Hanoin Hikas Selebrasaun Dahuluk Loron RDTL iha Inimigu Nia Rain
Husi:Carlos da Silva Lopes F.R. Saky
Iha loron 28 fulan Novembru 1986, estudante sira iha Denpasar, Bali, lubun ida, selebra klandestinamente aniversariu República Democrática de Timor-Leste (RDTL) nian ba dasanulu-resin-ida (11º). Iha selebrasaun ne’e uza pretestu halu Agapito Cardoso nia tinan. Iha realidade, Agapito rasik lahalu tinan iha fulan ida ne’e.
Iha komemorasaun ne’e, estudante barak ko’alia kona-ba loron istorika ne’e, inkluindu sira balu nebe sira nia aman FRETILIN mak uluk oho iha iha 1975, maibe laiha ida mak ko’alia kona-ba oinsa organiza-an hodi luta ka kontinua luta libertasaun nian, tanba estudante sira nebe marka prezensa iha selebrasaun ne'e sei deskonfia malu hela.
Liutiha semana 2, lia-anin to’o iha ami nia tilun katak, militar Indonezia sira hatene ona kona-ba komemorasaun ne’e. Maibe la akontese buat-ida. Parese estudante sira lakohi ukun-an ka ta’uk luta ba ukun-an mak soe lia-anin ne’e, hodi trava sira seluk hodi labele lori la’o hanoin ukun-an ba oin, maibe sira mos lakohi halu aat ba nia maluk nasionalista sira. Ka militar sira parese sei hein hodi haree, ne’e duni lahola medidas ruma hasoru ami.
Selebrasaun ne’e halo iha Jalan Pulau Seribu, Sanglah, iha Agapito Cardoso, nia kos. Maioria husi estudante sira nebe partisipa iha komemorasaun ne’e, bele dehan, balu pseudu nasionalista, balu komodista, no balu ta’uk. Tanba ne’e, husi ami na’in 10 resin nebe selebra loron RDTL, laliu na’in 4 mak ikus mai hamutuk ho companheiros na’in 6 seluk hodi harii RENETIL iha 20 de Junho de 1988.
Desde rona militar sira hatene ona komemorasaun ne’e, estudantes balun nebe selebra loron RDTL nian hamutuk ho ami, iha 28 de Novembru 1986, sees tiha ona husi ami. La’os la partisipa de’it iha aktividade sira klandestina de’it, maibe laloke ibun ona hodi ko’alia kona-ba problema Timor-Lorosa’e nian.
Selebrasaun ne’e importante ba ami tanba nudar dalan ida hodi indentifika estudante sira nebe desididu no determinadu hodi luta ba ukun-an Timor-Lorosa’e nian no sira nebe lakahi luta ka buka dalan fasil de’it. Selebrasaun ne’e nudar teste dahuluk hodi hatene se mak nudar estudante nasionalista no se mak la’os estudante nasionalista.
Ikus mai, iha tinan 1987, atu estimula ispiritu nasionalizmu estudante sira nian, autor hola inisiativa halu kamizola, iha nebe, iha kamizola nia klaran husi oin, mosu liman ida, kaer metin no hi’it sa’e mapa Timor-Lorosa’e nian, depois iha mapa ne’e nia leten ho okos hakerek iha dalen Latin: Primus Patrialis ho Timor Oriental. Iha kamizola ne’e mosu mos naran estudante sira nian ho sira nia orijen distritu nian, liuliu sira nebe hakarak halu kamizola ne’e.
Dezeinu nebe uza iha kamizola ne’e, autor mak pinta rasik ho liman, nune’e mos lia-fuan sira hakerek iha kamizola autor mak aranja rasik. Autor ko’alia ho kolega lubun ida atu halu kamizola ne ’e. Barak ta’uk ka la interesadu. Estudante hamutuk na’in 12 mak aseita ho autor nia ideia. Ami imprimi kamizola ne’e iha fatin ida, haluha naran ona, besik Igreija Maranata, iha area Renon nian. Sira barak lahatene autor nia intensaun, balun de’it mak hatene. Balun nebe ami selebra loron RDTL nian hamutuk iha 1986 mos ta’uk, lakohi uza kamizola ne’e.
Halo hotu tiha kamizola, estudante balun tau duni kamizola ne’e, maibe autor fiar sira balu lahatene dezeinu iha kamizola ne’e lori mensajen nasionalizmu nian. Saudozu companheiro La Sama ho tan estudante balun mak tau duni kamizola ne’e hanesan iha foto.
