SATISIMA TRINDADE NEBE LALULIK

 

SATISIMA TRINDADE NEBE LALULIK 

 

Husi: Carlos da Silva L. F. R. Saky 

 

Iha doutrina kristaun nian, “trindade” mak misteriu nebé lulik (sagradu/suci) husi fiar nian: Aman (Pai), Oan (Filho) no Ispiritu Santu (Espírito Santo), entidade tolu nebe devina (ilahi) nebe hamutuk iha perfeisaun moral ida nebe nunka kona noda (foer) sala, ego ka interese pesoal ruma. “Trindade” hanesan domin ida sein kondisaun (incondicional), sakrifisiu total, no verdade ka lialoos nebe nunka distorcida (diselewengkan). Nia mak simbolu husi buat nebe aas liu (sublime/luhur) iha relasaun entre ema no Maromak: Unidade pura (loloos/murni), umildade ida absoluta (haraik-an tomak) no hakruk de’it ba buat nebe loos. 

Iha Timor-Leste, maski, figura sentral tolu husi ita nia istoria – Xanana Gusmão, Ramos-Horta no Mari Alkatiri – sira atu hanesan pilar tolu nebe kritika sira labele kona sira. Trata sira na’in tolu hanesan sira mak na’in ba verdade nian mesak, fonte husi lejitimidade politika, hetok sai referensia nebe hakat liu ema baibain. 

Tinan hirak liuba, ita nia belun boot, matebian Jorge Junus Aditjondro, ema intelektual Indonezia ida, militante ba kauza Timor nian, hateten katak sira na’in tolu “la’os ‘trindade’ nebe lulik” tanba sira mos halo sala barak. Ha’u konkorda ho ninia kritika. Kritika nebe ha’u hato’o iha ne’e mai husi ha’u nia avaliasaun rasik– husi ha’u nia observasaun, esperiensia, no reflesaun ba perkursu Estadu nebe ita hotu hadomi ka rumu rai ida ne’e nian.

Se “Trindade” lulik mak unidade moral laiha foer ruma, mak “trindade politika” Timor-Leste nian mak ilustrasaun nebe moos liu katak lider, biar buat nebe sira halo iha pasadu boot tebes, ema nafatin forma husi ambisaun, ego. Sira na’in tolu iha papel boot iha istoria nasaun ne’e nian, maibe papel boot ne’e la-automatikamente halo sira sai kriatura lulik, ka transforma kedas sira ba ema santu. Pelu kontrariu, sira nia influensia ka poder nebe sira akumula boot tan, importante tan mak atu avalia sira tenki ho matan nebe moos, la’os ho hahii no hana’i sira ho matan delek. 

Ita hanoin hikas Xanana hanesan simbolu moris rezistensia nian, maibe iha pratika politika dala barak haree hanesan hamrik iha instituisaun estadu nia leten. Karizma nebe uluk hanesan goma luta nian hodi halibur povu, dala barak, nakfilak ba instrumentu hodi sentraliza poder ba nia-an no sirkulu ki’ik ida, kria dependensia bootliu tebes ba nia-an. Nia koko atu kontrola partidu sira hotu nia talin, atu nia bele kontrola hanesan tempu uluk nia kontrola Frente Armada, Frente Klandestina no Frente Diplomatika iha ninia komandu nia okos. Maibe FRETILIN dala ruma lakohi husik ninia kuda talin ba Xanana nia liman. Dada malu ida ne’e mak hamosu impase politika no krizi sira, nudar nia konsekuensia dezenvolvimentu la’o kude’ik hela no povu mak terus. Nia hakarak kontrola buat hotu no ema hotu tenki hakruk ba nia, tanba ne’e mak se la’os nia mak hamrik rasik iha oin, entaun se mak atu kaer pozisaun estratejika ka sentru desizaun, tenki hatudu ka determina husi nia. Ida ne’e la’os sinal ka tada santidade nian; ida ne’e tada katak lider ida nebe kleur liu ona iha poder nia tutun fasil tebes haluha katak estadu ne’e la’os na’in ba figura ida. Nomos haluha katak sistema komando hotu tiha ona iha 2002 bainhira RDTL restoradu no hamrik ona instituisaun sira Estadu nian. 

Ramos-Horta, ho ninia prestijiu internasional no ninia diskursu sira konaba paz, haraik-a, rekonsiliasaun no direitus umanus, projeta hela de’it ninia imajen hanesa figura ida moderadora. Iha fatin ho tempu ka oportunidade sira lahanesan, nia hatudu nia-an hanesan ema ida nebe loos hela de’it, prudente, sempre sai “pontu ekilibriu”, sempre iha razaun moral. Maibe ninia ko’alia ho desizaun sira dala barak lahatudu koerensia no konsistensia moral tuir ninia apelu sira. Nia ema ida laiha koerensia no konsistensia. Nia laiha partidu maibe nia uza lider sira nebe iha partidu hodi nia bele hetan poder. Partidu sira nebe nia uza mak FRETILIN, CNRT no PD, liliu FRETILIN no CNRT. Bainhira ninia relasaun ladun diak ho Xanana, nia besik ba FRETILIN ka Mari Alkatiri. Bainhira ninia relasaun ladun diak ho FRETILIN nia besik fali ba Xanana. Nia hakbesik-an ba sira hodi bele hetan pozisaun sira nebe nia hakarak. Nia mos uza relijiaun hodi hetan votus. Iha periudu kampanhe, nia uza kamizola sira ho imajen Kristu nian nomos fahe sasan ba povu ho manan simpatia, maibe eleisaun hotu tiha, sai tiha Presidente, povu nia laliga ona, tanba nia hili vizita no la’o hadulas mundu duke tun ba baze haree povu nia moris no rona sira nia halerik. Politika ida hanesan ne’e Ida ne’e lahan malu ho “Filho divino” ka “Putera ilahi”; ida ne’e karater ema nian nebe sai dadur iha konstrusaun ba ninia imajen rasik. 

