Frakasu Asaun iha Simeira Non-Blok iha Jakarta
Husi: Carlos da Silva Lopes F.R. Saky
Iha luta, iha biban balun hetan susesu no iha biban balun lae. Hanesan mos iha kombate, dala ruma hetan susesu tanba konkista inimigu no dala ruma sai derrotadu.
Iha loron 1 fulan Setembro 2020 kompleta tinan 28 atu halo asaun ida iha Jakarta, hodi influensia Simeira Movimento Não Alinhados sira nian. Infelizmente asaun ne’e la konsegue hetan susesu, maibe sai nudar experiensia ida tan iha luta klandestina nian nebe koko atu internasionaliza problema Timor nian.
Iha fulan Setembru 1992, iha okaziaun Simeira Movimento Não-Alinhado sira nian (MNA) ka Non Block, iha Jakarta, Komandante Xanana Gusmão, nebe sei iha ai-laran, husu atu halu asaun ida iha Jakarta, hodi dada membru MNA sira nia atensaun hodi sira bele ko’alia kona-ba problema Timor-Lorosa’e nian iha Simeira ne’e. Simeira iha Jakarta hahu husi loron 1 to’o 6 fulan Setembru 1992.
Simeira ne’e importanti tebes, tanba liu husi Konferensia Azia-Afrika nian nebe halu iha Bandung, Indonezia, iha tinan 1955, nebe ikus mai transforma ba iha MNA iha tinan 1961, hodi luta defende direitu rai kolonizadu sira nian ba ukun-rasik-an. Importanti tebes bolu atensaun ba Simeira MNA nian ne’e tanba, Timor-Lorosa’e okupadu husi rai membru MNA nian ida, nebe kontra rasik ispiritu, no prinsipiu Konferensia Azia-Afrika nian, nebe hasai iha Bandung, no kontra ispiritu MNA sira nian nebe anti kolonialista ho imperalista. Nune’e mos rai balu husi PALOP, nebe Timor-Lorosa’e konsidera hanesan nia maun-alin, tuir partisipa hotu iha konferensia ne’e, no hein ho asaun ne’e hodi bolu atensaun ba rai sira ne’e hodi ko’alia mos problema Timor-Lorosa’e nian iha Simeira ne’e.
Autor rasik mak atu ba halu asaun ne’e liu husi husu azilu politik iha Reprezentasaun ONU nian iha Jakarta. Iha tempu ne’eba autor iha Solo. Autor fokit husi Solo ba Jakarta rai nakukun ona. Sai husi solo iha loron 31 fulan Agusto, to’o Jakarta iha loron 1 fulan Setembro 1992.
Autor nunka oin halai no laran-sa’e bainhira sa’e bis, maski halu viajen ho kabun mamuk. Dala ida ne’e, bis foin halai liu Semarang, autor nia oin halai ho laran-sa’e maka’as, kabun hamalaha tebes, no kosar malirin sai maka’as. Primeira ves autor muta iha kareta ka bis laran.
To’o iha Estasaun Pulo Gadung tuku 6:00 dadeer, hafoin viajen naruk ida iha oras sia nia laran. Hariis tiha iha Estasaun Pulo Gadung, no hatais fali ropa nebe José Fontes impresta ba autor. Kalsa metan ida ho kamiza mutin liman naruk ida. Sei foun los, nia na’in mos seidauk uza. Foin sosa, no prepara atu hatais iha ninia wisuda[1] ka graduasaun. Autor tau tiha ropa ne’e, nune’e mos hatais sapatu metan ida nebe graisa lakan loos, no ajenda ida iha liman. Autor nia ropa seluk, iha pasta oan ida, Soro mak lori. Autor hatais hanesan los jestor sira serbisu iha banku ida, no fuk mos sui kaber, la hanesan ona aktivista klandestina ida nebe moris iha subar nia laran, moris susar, kiak, fuk sabraut, no dala ruma haris la uza saboneti tanba osan la iha hodi sosa saboneti. Tau ropa sira di’ak nian hodi disfarsa-an husi militar ho intel sira nebe nakonun iha Jakarta, nebe fo seguransa ba Simeira ne’e, hodi sira labele deskonfia autor nudar estudanti ka aktivista politika ida nebe hakarak estraga sira nia festa.
Molok sai husi Solo autor kombina tiha ona ho Soro. Nia mai simu autor iha Estasaun Pulo Gadung, no ami 2 ba liu kedas iha Reprezentasaun ONU nian. Soro hamaluk de’it, nia la tuir asaun nebe atu halu. Soro sai hanesan mata-dalan, tanba nia kuinese liu Jakarta, nune’e mos hodi bele fo hatene ba jornalista sira kona-ba asaun ne’e bainhira autor tama ona.