Husi dezeinu nebe hatudu liman kaer metin mapa, autor hakarak transmite mensajen ida katak, ita timoroan tenki kaer, no foti rasik ita nia rain, labele husik ba ema seluk. Lia-fuan Primus Patrialis signifika hadomin nafatin ita nia rain no tau uluk interese Pátria ka ita nia rain nian iha oin duke interese pesoal sira. Liafuan Primos Patrialis ninia sentidu atu hanesan ho liafuan Antes em título, do que sem Pátria! Enkuantu lia-fuan Timor Oriental hakarak hato’o mensajen ida katak Timor-Lorosa’e diferente ho Timor Timur nebe asosiadu ho Provinsia Indonezia nian. Ho mensajen hirak ne’e, autor hakarak tatoli ba estudante sira katak tenki ke’e no buka tuir ita nia abut ka identidade. Tenki hahuu bok-an hodi luta ba Timor-Lorosa’e nia ukun-rasik-an.
Autor fiar, lais ka neineik, Timor-Lorosa’e sei hetan nia ukun-an. Maibe atu hetan ukun-an ida ne’e estudanti sira tenki bok-an, tenki hamriik, tenki sai forsa vanguarda (barisan terdepan) ka coluna vertebral (tulang punggung) povu nian hodi luta ba libertasaun Timor-Lorosa’e nian. Atu hamrik halu funu hasoru Indonezia presiza iha konsiensia nasionalizmu, patriotizmu no revolusionaria. Konsiensia sira hanesan ne'e la’os moris husi kulu musan nebe monu bainhira kulu fuan tasak, maibe nia tenki sai hanesan finin ida nebe tenki kuda no rega beibeik hodi bele moris buras iha estudante ida-idak nia fuan. Bainhira moris buras no maka'as ona mak fasil ona mobiliza hodi halu funu hasoru okupasaun Indonezia nian iha Timor-Lorosa'e.
Luta ba libertasaun no ukun-an povu ida nian lahaketak-an ho papel ninia ema foin-sa’e sira. Bele haree oinsa ema foin-sa’e sira Indonezia ho eis-kolonia sira Portugal nian husi Afrika, iha periudu insureisaun nasional, jerasaun foin-sa’e sira luta la kuinese kolen ba ukun-an. Motivu sira nebe lori estudante timoroan sira tau nia mehi iha praktika hodi halu funu hasoru Indonezia iha rai Timor-Lorosa’e, ho baze iha Indonezia, la’os de’it tanba ispiritu nasionalista nebe maka’as, maibe hetan mos inspirasaun ho influensia husi luta libertasaun sira Indonezia nian rasik, hanesan iha tinan 1920 nia laran, estudanti indoneziu sira hanesan Moehamad Hatta, Nazir Pamontjak, Ahmad Soebandrio, A.A. Maramis, Darmawan Mangoenkoesoemo ho sira seluk, harii iha Olanda organizasaun Indonesische Vereeniging. Ikus mai sira muda organizasaun ne’e nia naran ba iha Perhimpunan Indonesia hodi hahuu luta ba Indonezia nia ukun-an. Iha eis-kolonia sira Portugal nian iha Afrika mos hanesan, halu buat ida kuaze hanesan no maka’as liu tan, hanesan iha tinan 1956, estudanti sira hanesan Agostinho Neto (husi Angola) ho Amílcar Cabral (husi Gine-Bisau) hahuu luta ukun-an ba sira nia rain (Angola, Gine-Bisau ho Cabo Verde) husi Portugal. Iha Lisboa, Amílcar Cabral, hamutuk ho Agostinho Neto, Mário de Andrade, Marcelino dos Santos ho Francisco José Tenreiro harii subar (klandestina) Centro de Estudos Africanos, ho objetivu kultural, no politika.
Istoria estudante sira Indonezia nian iha Olanda no estudante sira husi Afrika nian iha Portugal mak repete hikas iha Indonezia. Estudanti timoroan sira, nebe estuda iha okupante nia rain, iha sorin ida, organiza-an klandestinamente hodi halu funu hasoru okupasaun Indonezia nian iha Indonezia nia rain rasik, no iha sorin seluk, buka influensia, no estimula sira nia kolega sira, nebe estuda iha Timor-Lorosa’e atu hotu-hotu tuir dalan hanesan hodi luta ba libertasaun rai Timor-Lorosa’e nian.
Parabens ba timoroan tomak iha nebe de’it, nebe ohin selebra loron RDTL nian ba dala 45.
No comments:
Post a Comment