Mari Alkatiri dala barak mosu hanesan na’in ba intelektual no moral aas iha estadu nia laran. Ninia firmeza uluk sai hanesan virtude ida, maibe firmeza nebe lasimu kritika fasil tebes nakfilak ba loko-an ka arrogansia. Iha partidu nia laran, sira nebe hanoin diferente ho nia, barak mak tebe sai husi partidu, ka barak buka sees rasik tanba la-sente iha liberdade iha partidu nia laran. Pozisaun nebe dura hasoru kritika sira, tendensia ida haree diferensa hanesan ameasa, no fiar katak nia sempre iha hela de’it sorin ida “nebe loos”, dook tebes husi imajen ida “Ispiritu santu” nebe lori naroman, sabedoria, prudente, no haraik-an. Ro-ahi Haksolok halo ninia imajen nebe hanesan lider ida iha integridade sai foer, tanba nia promote katak roo ne’e atu mai ona, maibe tinan hira ona roo ne’e seidauk mai de’it, hanesan mos Xanana nia promesa kada tinan lima dada kadoras mai, maibe tinan hira ona ita seidauk horon mina nia iis. Ramos-Horta entaun halo medalha sira folin laiha ona, tanba nia fahe medalha hanesan Xanana fahe rebuxadu ba ema sira hodi. Sira na’in tolu buka influensia Parlamentu Nasional halo lei sira nebe atu benefesia ba sira, la’os ba povu. 

Sira na’in tolu hotu, iha tinan ruanulu resin nia laran, ukun troka malu, halo promesa barak, maibé promesa barak mak hela de’it hanesan retorika no nunka kumpri. Ida ne’e, la-reprezenta “Pai, Filho no Espitiro Santo” nebe laiha noda ka foer ruma iha isin. Sira na’in tolu nia isin nakonun ho noda sira krizi politika militar, fitar sira impase politika, no le’ut sira selok malu, siku malu, kateri malu, hatun malu, nega malu, no seluk-seluk tan. 

Sira na’in tolu mak figura boot moris Timor nian. Ema ida la-nega sira ida-idak ninia kontribuisaun ba libertasaun no konsolidasaun Estadu ida ne’e. Maibe “grandeza” ka “kebesaran” tempu uluk nian labele halo sira sai ema lulik ka santu. Sira hola ona desizaun sira nebe fahe povu, la’os unifika; halo kanek povu, la’os kura; kria tensaun la’os fo hakmatek, nebe alimenta persanalizmu emvezde hametin sistema no instituisaun sira. No bainhira sira mosu beibeik iha publiku ho retorika sira rekonsiliasaun no unidade, maibe sira nia hahalok kria rasik polarizasaun, mak hatudu momoos kedas katak ita la’os hasoru guardian moral nasaun nian na’in tolu, maibe ema na’in tolu nebe dala barak halo sira nia-an hanesan ema nebe nunka sala. Sira nia seguidor sira tama tan iha laran, envezde halo sira nia imajen sai mutin, pinta halo foer liu tan.

“Santisima Trindade” hanorin ita konaba perfeisaun nebe lahafoer ho ambisaun. Trindade politika Timor-Leste nian hatudu ba ita buat ida nebe mundu liu nian: katak lideransa boot sira mos sai dadur iha tentasaun poder nia laran, bele desvia husi norma moral, no halo sala todan ba povu. 

Povu Timor-Leste la-presiza mitu sira ema lulik. Povu presiza lider nebe rekuinhese ninia limitasaun sira rasik, rekuinhese nia sala, simu kritika, no hatuur interese estadu nian iha batalha pesoal nia leten. So ho ita husik hela tiha iluzaun lulik sira ba kotuk ita bele harii estadu ida nebe tasak tuir politika no moral nian. 

Kritika ne’e la’os atu hamonu ka hamenus respeitu ba figura boot na’in tolu nebe halo ona buat barak ba Timor. Maibe kontrariu, hakarak afirma katak hahii no hana’i demaziadu sira na’in tolu, sem limite sira, ida ne’e mak venenu nebe sei enfrakese sira ka oho sira neineik. Kritika hanesan forma motivasaun nebe onestu liu – dalan ida hodi fo hanoin, reforsa, no dudu sira atu halo diak liutan. Ita lakohi sai venenu ba sira; ita hakarak tau lalenok iha sira nia oin, atu sira lenu-an rasik, halo reflesaun katak iha sira nia isin lolon iha foer sira, sira tenki hamos rasik, atu sira bele ukun ho moral nebe moos no responsabilidade nebe bootliu tan.

Aditjondro, uluk fo hanoin ba ita katak sira na’in tolu la’os “Trindade” nebe lulik tebes. Ohin, ita tenki barani hateten ho ita nia lian rasik: sira nafatin parte ida husi ita nia istoria, maibe santidade la’os legadu ida husi sira. Buat nebe lulik mak lialoos, verdade – no lialoos ne’e mak ita tenki bali ka asegura.