2016, maioria husi deputado sira, hola pozisaun abstensaun, no deputadu na’in sanulu resin rua (12) de’it mak vota a favor hodi Prezidente Taur Matan Ruak bele halo vizita ba Japaun, vizita ida nebe importante tebes, hodi promove imajen Timor nia imajen ba mundu, nune’e mos hetan apoiu husi rai Japaun ba Timor-Leste. Ita tau ita nia demokrasia em kauza tanba total deputados sira hamutuk 65, maibe, na’in sanulu resin rua (12) de’it mak vota a favor hodi autoriza Prezidente Taur bele halo vizita ba Japaun. Voto a favor mai husi Bankada Demokratiku no Frente Mudansa. Maioria deputadu sira husi CNRT no Fretilin hola pozisaun abstensaun. Sira manifesta postura ida ne’e, tanba de’it Prezidente Taur Matan Ruak, iha Parlamento Nacional, halo kritika maka’as ba Prezidente CNRT, Xanana Gusmão, no Sekretariu-Jeral FRETILIN, Mari Alkatiri. Taur Matan Ruak dehan sira hariku sira nia familia sira liu husi kontratu publiku sira hanesan ditador Soehato hariku nia familia sira. 

Iha fulan kotuk ba, ita assiste tan dala ida, maioria husi deputado sira, CNRT, PLP no KHUNTO, vota em bloku, hodi la autoriza Prezidente da Republika, Lu-Olo, halo vizita ba Portugal, tanba de’it Prezidente da Republika lakohi fo posse ba grupu ida husi VIII Governu Konstitusional hanesan temi ona iha leten. Politika ida hanesan ne’e ladun diak ba ita nia relasaun internasional, sa-tan ho Portugal. Ita em vez de autoriza Prezidente da Republika vizita ba Portugal hodi ajuda hadia fila-fali ita nia relasaun ho Portugal, tanba ita dunisai sira nia juiz sira, maibe, infelizmente, ita trava fali Prezidenti Republika atu visita ba Portugal. Ironiku liu mak Primeiru-Ministro Taur Matan Ruak ninia partido (PLP) ho deputados na’in 8 mos vota kontra hotu vizita Prezidente Lu Olo nian ba Portugal. Partido Democrático, uluk ho ninia deputados na’in 8 deit, vota a favor ba vizita Prezidente Taur Matan Ruak nian ba Japaun, tanba Partido ne’e hakarak tau aas dignidade Estadu nian, no haree relasaun internasional Timor ho rai seluk importante tebes. Politika odio malu no vinga malu la serve ba buat ida, maibe sei estraga de'it Timor nian imajen, no la tulun atu lori Timor-Leste ba oin.

Trava Prezidente da Republika sira nia vizita ba rai-li’ur tanba deit odio ka vingansa politika, buat ida inaceitavel no tau em causa imajen no kredibilidade Timor nian perante rai amigu sira nia matan. Konstituisaun fo duni dalan, Prezidente Republika halo vizita ba rai-li’ur tenki hetan autorizasaun husi Parlamento Nacional (artigu 80º, alinea 1). La autoriza Prezidente da Republika sai ba li’ur tanba krizi boot ruma iha rai-laran, merese ita hotu nia apoiu, maibe se situasaun normal hela mak impede Prezidente da Republika halo vizita de Estado ka atende konvite hosi ninia omologo sira tanba de'it odio no vingansa, hanesan buat ida inaceitavel. 

Bainhira ita koalia kona-ba seguransa, estabilidade no kooperasaun mak relasaun internasional no bilateral sira importante tebes. Importante tanba liu hosi relasaun no kooperasaun internasional sira hodi ajuda garante mos estabilidade nasional, rejional no internasional. Ita foin manan negosiasaun kona-ba fronteira maritima, ne’e tanba ita nia relasaun internasional diak ho rai barak. Susesu ne'e Timor hetan la'os asaun ema ida nian mesak, maibe kontribuisaun husi ema hotu nian. Se ita mesak de’it, dala ruma ita nia lian mos ema nein rona. Iha tempu rezistensia mos hanesan, tanba serbisu Frente Diplomatika nian mak konsegue mobiliza apoio internasional ba ita nia kauza, hodi lori mos ita ba ukun-rasik-an.