Ami 2 to’o iha Reprezentasaun ONU nian tuku 9:30. Autor tama tiha ba laran, Soro tau matan husi estrada sorin, mais au menus metru atus rua (200) nune’e. Iha resepsaun, autor lohi tiha empregadu nebe hein iha resepsaun katak, autor hakarat trata asuntu ida ho Sesaun Politika. Nia dehan Sesaun Politika iha fatin seluk. Iha Jln. Tampak Siri. Autor labele husu azilu politika iha ne’eba tanba, iha ne’eba eskritoriu UNDP nian, la’os fatin trata asuntu politika nian. Autor sai fali husi Reprezentasaun ONU nian ba hetan malu ho Soro nebe observa husi dook, iha estrada sorin iha Avenida M.H. Thamrin nian.
Soro baibain ba iha Jalan Tampak Siri, ba halu lobby ka fo informasaun ba Reprezentasaun ONU nian, iha nebe halu nia sempre hetan malu ho diplomata Almeida Martins, ema Espainol ida. Autor labele ba iha ne’eba tanba, iha ne’eba, tenki hatudu uluk BI (Bilhete de Indentidade) ba seguransa sira molok tama ba iha laran. Autor iha duni BI Bali nian, maibe mate tiha ona. Se sei moris mos autor labele hatudu, tanba hatudu BI seguransa sira bele deskobre autor. Autor baibain la’o ho kartaun Estudante Universidade Udayana Denpasar nian de’it, maibe, kartaun ne’e mos autor muda tiha ona naran ba C. Simão Jr. da Silva. Autor hatama autor nia aman nia naran iha klaran, no apelidu mos la kompletu. Tanba la iha BI, ami 2 desidi ba fali embaixada Brazil nian.
Iha dalan ba embaixada Brazil nian, ajenti sekretu sira deskonfia ona ami 2 nia movimentasaun. Iha Avenida M.H. Thamrin nebe embaixada rai-li’ur sira tuur barak ba, nakonun los ho ajenti sekretu, militar ho polisia sira nebe hatais ropa sivil nian. Ami la’o de’it iha sira nia leet. Hafoin sai husi Reprezentasaun ONU nian, ami 2 sa’e bis ida ba iha embaixada Brazil nian, ajente sekretu ida, tau sandaila ida, tuir kedas ami 2.
Ami tun dook husi embaixada hodi labele fo impresaun ba sira katak, ami 2 ba embaixda Brazil nian. Soro haluha tiha embaixada Brazil nia fatin, ne’e duni ami 2 la’o bobar lubuk ida mak foin hetan, ajente ne’e mos tun husi bis, no tuir iha ami 2 nia kotuk. Ami 2 halu finji la hatene buat ida ka halu finji la hatene nia tuir hela ami 2.
Embaixada sira rai-li’ur nian iha Jakarta, kuaze hotu-hotu, iha lutu laran. Lutu halu ho besi, no aas. Embaixada Brazil nian mos iha lutu laran, no lutu nia oda-matan taka hela. Postu seguransa iha lutu laran. To’o iha embaixada nia oin, Soro hakat liu tiha ba liron sorin, sosa kokakola butil ida no tuur iha ai-hun ida hemu hodi haree tuir autor tama ba laran. Tanba portaun taka hela, autor habarani-an loke rasik. Iha laran ona mak foin seguransa ida mai hasoru autor, no husu autor nia objetivu tama iha ne’eba. Autor lohi nia atu trata vistu ba kontinua estudu iha Brazil. Seguransa ne’e lori autor tama ba embaixada laran hodi hateten ba ema Indonezia sira serbisu iha laran: “Ema ne’e hakarak trata vistu.” Sira fo tiha impressos ka formulariu sira ba autor, haruka autor tuur iha sala bainaka nian hodi prenxe surat ne’e. Autor haree ba sorisorin, la haree malae-mutin ruma. Ema Indonezia sira serbisu iha embaixada ne’e mak la’o ba-mai. Liutiha minutu sanulu-resin-lima, foin mosu malae-mutin katuas ida, nia tinan besik 65 ida nune’e. Autor husu ho portuges, nia doku ulun, hatudu jestu korporal nia la hatene portuges.
