UMA KNUA DADOLIN DOKUMENTUS OPINIAUN SEARCH Online KANOIK LIAFUAN IMPRENSA

      PETISIONER TIMTIM

"Hau nia dignidadi la a'as liu dignidadi Nasaun nian".
RENETIL -
Nova Lideranca Mistica
.

Asaun 12 Junnu 1998: Okupasaun Edifisiu DEPLU iha Jakarta - Husi hau nia memoria rasik
LIVRO
RENETIL
LOMPAT
PAGAR
OPERASAUN
TREPE




HAKO’AK IDA NEBE HAKOTU SIKLU VIOLENSIA


 

HAKO’AK IDA NEBE HAKOTU SIKLU VIOLENSIA

Husi: Carlos da Silva L.F.R. Saky

Kleur tebes ona, desde tinan 80 nia laran, companheiro Lucas da Costa konta istoria ida kona-ba senhor João Martins, hafoin nia oan, Abel João Martins, tama iha RENETIL iha 1989, se hau lasala. Foin mak hau hanoin hetan fali istoria ne’e, bainhira buka hela fotografia senhor João Martins nian, atu uza iha dokumentariu ida.

Companheiro Lucas da Costa Rama Metan konta istoria ida konaba senhor João Martins, fundador APODETI nian ida. Istoria ne’e nia konta iha 1989, katak hafoin kontra-golpe, FRETILIN nian, FRETILIN kaer ema barak, ema sira husi UDT no APODETI nian, inkluindu senhor João Martins. Tuir Companheiro Lucas da Costa, nebe hanesan kuadru FRETILIN nian ida, nebe mos ran manas iha tempu neba, nia baku senhor João Martins, bainhira dadur hela iha prizaun FRETILIN nian, iha Dili.  

Hafoin Indonezia invade no okupa tiha Timor, senhor João Martins libertadu tiha husi Indonezia sira no ikus mai nia sai Kepala Dinas P & K (Xefe Edukasaun iha Timor). Lucas da Costa rasik hakiduk ba ai-laran, ikus mai militar Indonezia sira kaer no lori mai Dili. Hafoin tinan balu, Companheiro Lucas da Costa mos ba kontinua nia estudus iha Denpasar, Bali.

Tuir companheiro Lucas da Costa, iha loron ida, senhor João Martins, haree hetan nia la’o ain iha Dili laran. Husi dook, senhor João Martins ho jestu liman, bolu nia husi dook. Tuir Companheiro Lucas da Costa, nia tauk tebes. Nia hanoin kedas ona senhor João Martins sei baku nia ou karik haruka kaer nia sulan iha kadeia, bele mos haruka militar Indonezia sira oho nia, tanba uluk nia baku senhor João Martins. Senhor João Martins iha tempu neba iha poder nudar Xefe Edukasaun nian no Indonezia sira hotu iha nia sorin, neduni nia hakarak halo saida de’it ba ema FRETILIN sira, nia bele halo.

Companheiro Lucas da Costa laiha opsaun seluk, atu halai sees mos ladiak. Ho ta’uk nia ba hasoru senhor João Martins. Buat nebe nia tauk senhor João Martins atu baku nia la-akontese. Senhor João Martins labaku nia, maibe hako’ak nia no dehan ba nia: “Obrigadu, uluk O baku hau, tanba ami sala”. Liafuan badak, maibe todan, no muda buat hotu. Companheiro Lucas da Costa sai bilang tiha no lahatan buat ida, tanba ta’uk. Maibe husi neba nia sai fali admirador senhor João Martins nian, tanba ema ida nebe uluk nia baku no hasai liafuan aat oioin hasoru nia, bele hatudu grau konxiensia no moral ida aas hanesan ne’e, ema ida estraordinaria, karik ninia formasaun hanesan eis-seminarista. Sira rua hotu eis-seminarisra.

Sa lisaun mak ita hakarak hetan husi istoria badak ida ne’e?