Ohin loron, ita mos nota, unidade entre Timoroan sira hahu namlaik ba beibeik. VIII Governu Konstitusional mos konsiente ba ida ne’e.  Tan ne’e, mak iha programa VIII Governu Konstitusional nian, sira hatama iha sira nian programa halu konsolidasaun ba unidade nasional. Ne’e signifika, unidade seidauk metin, tan ne’e presiza konsolida. Biar VIII Governu Konstitusional la identifika problema sira nebe sai abut hodi enfrakese unidade nasional, maibe ema hotu hatene, ohin loron, unidade nasional sai fraku tanba provoka husi ema rezistensia sira rasik. Iha kampaine, lider politiku balun, em vez de koalia kona-ba programa sira, oinsa atu hadia povu nia moris, sira fahe fali timoroan sira ba Frente Armada no Frente Diplomatika, se mak funu liu no se mak ladun funu, buat ida nebe nunka halo iha tempu rezistensia nian. So inimigu mak buka fahe Timoroan sira hodi sira bele domina, maibe ema rezistensia sira sempre luta ba unidade nasional. Agora oinseluk, ema rezistensia sira mak hamrik iha oin hodi fahe timoroan sira. Tanba de’it poder, lider rezistensia sira nebe uluk halo apelo maka’as ba unidade nasional, sira labuka hapara kampaine negativu no destrutivu sira iha palku leten, nebe ameasa momoos unidade nasional. Buat hirak ne'e hotu akontese iha sira nia matan laran, sira tolera no incita tan. La’os ne’e de’it, balun tama iha politika sira rasizmu no diskriminativu nian. Emvez de defende demokrasia no respeita multikulturalidade no multi etnicidade Timor nian, sira buka fahe fali Timor oan sira ba rasa no relijiaun, buat ida nebe kontra momoos ispiritu husi luta ba ukun-rasik-an, no Konstituisaun RDTL nebe sai matan dalan ba timoroan sira hotu. Uluk, timoroan sira luta ba ukun-an, lafahe ema tuir rasa ka relijiaun. Ema rezistensia sira mos halu esforsu maka'as hodi konvense ema husi rasa no relijiaun oioin hodi mai fo apoiu ba Timor nia luta ba ukun-rasik-an. Tanba sa mak ukun-an tiha, fahe fali Timoroan sira, no viola tan Konstituisaun RDTL? Poder halo ema haluha-an, haluha ispiritu luta ba ukun-rasik-an nian, no aat liu tan, la’o iha Konstituisaun nia leten.

Impasse politika nebe ohin loron Timor hasoru la’os provoka de’it husi politika divizionizmu ka falta unidade entre timoroan sira, maibe mos tanba auzensia de dialogu, laiha komunikasaun entre lider istoriku sira. Balun koko halo komunikasaun ka dialogu, maibe balun taka dalan ka buka sees de’it hodi labele iha komunikasaun ka dialogu. Sira prefere haruka mensajen ba malu liu husi media sosial, televizaun, radio no karta aberta sira. Ispiritu companherismo, camaradagem, fraternidade, irmandade no solidariedade nebe uluk forte tebes iha funu laran, agora mihis tiha ona, ka ba balun karik laiha sentidu ona. Loloos, politika no poder labele halakon valor hirak ne’e, valor sira nebe mai husi rezistensia nian, valor sira nebe sai hanesan goma hodi hametin unidade nasional. Oinsa mak lider rezistensia sira, no lider istoriku sira, fo izemplu diak ba jerasaun foun sira atu banati tuir, se sira halo apelu husu ba joven sira hatun ego no tenki hamutuk, maibe iha pratika, sira rasik lahamutuk no lahatun sira nia ego. Joven sira presiza banati tuir pratika valor sira diak nian, la’os banati tuir hahalok odio vingansa sira, la’os banati tuir jogo sira nebe fahe timoroan sira, no halo timoroan sira fila kotuk ba malun.