Loron ida susar nian, tanba diplomata brazileiru sira kuaze ba tuir hotu Simeira. Iha tempu ne’e loron manas tebes, no meiu dia tiha ona. Karik autor ulun to’os husu azilu politiku, Indonezia sira iha laran ne’e bele kaer autor, no entrega ba seguransa ho ajente sekretu nebe sei hein hela iha li’ur. Tanba ne’e, autor hanoin di’ak liu lalika husu. Autor hola desizaun sai fali ba li’ur. Sei iha jardim embaixada nian, autor preokupadu tebes tanba diplomata sira Brazil nian la iha, nune’e mos molok tama ba lutu laran, autor la sani uluk plaka iha li’ur, ne’e duni lori autor naran husu de’it ba seguransa nebe ohin simu autor iha laran, fatin ne’e embaixada ka konsuladu. Seguransa sivil (SATPAM) ne’e hatudu oin buis ka la amigavel, no ho ton hirus nia hatan: “Ohin O hakarak trata vistu, agora O husu fali ne’e embaixada ka konsuladu. O la sani plaka iha oin ne’eba?” Parese loron ne’e loron ida la di’ak mos ba seguransa ne’e. Tanba bainhira autor tama, nia la husu autor nia naran nein identidade ruma. Maibe bainhira autor sai fali ona, nia foin lori autor ba iha postu seguransa nian. Nia mesak de’it mak tau seguransa iha ne’eba. Iha postu ne’e nia husu oioin, husu autor nia naran, hela fatin, no mai husi nebe. Autor lohi nia katak, autor nia naran Johny, mai husi Ambon, no hela iha Rawasari Timor, fatin ida iha Jakarta. Agora estuda iha Universidade Tri Sakti – Jakarta. Sorti boot tanba nia la husu autor hatudu Bileti Identidade ka Kartaun Estudante. Autor iha duni Kartaun Estudante nian, maibe Universidadi Udayana Denpasar nian. Autor konsege eskapa tiha husi seguransa ne’e, no sai tiha husi embaixada laran. Autor lohi nia, aban mak mai hatama formulariu, agora lori ba prenxe ho kalmu iha uma.
Sai husi embaixada laran, autor hanoin Soro ba tiha ona fo hatene ba jornalista sira kona-ba autor tama ne’e, maibe, sorti boot, nia sei tuur hela iha ai-hun, susu hela ninia kokakola iha botil ida. Nia sei tuur hela iha ne’eba tanba intel nebe tuir ami 2 mos sei hein hela iha ne’eba. Sorti nia la sai husi ne’eba, no la ba informa ba jornalista sira katak autor husu ona azilu politiku. Karik nia ba tiha, susar ona ba ami 2 atu komunika ba malu, tanba iha biban ne’eba telemevel seidauk tama ka kuinesidu iha Indonezia.
Soro hakfodak haree autor sai husi embaixada laran. Nia hanoin autor konsege ona husu azilu politiku, tanba minutu 15 la’os buat lais ida. Autor dehan ba nia, la iha ema brazileiru ruma iha embaixada laran. Ema sira iha embaixada laran mesak ema Indonezia de’it. Autor dehan ba Soro: “agora ita rua ba fali de’it Reprezentasaun ONU nian, akontese sa-ida mak atu akontese, ha’u ba husu de’it ona azilu politiku iha ne’eba.”
Ami 2 sa’e bis, ajente sekretu nebe ohin tuir ami 2 mos sa’e tuir. Halai liu parajen ida, ami 2 haksoit sai husi bis, ajente ne’e sai la biban, nia hela tiha iha laran. Ami 2 sa’e fali bajaj (kareta roda 3 hanesan India sira nian) ida, depois muda fali ba taxi ida. Tanba ho bajaj nia bele toman ami 2, ne’e duni ami muda fali ba taxi ida. Ami eskapa ona husi ajente ne’e.
Dala ida ne’e autor ho teimozu ka ulun tos de’it ona. Ami 2 tun dook uitoan husi Reprezentasaun ONU nian. Soro hamriik hela tiha iha liron sorin hodi observa husi dook, hanesan ohin dadeer ami 2 ba uluk. To’o iha resepsaun, ema sira ohin dadeer iha ne’eba la iha. Ema ida, haree hanesan ema indianu ida, nia mesak mak tuur iha resepsaun. Autor dehan ba nia:
Saya mahasiwa Timor-Timur, sedang di kejar oleh militer karena keterlibatan saya dalam kegiatan klandestin. Karena itu, saya mau minta suaka politkik (Ha’u estudanti universitariu timoroan, militar sira agora tuir hela ha’u daudaun atu kaer tanba ha’u nia involvimentu iha aktividadi klandestina. Tan ne’e, ha’u hakarak husu azilu politik.