Atitude senhor João Martins nian iha epizodiu ne’e, izemplu ida markante liu oinsa ema ida bele hakat liu istoria politika rasik no atinji maturidade moral nebe raru hetan iha perkursu nasaun ida nian. Senhor João Martins, conhecido hanesan fundador APODETI ida, prezu husi FRETILIN. Durante prezu hetan baku husi companheiro Lucas da Costa, aktu duru ida nebe, ba ema barak, husik hela rankor no dejezu vingansa iha nia moris tomak. Maibe, bainhira Indonezia okupa ona Timor-Leste no luta politika tama ona iha faze foun ida, akontese buat ida nebe la-imajina husi companheiro Lucas da Costa nomos ema barak. Senhor João Martins torturadu bainhira sai dadur FRETILIN nian, maibe nia larai odiu iha nia fuan.  Turbilhaun istoria lahamosu odiu iha senhor João Martins nia fuan; pelo kontrariu, nia bolu companheiro Lucas da Costa husi dook, depois hako’ak nia no ho fuan moos, sein odiu no vingansa dehan: “Obrigado tanba uluk O baku ha’u, tanba ami sala.”

Liafuan simples ne’e lori signifikadu moral ida kle’an tebes no estraordinaria. Senhor João Martins la’os de’it perdoa; hetok nia husi obrigadu tan ba violensia nebe uluk nia simu. Ba nia, baku ne’e la’os umilhasaun, maibe hanesan korresaun dura ida ba ninia opsaun politika nebe ikus mai nia rasik hatene hanesan sala ida. Tipu husi jestu ida hanesan ne’e lanaran hetan iha mundu politika, sa-tan husi fundador partidu ida nebe iha tempu neba defende integrasaun no militar Indonezia sira mos nakonu hela iha nia sorin, nebe nia bele uza hodi vinga se de’it. Jeralmente, figura istorika sira passa vida tomak justifika ninia desizaun sira iha passadu lasala no nunka hakarak assume katak ninia pozisaun kontribui ona ba sofrimentu ninia povu nian. Senhor João Martins halo kontrariu, hatudu ninia aten-barani hodi dehan katak nia – ho ninia grupu – uluk iha dalan nebe sala. Rekuinhesimentu ne’e la’os sinal frakeza, maibe forma ida nebe aas liu husi integridade.

Hako’ak nebe fo ba companheiro Lucas da Costa mak rekunsiliasaun nebe jenuinu, husi fuan tomak. La’os rekonsiliasaun nebe artifisial nebe halo iha seremonia ofisial sira ka iha diskursu sira nebe halo ho kuidadu no elaboradu, maibe rekonsiliasaun ida nebe mai husi konxiensia kle’an entre ema rua nebe uluk politikamente fila kotuk ba malu. Companheiro Lucas da Costa nebe mai ho ta’uk, simu fali ho afetu ka domin; no senhor João Martins, nebe politika no sosialmente bele rai odiu ho vingansa, hili hakotu siklu violensia. Iha rai ida nebe ninia istoria nakonu ho kanek, jestu ida ne’e hatudu katak rekonsiliasaun ida jenuinu ka loloos sempre mai husi aten-barani rekuinese sala no prontu atu perdoa.

Tranformasaun husi senhor João Martins la-para de’it iha dimensaun pesoal. Bainhira nia sei hanesan Xefe ba Edukasaun no Kultura Timor nian iha Indonezia nia okos, nia hahu hatudu pozisaun kritika no la-aseita ho integrasaun. Nia haree rasik ho matan oinsa Indonezia halo tratamentu aat, tortura, oho no viola Timor oan sira. Nia sente deziludidu tebes ho invazaun militar Indonezia nian nebe hatudu sira nia hahalok aat sira loloos. Ida ne’e prova katak mudansa nebe akontese iha nia-an la’os impulsu emosional, maibe desizaun moral tasak ida – nia labele ona simu projetu ida nebe halo rahun ninia povu nia dignidade. Iha senhor João Martins, ita haree oinsa figura ida uluk hili sala dalan bele aprende, muda nia-an, no hola pozisaun nebe loos liu hafoin haree realidade istoria nebe moruk.

Nia sente prezensa militar Indonezia nian iha Timor-Leste hanesan naha todan ida, halo nia stress no frustradu to’o mate. Ninia mate, hamosu versaun oioin. Balun dehan Indonezia mak oho ninia ho venenu tanba nia hahu hatudu ninia pozisaun nakloke kontra Indonezia. Versaun seluk dehan nia mate tanba moras, maibe mate ho stress no frustradu tanba haree nia povu tetak no les husi Indonezia.

