REFLEXAUN TINAN 50 LORON 7 DEZEMBRU: LORON MEMORIA NO KANEK NASAUN NIAN NEBE LABELE HALUHA

REFLEXAUN TINAN 50 LORON 7 DEZEMBRU: LORON MEMORIA NO KANEK NASAUN NIAN NEBE LABELE HALUHA

 

Husi: Carlos da Silva L.F.R. Saky

 

Ohin, loron 7 fulan dezembru 2025, halo tinan 50 desde invazaun militar Indonezia ho eskala boot mai iha Timor-Leste, liu husi Operasaun Seroja. Atake ida ne’e la’os de’it agresau militar ida;  nia hatada inisiu husi susar no terus naruk ba nasaun ida nebe forsadu hasoru kilat musan, hamalaha, okupasaun, hamohu, no esforsu harahun identidade Timor nian.  Buat hirak ne’e hotu hahuu husi loron ida ohin, tinan 50 liu ba, bainhira lalehan Dili nian nakonu ho aviaun funu, tasi Dili nian nakonu ho roo-ahi funu, rai ida ne’e transformadu sai zona mate nian nebe tolan ona ema Timor rihun ba rihun ninia moris.

 

Loron ohin, husi aviaun, Indonezia hatun parakedista sira no husi tasi, roo hatun soldadu rihun ba rihu ataka no serku Dili. FALINTIL sira mos tuba no ema sivil sira mos ho aten-barani baku mate soldadu sira tun ho parakeda.

 

Iha kilat boot ho ki’ik sira nia tarutu nia kotuk no tarutu hakat sira militar nian, hetan terus ka sofrimentu ida nonok no halo fuan dodok – sofrimentu feto Timor sira nian. Hahuu kedas husi loron dahuluk okupasaun ba Dili, militar Indonezia sira kaer feto Timor barak, umilhada, violada, forsada hodi satisfaz militar Indonezia sira nia prazer, no iha kazu barak oho tiha hafoin hetan violasaun. Halo feto sira sai hanesan instrumentu ba intimidasaun, halo ba simbolu dominasaun, sira nia isin halo ba kampu batalha hodi halo mate ispiritu povu Timor nian. Barak mak forsadu hili entre entrega sira nia isin ka haree sira nia aman, maun ka alin mane, ka sira nia oan mate iha bayoneta ka kilat tutun. Eskolha nebe la’os eskolha. Kanek nebe laharee hetan maibe husik hela fitar iha moris tomak.

 

Feto no mane barak, hetan oho no soe ba tasi iha ponte kais no fatin seluk iha Dili, husik hela oan kiak barak ba aman ka inan, ka husik hela faluk barak. Balu ona mohu, hela de’it inan aman. Terus ida labele sura, labele ko’alia ho lia fuan sira, haree de’it matan sira mamuk, matan-been sira nebe suli neneik no isin sira toba nonok iha rai ho ran sira suli iha sorin-sorin.

 

Tranjedia sira nebe inan-feton sira hasoru halo ita hanoin hikas okupasaun Japaun nian iha rai oioin iha Azia, inkluindu Timor, bainhira feto sira forsada sai ianfu – eskravu sexual ba soldadu niponika sira, umilhasaun ida nebe imajina lahetan. Istoria nebe loloos sai lisaun sai fali hanesan buang ida nebe tutuir hela feto Timor sira. Periudu rua, okupante rua maibe padraun barbaridade nebe hanesan: halo feto sira sai alvu dahuluk no ikus husi violensia nebe hakarak halo hakruk nasaun ida.  

 

Feto Timor barak forsada sai “nona” ka “simpanan” soldadu sira nian, komandante sira nian. Balun sai hanesan “taxa rotativa”, soldadu ida, komandante sira nian. Soldadu ka komandante ida fila ba nia rain, inan-feton sira, pasa fali ba soldadu seluk, komandante seluk. Barak mak ko’us oan husi soldadu okupante sira, moris labarik inosente barak. Ida ne’e mak sofrimentu todan sira nebe labele deskreve ho liafuan nebe feto Timor sira tutur no hulan durante sira nia moris tomak.

 

Maibe, biar hetan tratamentu ida barbaru no la-umanu, feto Timor nunka rende. Sira simu todan nebe labele sukat hodi proteje sira nia familia, proteje luta, kaer metin segredu luta nian, no defende dignidade povu ida ne’e nian bainhira inimigu mobiliza buat hotu-hotu hodi halo rahun nasaun ida ne’e. Feto Timor sira mak hanesan aswa’in iha forma ida nebe nonok liu hanesan matan-been sira suli nonok – sein sertifikadu, sein monumentu, maibe sira nia sakrifisiu, sira nia aten-barani mak tongka istoria nasaun nian nebe forte liu duke nebe rezista iha dokumentu ofisial nebe de’it.

 

Hanoin hikas tinan 50 invazaun militar Indonezia mai iha kapital Dili, obrigatoriu ba ita tenki husu ba ita nia-an rasik: Serake ita fo ona espasu rekuinhesimentu ba feto sira? Serake estadu rekuinhese ona sofrimentu feto sira nebe sai vitima ba violasaun sexual durante okupasaun. Serake istoria hatuur ona sira hanesan parte husi fundamentu moral luta nasaun nian? Lolos, iha Dili laran, la’os hatuur de’it estatua mane no lider sira kuinhesidu nian, maibe presiza monumentu ida nebe simboliza sofrimentu feto sira nian ho sira nia aten-barani hasoru risku hotu-hotu. Sein feto sira, sein apoiu husi ema anonimu no povu ki’ik sira nian ba luta, lider boot sira mos labele halo buat ida no la-kuinhesidu hanesan ohin loron.

 

Loron Memoria nian la’os atu hanoin hikas de’it kombate no batalha sira. Nia hanesan apelu ida atu ita labele husik feto sira nia sofrimentu hakoi husi tempu. Nia hanesan chamemento ida atu rekuinhese katak independensia ne’e lamoris de’it husi kilat musan FALINTIL sira nian, la’os moris de’it mos husi tuku meza husi frente diplomatika sira nian, ka tuba rai metin frente klandestina sira nian, maibe mos husi isin feto sira nian nebe tahan ba anin no laloran barbariedade okupante sira nian.

 

Onra feto sira la’os obrigasaun istoria ida de’it; ida ne’e obrigasaun moral nasaun ida nian nebe hatene respeita dignidade ema nian. Hanoin hikas la’os atu kuda odiu, maibe asegura katak barbariedade hanesan ne’e nunka bele repete hikas iha rai ne’e, hasoru se de’it, no iha forma oinsa de’it.

 

Loron ohin, ita hakruk ba vitima loron 7 fuan dezembru nian tomak no vitima tomak iha tinan 24 okupasaun nian. Ba sira nebe mate ona, ba sira nebe lakon rohan laek ona, ba feto sira nebe hulan kanek kle’an liu no nonok liu sira. Ba povu tomak nebe simu sakrifisiu no sofrimentu oioin atu nasaun ida-ne’e bele hamrik.

 

Tinan 50 liu ona, maibe memoria na’in ba ita. No durante ita sei hanoin hetan, dignidade povu no nasaun ida ne’e nian tenki bali ho di’ak.