Dialogu nudar dalan nebe diak liu hodi rezolve problema hotu-hotu. Tanba dialogu nudar dalan nebe diak liu mak iha tempu nebe defisil tebtebes, iha kilat tarutu nia okos, ema rezistensia sira, liuliu lider rezistensia sira tomak, defende ho lian aas ba dialogu sem pre-kondisoens ho inimigu, maibe, ohin loron Timor hetan tiha nia ukun-an, timoroan sira fila kotuk ba malun, taka dalan ba komunikasaun, taka dalan ba dialogu. Triste no ironiku tebes.

Ema ida ka grupu ida mesak labele hametin, no konsolida unidade nasional, hametin no konsolida paz, estabilidade no seguransa, maibe tenki ho partisipasaun Timoroan hotu-hotu nian, lider no partido hotu-hotu nian. Atu hakat liu impasse politika, no hodi konsolida unidade nasional, paz, estabilidade no seguransa nebe sai preokupasaun timoroan sira hotu nian, so bele liu dalan ida de’it, dalan ne’e mak liu hosi komunikasaun no dialogu. Lider istoriku sira, presiza neon boot hodi buka malu, komunika ba malu, tuur hamutuk, buka solusaun hamutuk ba problema sira nebe povu Timor-Leste hasoru.

Unidade nasional no konsensu sei lahetan fatin, bainhira lider sira ida-idak dada aas nia bandeira EGO politika. Hotu-hotu tenki hatun nia ego politika, hodi tau uluk interesse nasional iha oin. Saudozu La Sama, Presidente Partido Democrático, hanorin hela liafuan murak ida, oinsa atu hakat liu problema no krizi sira, hanesan nia rasik dehan: “Hau nia dignidade la aas liu dignidade Nasaun nian”. Se lider politiku sira hotu kaer ba liafuan saudozu La Sama nian, ohin loron laiha impasse politika ruma iha rai ida ne’e, tanba bainhira ema hotu konsiente katak ninia dignidade la aas liu dignidade nasaun nian, mak nia prontu sakrifika ninia ego hodi tau uluk interesse nasaun nian iha oin. Se ema ida tau aas ninia ego mak nia sakrifika daudaun interesse nasional. Aat liu tan, tan de’it ema balun nia ego, sira halo povo Timor tomak sai sira nia refém ka tawanan. Timor-Leste ohin loron moris iha situasaun ida ne’e. Impasse politika nebe provoka husi ambisaun, ganância no ego politika, ohin loron halo Timor sai hanesan refem ba figura balun nian.   

Atu dezenvolve Timor-Leste presiza halo sakrifisiu hanesan mos uluk halo sakrifisiu ba  luta ukun-rasik-an nian, nebe ijiji sakrifisiu aas. Hanesan saudozu Komandante, Nino Konis Santana dehan:  “Pela Patria não haverá sacrificios que se possa recusar”. Ne’e signifika saida? Ba ita nia rain, ita tenki aseita sakrifisiu hotu-hotu hodi liberta rai ida ne’e. Komandanti Konis Santana ho komandante sira seluk halo tiha ona sakrifisiu hodi entrega sira nia vida tomak liu husi sira nia mate rasik. Se sira sakrifika sira nia moris hodi liberta rai ida ne’e, tanba sa mak lider rezistensia sira nebe sei moris lakohi sakrifika sira nia ego hodi liberta povu Timor-Leste husi kiak no mukit, husi susar no terus oioin? Hatun ego politika nudar sakrifisiu ida nebe parte hotu-hotu tenki halo hodi tau uluk interesse Nasaun, Povu no Estadu nian iha oin.

Atu lori la’o desenvolvimentu Timor-Leste nia ba oin, presiza tebes unidade entre timoroan sira. Unidade la signifika tenki bou hamutuk iha fatin ida, unidade signifika rai ketak diferensa sira, no tau hamutuk hanoin sira nebe hanesan hodi lori Timor-Leste ba moris diak. Iha tinan hira liu ba, iha komunikasaun no entendimentu diak ba malun mak hamosu konsensu politika lubun ida, no konsesnsu ne’e rasik mak hodi lori susesu ba negosiasaun, no solusaun lais ba problema fronteira martima. Tanba sa mak agora labele hetan entendimentu no konsensu ida hodi aselera dezenvolvimentu nasional?