Ninia oan, Abel João Martins, desde 1989, hamutuk ho ami iha RENETIL, luta maka’as kontra okupasaun Indonezia nian iha Timor-Leste. Nia oan mos hanesan nia aman, lahatudu odiu ruma ba companheiro Lucas da Costa nebe baku nia aman, maibe hamutuk iha organizasaun ida hodi kontra okupasaun Indonezia nian. Senhor João Martins hatudu ninia deskontentamentu ba prezensa militar Indonezia nian desde anos 80 nia laran.

Tuir fontes balun husi FRETILIN nune’e mos husi APODETI rasik katak, senhor João Martins ho senhor Jose Osorio Soares, sira defende duni integrasaun, maibe integrasaun ida tenki halo liu husi dalan pasifiku, la’os liu husi violensia, ka invazaun militar. Sira lasimu invazaun no okupasaun militar iha Timor-Leste.

Atitude senhor João Martins nian hanorin ba ita katak ema nunka estatiku. Konviksaun politika bele muda bainhira fuan no hanoin nakloke ba buat nebe loos. Fundador APODETI ida nebe uluk fiar ba integrasaun iha aten-barani hodi husik hela ninia koviksaun tuan hodi hako’ak prinsipiu nebe justa liu, hafoin hasoru no haree rasik ho matan brutalidade Indonezia nian. Ida ne’e mak lisaun ba ita ohin loron, bainhira politiku barak, inkluindu figura boot sira, lakohi rekuinhese katak sira mos bele halo sala ka hakiduk husi pozisaun nebe hatudu momoos sala. João Martins fo izemplu katak mudansa ne’e posivel – no nobre (mulia) liu tan, bainhira halo ho intensaun diak ba povu no nasaun. La’os senhor João Martins mesak mak fila-an, maibe fundador APODETI lubun ida fila-an no kontra hikas Indonezia, naran balu nebe it abele temi Senhor Guilherme Maria Gonçalves no senhor Frederico Almeida.

Istoria senhor João Martins nian mos afirma katak istoria la’os narrativa simplista hanesan metan no mutin, ka aat no di’ak. Laiha narrativa unika nebe bele deskreve papel ema ida nian ho integro ka tomak. Timoroan sira nebe apoia integrasaun, sira mos la’os hanoin aat ba Timor, maibe tanba kondisionamentu istoriku sira, karik ladun iha informasaun konaba Indonezia, karik tanba presaun politika, ka espetativa sira nebe ikus mai halo sira sai deziludidu. Senhor João Martins hatudu katak ema sira ne’e mos iha espasu atu transforma-an, arrepende no adapta-an hodi hamrik hikas iha buat nebe loos nia sorin. Rekonsiliasaun ida jenuinu lataka oda-matan ba ema ida, maibe loke espasu ba ema sira ho umildade no onestidade hodi rekuinhese sira nia sala no halo mudansa.

Iha narrativa boot perkusu nasaun nian, atitude senhor João Martins nian mak naroman ki’ik ida nebe lori ita hodi kumprende katak futuru labele determina husi erru passado nian, maibe husi aten-barani hodi hadia. Hako’at nebe fo ba companheiro Lucas da Costa la’os jestu emosional ida de’it, maibe mos deklarasaun moral ida: katak odiu ho vingansa lasei lori nasaun ida-ne’e ba nebe de’it, maibe onestidade, umildade no kapasidade atu rekuinhese sala mak aliserse nebe forte liu dook ba futuru Timor-Leste nian.

No comments:

Post a Comment


123456789
1. Membru RENETIL Ho Matan Ben Simu Matebian Lasama 2. Primeiru-Ministru Louva Livru RENETIL Publika kona-ba Kontribuisaun Istóriku ba Ukun An 3. Sekjer RENETIL ho Hakerek nain Carlos Saky entrega livru ba PR Taur MR 4. STL - Livru RENETIL iha Prosesu Libertasaun Timor-Lorosae 5. Lansamentu Livru Antes Sem Titulo do Que Sem Patria 6. Sasin no envolvimentu Dr. Rui de Araujo alias Agil nudar militante RENETIL 7. RENETIL - Nova Lideranca Mistica 8. Homenagem a Fernando Lasama de Araújo 9. PN Diskuti Malu Tamba Livru RENETIL