Ami 2 ko’alia iha dalen Indonezia. Nia hakfodak tebes rona autor dehan husu azilu politika (suaka politik). Nia lori sai autor ba li’ur, depois entrega ba seguransa sivil iha postu seguransa Reprezentasaun ONU nian, hodi dehan iha bahasa Indonesia: “Orang ini mau minta suaka politik” (Ema ne’e hakarak husu azilu politik). Ema ne’e kala sidadaun Indonezia ida. Nia ko’alia hotu, nia mos tama fali ba uma laran kedas. Seguransa hamutuk na’in 7, hobur lisuk autor, no husu oioin. Tanba funsionariu ne’e tama fila tiha ona ba uma laran, autor dehan ba seguransa sivil sira ne'e katak nia rona sala, tanba autor ko’alia nune’e: “Saya mau cari seksi politik, bukan suaka politik” (Ha’u buka sesaun politika, la’os buka azilu politik). Sira fiar los autor tanba iha Indonezia nia dalen temi seksi politik ho suaka politik rona ba atu hanesan de’it, tanba seksi ho suaka hahuu hotu ho letra “s”. Seluk ho ne’e autor mos hatudu Almeida Martins nia naran, diplomata ida nebe serbisu iha Sesaun Politika nian ba sira. Seguransa sira ne’e dehan ba autor Sesaun Politika, la’os iha ne’e, maibe iha Jalan Tampak Siri. Atu despaixa lalais sira, autor dehan ba sira: Terima kasih atas informasinya. Saya tahu Jalan Tampak Siri itu dimana, lebih baik saya pergi kesana melihatnya (Obrigadu ba informasaun. Ha’u hatene Jalan Tampak Siri iha nebe, di’ak liu ha’u ba haree nia iha ne’eba).
Sira la tahan autor, nein deskonfia uitoan, sira husik autor sai husi postu seguransa ne’e. Buat hotu-hotu la’o hanesan iha filmi. Dala ida ne’e mos sira nein husu autor nia identifikasaun ruma. Husu de’it autor nia naran, hela fatin, eskola iha nebe, no mai husi nebe. Autor hatan ba sira hanesan hatan ba seguransa ida iha embaixada Brazil nian.
Ami 2 Soro sempre eskapa husi situasaun sira nebe difisil tebetebes, kala tanba “Matebian” sira nia tulun ka tanba kakaluk nebe ami lori. Autor lori kakaluk ida hetan husi Timor, husi Sinor Domingos Sarmento, agora matebian ona.
Iha Pulo Gadung, molok ba reprezentasaun ONU nian, Soro fokit du’ut hun balu, nia dehan ba autor ai-moruk matan helik nian. Maibe to’o ajenti sekretu sira tuir ona ami 2, autor hahuu la fiar ona ba Soro nia kakaluk. Autor fiar ba autor nian rasik tanba, dala barak ona autor sempre eskapa iha perigu nia laran. Autor la fiar Soro nia du’ut ne’e, tanba dehan matan helik, maibe intelijensia sira haree ami 2 mos loos, no tuir hela. Maibe Soro fiar ba ninian, tanba nia mos funu-maluk duni tun sa’en iha Surabaya ho Jakarta, maibe sira nunka kaer nia. La hatene tanba kakaluk, sorti ka fiar-an ka tanba buat tolu ne’e hotu.
Iha funu laran, ka iha situasaun perigu nia laran, halu ema tenki fiar ba buat ruma, maibe fiar de’it ba buat sira husi li’ur (exterior) mos la to’o, maibe tenki fiar-an rasik (interior), fiar ba buat nebe mai husi ita nia laran rasik.
Tanba la konsege husu azilu politika, loron mos lokraik ona, ami 2 ba buka buat ruma han, no deskansa tiha uitoan. Kamiza mutin nebe autor tau mos nia gola sai metan los ona, lakon tiha ona aparensia nudar funsionariu banku nian, tanba ami 2 la’o barak-liu iha loron laran nebe manas tebes.
Iha fatin nebe ami 2 han ba, ema fa’an mos SDSB. Soro fo ninia kontribuisaun sosial liu husi sosa SDSB ida. Autor la hatene se nia hela manan ka lae, tanba lokraik liu ona, ami 2 mos fahe malu. Nia hela iha Jakarta, autor fila ba Solo. Fila duni iha loron 1 no to’o fali iha Solo iha loron 2 fulan Setembro.
To’o iha Solo, autor fase moos tiha ropa sira ne’e, no entrega hikas ba José Fontes, hodi ikus mai nia hatais iha ninia graduasaun. Ispiritu solidariedadi hanesan kilat boot luta iha klandestina nian. Iha klandestina, ema nebe luta no terus hamutuk, haree malu hanesan maun-alin, amizade ida kuaze boot hanesan ka boot liu relasaun emosional ho familia rasik. Tanba ne’e, susar atu trai malu, no sempre halu serbisu hamutuk, no la buka fahe malu hanesan ulun-boot sira iha frenti diplomatika nebe la iha relasaun emosional ida ne’e, tanba sira nunka terus hamutuk.
No comments:
Post a Comment